नेवाः संस्कृतिइ दयाच्वंगु लोकम्ये दुनेया छथी विशिष्टगु म्ये खः— ध्याचू म्ये । समाजय्‌ दुगु मभिं मनिंगुयात कुले थें तप्यंक मधासे न्हिलाया रुपय्‌ आकर्षक ढङ्गं न्ह्यब्वयेगु हे ध्याचू खः ।
मनूतय्‌गु चरित्र व्यवहारया मगाः मचाःगु व मभिंगुयात कुलाः भिंकेगु तातुनाः न्हिला व ध्याचू ल्वाकछ्याना तःगु म्येयात ध्याचू म्ये धाइ । नेवाः लोकम्येय्‌ ध्याचूम्ये धकाः ब्वथला मतःसां म्येग्वःया भावं ध्याचूम्ये सीके फु । नेवाः समाज ध्याचूम्येया ल्याखय्‌ नं तःमि हे खनेदु ।
नेवाः ध्याचूम्येयात राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक व पारिवारिक ध्याचूम्येकथं ब्वथले छिंसा थाय्‌या ल्याखं येँ, यल, ख्वप, थिमि आदिया ध्याचूम्ये धकाः नं ब्वथले फु । गुलिखे ध्याचूम्येय्‌ राग व तालया नां न्ह्यथना तःगुलिं ध्याचूम्येय्‌ दापाया प्रभाव नं लानाच्वंगु खनेदु ।
नेवाःतसें नखःचखः हनेगु झ्वलय्‌ उप्वः न्ह्यइपुकेत ख्यालि म्ये, ध्याचू म्ये हालीगु खः । अथेहे ख्यालः, प्याखं क्यनीबलय्‌ नं दथुइ दथुइ स्वकुमिपिनिगु नुगः साले थें ध्याचू म्ये हालेगु चलन दु । गथेकि यलया कातिप्याखनय्‌ नं ध्याचूम्येया चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ सापारुयात हास्यव्यंग न्हिकथं हनाच्वंगु दु । व थेंतुं सिन्हाज्याया इलय्‌ नं नेपालभाषाया ध्याचूम्येय्‌ जुजुंनिसें सकसितं ध्याचू नकेगु यानातःगु खनेदु । समाज सुधारया चिचीधंगु खँनिसें देय्‌यात लिच्वः लाकीगु विषययात तक ध्याचूम्येय्‌ दुथ्याका तःगु दु । न्हापा न्हापा कविपिं उप्वः धया थें मिजंपिं जुइगुलिं मिसा व मिसापिनिगु चरित्र कुंखिना तःगु यक्व
ध्याचम्ये दु ।
मिसापिनिगु चरित्रलिसे समाज व देय्‌या स्वापू दुगुलिं नं मिसापिनिगु ध्याचूम्ये आपाः दुगु खः । ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लं येँया जुजु प्रताप मल्लयात ध्याचू नकातःगु ‘गुलिदत नृपपति’ म्यें राज्यस्तरय्‌ नं ध्याचूम्ये छ्यलाबुला दुगु क्यं ।
ध्याचूम्येया अध्ययनं उगु ईया नेवाः जनजीवन, राजनैतिक अवस्था, आर्थिक अवस्था, ईलिसे भाय्‌ हिलावंगु, नेवाः लोकम्येया संगीत पक्ष आदि थुइकेत यक्वं गुहालि याइ ।
छपु ध्याचूम्ये
सिंहया धुसँ ज्वनाः ब्यानया ख्याल रे ।। धु ।।

अदुभुत जुल थनि संसारया ख्याल
न्या ब्वसे वने धाल नेन मदु सार ।।
सुमेरुया त्वापलसं गुँखिचाया बास
चलानं हुक खिचा निम्ह हाल ।।

