साय् (साँचो)पाखें धातु मूर्ति तयार जुइधुंकाः दकलय् न्हापां मूर्ति क्वय्या भागय् धातु लुइत दयेकातःगु नलि अर्थात नौ फ्वःयात कःति वा कतामं चायेगु याइ । व धुंकाः बां (आकृति)यात थाय्थासय् धातु वनीगु नलिया कथं ज्या कायेत तयातःगु चनुत नं कतामं चायेगु याइ । थीथी सुमिचा थीथी वःचां व खाक्ंिस मूर्ति छगुलिं सुयाः वा बुलाः मूर्तिया बांं प्रस्ट व पिचुकेगु याइ ।

पञ्चधातु
ली, सिजः, लँु, वहः, नँ आदि न्याता धातु ल्वाकःछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात पञ्चधातु धाइ । थथे न्याता धातु मिश्रण यानाः दयेकातःगु मूर्तियात पञ्चधातु मूर्ति धाइ ।

भ्वंचा
भ्वंचा धयागु खु (धातु) नायेकेत दयेकातःगु ८०० निसें १३०० डिग्रीतकया तापक्रमय् नं स्यनी मखुगु गथुचां दयेकातःगु चाया छताजि थल ।

लिसं तयेगु
साय्पाखें तयार जूगु कोरा धातु मूर्तिइ गनं गनं बां पूमवंगु वा धातु फ्वः मचाःगु दाग वा ह्वः नं जुइफु । थथे जूगुु मूर्तिइ लिसं तयेगु वा ग्यास वायरिंग यानाः मूर्तिया बां पूवंकेगु याइ ।

ली
सिजः, जस्ता, क्यलं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ली धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः ज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
वःचा
धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातुया सामान पिचुकेगु व आकार प्रकार मिले यायेया निंतिं नँया बलालिं मसिनगु धार तयाः दयेकातःगु थीथी साइजया छताजि ज्याभः ।

सिजः
सिजः छगू खनिज धातु खः । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।

सुमिचा
धातु मूर्तिया बां पिचुकेगु ज्याय् छ्यलेगु निंतिं दयेका तःगु नँया ६ इञ्च ताःहाकःगु च्वका चाःतुइकाः उकी धार तयाः दयेकातःगु छताजि ज्याभः ।

स्वाग
धातु नायेकेत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।

कतां कीगु
धातु मूर्तिकलाय् छगू महत्वपूर्ण विधि मध्यय् कतां कीगु विधियात कयातःगु दु । मूर्तियात सिँया त्वाकलय् दिकाः छपा ल्हातं चिग्वःगु नँया मुगलं व मेगु ल्हातिं ज्वनातःगु कतामय् दायाः मूर्तिइ दुगु बुट्टात कियाः स्पष्ट यायेगु व थीथी बुट्टा थपू यायेगु ज्यायात कतां कीगु धाइ । थुगु ज्याया निंतिं हरेक कथंया नँया चिचीधंगु कतां थीथी साइजया क्वायेगु मुगःत दयेकातःगु दइ । धारपाखें च्वामूगु, तप्यंगु, चन्द्राकार लूगु, पतिचिंगु, धार मदुगु, गाःवंगु, दमोछ्याःगु इत्यादि कतां बुट्टा अनुसारया दयेकाः छ्यलेगु याइ । मूर्ति अनुसारया बुट्टा नं फरक फरक जुइ । शाक्यमुनि बुद्ध, बैलोचन बुद्ध, अक्षोभ्य बुद्ध, मेडिसियन बुद्ध, लक्ष्मी, सरस्वति आदि, शान्त मुद्राया मूर्तिइ घाँय् बुट्टा, अस्त मंगल, स्वांफ्वः बुट्टा नापं बुद्ध जीवनी तकं कीगु याइ । अथे हे क्रोध मुद्राया मूर्ति कालि, भगवति, भैरव, महांकाल, कुवेर, चक्रसम्बर आदि मूर्तिइ मुद्रा अनुसारया बुट्टा तयेगु ज्या जुइ । थथे कतां की न्ह्यः मूर्ति खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । छगू धातु मूर्तिइ मुक्कं यानाः प्यंगू शैलिं बुट्टा तयेगु वा बुट्टा कीगु याइ । १) मूर्ति दुगु बुट्टा बांलाकेगु २) मूर्तिइ दुगु बुट्टात भिंकेगु व थप बुट्टा तयेगु ३) थकयाः बुुट्टा कीगु ४) कियातःगु बुट्टा छपातं लुँ पाता वा वहः पातां त्वपुयाः मूर्तिइ च्वंगु बुट्टायात लँुया वा वहःया थें खने दयेकेगु । अले छगू धातुया मूर्तिइ कतां कीधुंकाः स्पष्ट व जीवन्त थें खनेदइ ।

कतांकीम्ह
छुं नं धातुया बां वा मूर्तिया आकार प्रकार कथयां मूर्तिया बां प्रष्ट यायेगु नापं मूर्ति अनुसारया थप बुट्टा लुइकाः मूर्तियात जीवन्त याइम्ह ।

झौ
अप्पायात निनाः कापतय् चाले यानातःगु अप्पाचुं (सुर्कि) व सिलाय् (साल धुप) नं अथे हे निनातःगु निताजि चुं मात्राकथं ल्वाकछ्यानाः उकी चिकं तयाः बाताचाय् संकुसंकुं दायेकाः तयार यायेगुयात हे झौ दयेकेगु धाइ । झौ क्वाकल धाःसा जक नाइसे च्वनी । झौयात कतांकीगु नापं अनेक ज्याय् छ्यलेगु यानातःगु दु । कतां कीगु निंतिं मूर्तिया खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । हाकनं कतां किये क्वचायेकाः झौ क्वाकाः लिकायेगु याइ ।