निम्ह कलात द्यं वनम्हया फलचासं बास ।
जुय मतेव ज्ञानी गुणी जन मुरख दास ।। १ ।।

लिखायाव हय धकाः सपानि मुनव
उलि खँन लिस्य यावतल अपमान ।।

पार्थिव इन्द्र मल्लं ल्हाक थुगुलि विहाल
थव रिति थव स्वस्य याव विवाहार ।।

कातिप्याखंया छपु ध्याचूम्ये
राग धनाश्री ताल चो

निपा लाहातं फुंगल तस्य गलपोत स्याक ।
मतखि कुतिन वयात मिखान फछि स्याक ।। २ ।।

मां सुवर्णकुमारि व बौ विष्णुलाल कायस्थया कोखं ने.सं. १०६२ (वि.सं. १९९८ मार्ग १९ गते) कुन्हु ख्वपया खौमात्वालय् ध्रुवनारायण कायस्थया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवन कालय् नेपालभाषां म्ये, कविता रचना यानादीगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापां निबन्ध ने.सं. १०७५ य् थौंकन्हे लय्‌पौया ल्याः ५ य् पिदंगु खः ।

वय्‌कलं न्हापांगु अन्तरकलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन व यलय् नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् निबन्धय् न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु सफू लोकगीत ने.सं. १०७५ य् पिदंगु खः । थ्वयां लिपा ने.सं. १११६ य् मांभासं सिलः ब्वने (पद्य) व छ्वास अजिमा निबन्ध मुना पिदंगु खः । थौंया विसंगति विकृतिप्रति तिक्ष्ण व्यंग्य नकातःगु छ्वास अजिमा नेपालभाषाया हास्यव्यंग्य निबन्धया छगू नमूना जूगु दु । थुकथं नेपालभाषाय् हास्यव्यंग्य निबन्धकार कथं धु्रवनारायण कायस्थयात म्हसीकेगु जूगु दु । वय्‌कःयात नेपालभाषा परिषदं ने.सं. १११९ य् ठाकुरलाल सिरपाः प्रदान याःगु खः । ने.सं ११३३ स वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

भाजु ध्रुव मधिकर्मि मां इन्द्रमाया व बौ आदिदास मधिकर्मिया कोखं ने.सं. १०७८ य् सांस्कृतिक नगरी ख्वप देशय् जन्म जूगु खः । ध्रुव मधिकर्मी नेपालभाषा तथा नेपाली भाषा साहित्यया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह छम्ह बहुआयामिक स्रष्टा खः । वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय्— बाखं, चिबाखं, निबन्ध, हाइकु समालोचना, गजल, मचासाहित्य आदि तःगू विधाय् च्वसा न्ह्याकादीगु दु ।

नेपालभाषाय् सफूया रुपया थ्वय्‌कःया ध्रुव मधिकर्मिया बाखं (ने.सं.११०९) व चिबाखं सफू सः व खः (ने.सं. ११३९) पिदंगु दुसा थीथी पत्रिकाय् बाखं, चिबाखंया नापं हाइकु, गजल, मचा बाखं व समालोचनाया च्वसु पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया नेपाली भाषाय् नं थीथी विधाया न्हय्‌गू सफू पिदंगु दु । ध्रुव मधिकर्मीं थीथी साहित्यिक गोष्ठी प्रस्तुत जूगु रचनाया बारे दुग्ययेक समिक्षा यानादीम्ह समिक्षक कथं नं म्हसिउ । अथेहे थ्वय्‌कलं थीथी गोष्ठीइ ग्यसुग्यंगु कार्यपत्र नं प्रस्तुत यानादीगु दु । ध्रुव मधिकर्मिया बाखं सफूया पाण्डुलिपियात च्वसापासां ने.सं. ११०९ दँया श्रेष्ठ सिरपाः नं देछाःगु दु ।

ध्रुव मधिकर्मी नेपालभाषाया आधुनिक बाखं ख्यलय् परम्परागत शैलीयात हाचां गायाः निबन्धया लसि वःगु बाखं च्वयादीम्ह छम्ह प्रयोगवादी बाखंच्वमि खः । थौं साहित्यया गुगुं नं विधा छगू निश्चित विधाया विशुद्ध नियम दुने कुंकाः च्वनीमखु धयागु उत्तर आधुनिकवादया बहुविधात्मक सिद्धान्त थ्वय्‌कःया ध्रुव मधिकर्मिया बाखं सफुलिइ प्रतिपादन जूगु खंकेफु ।

अथेहे थ्वयकःया लिपा पिदंगु चिबाखं थौंया चिबाखं गथे जुइमाः धैगुया छगू नमूना धायेबहजू । चिबाखंया छगू विशेषता हाकलं जक चीहाकः मजुसे संकेतात्मक, सुत्रात्मक, विम्वात्मक जुयाः ब्वमिपिनिगु नुगलय् छगू झट्का बीफैगु जुइमाः धैगु गुगु मान्यता खः थ्व खँ थ्वय्‌कःया चिबाखं नं महसुस जुइकेब्यूगु दु । थथे हे थौंया समाजय् ब्वलंगु विकृति, विसंगतियात प्रतीक, विम्वया माध्यमं प्रस्तुत यानाः न्हूगु मूल्य मान्यता नी स्वनेगु पाखे नं थ्वय्‌कःया च्वसा उन्मुख जूगु दु ।

साहित्यय् ध्रुवकृष्ण दीपया नामं च्वयेगु ज्या यानादीम्ह भाजुया नां धु्रवकृष्ण सिन्या श्रेष्ठ खः । वय्‌कः ने.सं. १०५३ स अबु भुवनलाल सिन्या श्रेष्ठ व मां रत्नमाया सिन्या श्रेष्ठया कोखं मोमदु गल्ली यलय् बूगु खः । वय्‌कलं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजी भाषाय् कविता, म्ये व निवन्ध च्वयादी । वय्‌कःया न्हापांगु प्रकाशित रचना ने.सं.१०७१ य् थौंकन्हे पत्रिकाय् पिदंगु ल्यहांवन कविता खः । वय्‌कःया नेपालभाषाय् मचाम्ये सफू योमरि खः । वय्‌कःया नेपाःया साहित्य, कला, संस्कृति, पुलां बाखं, नखःचखःया बारे अंग्रेजी भाषां तःगु हे सफू पिदंगु दु ।

ज्वनेगु चु दुगु सिँया चाःयात छखे जक छ्यंगुलिं भुनाः चाःतूगु कथिं दायाः थाइगु बाजं ध्वँध्वंचा यलया न्यकूजात्राय्‌ नौबाजाया छताजि बाजंकथं जक नेवाःतय्‌सं थानाच्वंगु दु । थ्व बाजं छ्यं फुसय्‌ तयाः प्याखंपाः कयाः ल्ह्वनागु तुति तःलय्‌, म्ह ल्यूने यानाः ल्वःवनापुक थाइगु खः । मेमेगु जातिइ थ्व बाजंयात ढ्यांग्रो बाय्‌ झाँक्रिबाजा नं धायेगु याः ।

येँया छगू तसकं पुलांगु लिच्छवीकालीन विहारया धलखय्‌ ध्वाखाबहाःयात कयातःगु दु । थ्व विहारयात स्वयेबलय्‌ बौद्धविहारकथं कायेमछिं । विहारया पुलांपिं मनूतय्‌कथं थ्व बहाया दथुइ तःधंगु लुखा दु । थुकिं बहाः व ननियात छुटे यानातःगु खः । थ्व निगू दथुया भू सिइदइकथं थौंतकं विहारय्‌ चिं तयातःगु दनि । थ्व बहाःयात संस्कृतभासं हेनाकर महाविहार धाइ । लिच्छवीकालय्‌ थनया बज्राचार्यत सक्वपाखें बसाइसराइ यानाः थन वल धयातःगु दु । थुकिया दसिकथं पकनाज्वलय्‌ पलिस्था यानातःगु थःपिनिगु कूल चिभालय्‌ दँय्‌दँसं पुजा याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया पश्चिमय्‌ गं बहाः,उत्तरय्‌ कुसुमबिलाछी, दक्षिणय्‌ त्यःर,पूर्वय्‌ कुनाय्‌त्वाः व ज्याथात्वाः दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । वि.सं. १९९० सालया भुखाचं क्षति जूगु क्वाःपाःछेँयात जिर्णोद्धार यानाः हाकनं दयेकूगु खः । थौंकन्हय्‌ खनेदुगु क्वाःपाःछेँ नीदँ न्ह्यः तिनि नेवाःशैलीं पुनःनिर्माण याःगु खः । थ्व क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाः दु । दकलय्‌ क्वय्‌ छेलिइ क्वाःपाःद्यःन्ह्यःने बज्रसत्व व थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु । तर दछि न्ह्यः बज्रसत्व खुयायंकल । मू लुखाया जवंखवं तःधिकःपिं ल्वहंंया सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । मू लुखाया न्ह्यःने मण्डपाः,स्वाहाने त्वाथलय्‌ जवंखवं निम्ह सिंह दु । कलात्मक लुखा च्वसंच्वंगु सिँया तोरनय्‌ धर्मधातु वागीश्वर व वया छचाःलिं खुम्ह तान्त्रिक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । फः झ्वःलिं जवंखवं माना तयातःगु दु ।

तोरंया च्वय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । थ्व तँय्‌ बहाःया आगं नं दु । वयां च्वय्‌ कलात्मक विमानझ्याः पिहां वयाच्वंगु दुसा जवंखवं ततःपाःगु याकःझ्याः दु । दलूचा नं खानातःगु दु । वयां च्वय्‌ दथुइ लाक्क स्वपाःझ्याः व जवंखवं मेगु झ्याः दु । लीया पौ तयाः पताः ब्वयेकाः गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने पिण्डगाः,मण्डपाः व थां छगः नं दु । चुलिंचु उत्तरदिशापाखे झ्वःलिं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । थुकी मध्ये निगः लिच्छविकालीन खनेदुसा मेगु वयां लिपाया खः ।

लिच्छविकालीन चैत्य मध्ये जुजु नरेन्द्रदेवया इलय्‌ पलिस्था यानातःगु छगः हे ल्वहंतय्‌ कियाः दयेकातःगु चैत्य विशेष खनेदु । प्यंगू दिशाय्‌ प्यम्ह बुद्धया रुपकथं दनाबिज्याःपिं शाक्यमुनि,विश्वव्याकरणमुद्राया मैत्रीय,वज्रपाणी व अवलोकितेश्वर खनेदु । थ्व चिभाः पुरातात्विक व संस्कृति बिषय अध्ययन याइपिं विद्यार्थीतय्‌त आकर्षित याइगु चिभाः खः । क्वाःपाःछेँया क्वसं पश्चिमपाखे निगः चिभाः पलिस्था यानातल । आगमय्‌ थहां वनेगु लुखाया जवंखवं निम्ह चिधिकःपिं सिंह दुसा अंगलय्‌ भगवानद्यः छम्ह नं तयातल । बहाःया नैरात्मा कोणय्‌ छत्रपाल थापना यानातल । थुकियात हे लुकुमाःद्यःकथं पुजा यानाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया निगू कचाकथं ज्याथाया छुस्याबहाः व न्हाय्‌कंत्वाःया हाकुबहाः खनेदु । ने.सं.३२७ तक गंबहाः नं कचा बहाःकथं खनेदु । ने.सं.७०१ या केरालप्तेय्‌ च्वयातःगु अभिलेखय्‌ ध्वाखा बाहार धकाः नां न्ह्यथनातल । अथेहे थ्व बहाःयात संस्कृत नाम्हं उल्लेख यानातःगु ने.सं.७७७ या अभिलेखय्‌ खनेदु ।

ने.सं.७७७ पाखे ध्वाखाबहाःया सर्वसंघ दुजः श्री ज्ञानज्योति,वयाकाय्‌ गुणज्योति,छय्‌ धनसिं व छुइ पलिखदेव व मेपिं परिवारजनपाखें घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक दान याःगु खः । उबलय्‌ जुजु प्रतापमल्ल,७५०० बाँडात व थीथी द्यःपिं बिज्याःगु धयातल । लिपा ने.सं.८१२ फागुन शुक्ल अष्टमीकुन्हु परिखदेव व वया परिवारजनपाखें थः अजा गुणज्योतिं दयेकातःगु सुवर्ण चैत्य भराडया गजू जीर्ण जूगुलिं थनेपुइँया आचार्य संघयात निमन्त्रणायासें संघ पूजा यानाः पलिस्था याःगु धयातल । नापं अक्षोभ्य बुद्धया क्वसं वज्रसत्व,प्रज्ञापारमिता व ल्वहंया चैत्य पलिस्थायाःगु खः । थ्वहे दिनय्‌ आगमय्‌ तोरं,पंचख्वाःझ्याः नं पलिस्था याःगु उल्लेख दु । थ्व इलय्‌ येँय्‌ भूपालेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारय्‌ सुथय्‌ बहनी क्वाःपाःद्यःयात पुजा यायेमाः । गुंला लच्छियंक थँबहिया बिक्रमशील महाविहारय्‌ च्वंगु लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता थ्व विहारया बज्राचार्यपिं वनाः ब्वं वनेगु चलन दु । अथेहे थन थीथी गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।