धातु मूर्ति पुलां यायेगु विधि
साधारणतयाः धातुमूर्ति पुलांगु थें खने दयेकेगु व मूर्तिइ दुगु थीथी कथंया बुट्टा प्रष्ट यायेगु निंतिं लाकामय् पायेगु हाकुगु रोगन पालिसं बुट्टात गनगन दु, अन अन रोगनयात ब्रसं पानाः अगूचा वा मकलय् क्वाकेगु याइ । अले रोगन क्वानाः ति जुयाः मूर्तिइ दुगु बुत्ताय् दुहां वनी । अले छकू नाइसे च्वंगु कापतं मूर्ति छगुलिं हुइगु याइ । थथे मूर्तिइ दुगु सकतां बुत्ताय् हाकुगु रोगन लानाः बुट्टा प्रष्ट व मूर्ति पुलांगु थें खनेदइ । थुलि जक मखु रसायन पुलां यायेगु धकाः मेगु थीथी कथं नं पुलां यायेगु चलन दु ।

नँया मुगः
धातु मूर्तिइ बुट्टा क्वायेत, दायाः माथं वंकेत छ्यलीगु छखें पिचुकातःगु मेखे च्वकाः लुइकातःगु, दथुइ ह्वः तयाः कथि स्वचाकाः ज्वनाः क्वायेत ज्याछिंक दयेकातःगु चिग्वःगु, तग्वःगु अनेक साइजया छताजि नँया ज्याभः ।

बफ नकेगु
कतां कियाः तयार जूगु धातु मुर्तियात कापः फिफि तयाः दयेकातःगु चक्का घोदाय् (चाःहिलीगु मेसिनय्) तयाः चाःहीकाः कोरा पालिस व लाल पालिस नितां पालंपाः तयाः बफ नकेगु याइ । गुकिं मूर्ति पिचुुसे च्वनीगु नापं प्वालाप्वाला थीगु जुइ ।

मूर्तिया बुट्टाय् लुँ वा वहः तायेगु
लुँ वा वहःयात सालुक्क पाता दयेकाः (पेले यानाः) धातुया मुर्तिइ थाय्थासय् भूमिं वा कियातःगु बुट्टायात त्वपुयाः बांलूगु कथं कतामं लिहां मवइकथं पातायात स्वचाकाः कतामं क्वानाः काकेगु याइ । थथे काकेधुंकाः मूर्तिया बुट्टा छगुलिं लुँ वा वहःया थें च्वंक खनेदइ । थुगु विधियात मूर्तिइ लुँ तायेगु वा वहः तायेगु धाइ ।

सिँया त्वाकः
धातु मूर्तिइ बुट्टा तयेत मुगलं कतां क्वाये ज्याछिंकः मूर्तियात लिधंसाकथं दिकेत दयेकातःगु मूर्ति अनुसारया सिँया ग्वं वा सिँग्वं ।

लुं सीगु विधि
धातु मूर्तिकलाय् लँु तयेगु वा लुं सीगु धकाः न्हापां लुँयात सालुक्क पाता दायाः वा पेले यायेगु याइ । व धुंकाः चिचीकू जुइक कैचिं चाइ । थथे चानातःगु लँु छब्वय् पाःलाः (मर्करी) झिब्व ल्वाकछ्यानाः फि वा चिमया खाः लुँनापं ल्वहंमाय् तयाः धू जुइक नीगुयात लुँ नीगु धाइ । लुँ धू मजूतले खाःचुं वा फि ततं नीगु याइ । थुकथं लुँ नी धुंकाःया पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु धू थें जुइ । फि वा खाःचुं फुक्क सिलाः वांछ्वइ ।
पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु पेस्ट कयःया रिकापिइ तयाः चिपुगु ब्रस वा नतूचाया ग्वाहालिं धातु मूर्तिइ गुगु गुगु थासय् लँु तयेमाःगु खः उगु उगु थासय् तइ । मूर्ति वा प्रतिमायात तेजाबय् थुनाः धातुया ब्रसं थानाः दुगु खिति फुक्क सफा याइ । व धुंकाः मूर्तिया लुँ पायेगु याइ । थथे लँु पायेधुंकाः मूर्तियात गनस्टोभं क्वाकेगु याइ । मूर्ति क्वाःलिसे लुँइ ल्वाकज्यानाच्वंगु पाःलाः (मर्करी) ब्वया वनी, अले म्हासुक लँु खनेदयावइ । थथे यानाः नं लँु खने मदयेकः पाःलाः (मर्करीं) त्वपुयाः त्वइसे च्वनाच्वंगु दुसा अन छकू कपाय् कयाः कपाय्या ग्वाहालिं बुलुहुं हुयाः लुँ खनेदयेकेगु याइ । थ्व धुंकाः लुँ तयातःगु मुर्ति लः दुगु बाताय् थुनाः हथं तयाः लसां थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।

कैंची
तःधंचीधं हरेक साइजया धातु चायेगु वा लुं सीगु ज्याया निंतिं सालुगु लुँ चायेत छ्यलेगु नँया छताजि चायेगु ज्याभः ।

खाः
चिम, ट्युबलाइट आदि तछ्यानाः वइगु खाः । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु धू जुइक नीगु निंतिं ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।

तारया ब्रस
थीथी साइजया धातुया मसिनगु तारं दयेकातःगु ब्रस । मूर्ति, प्रतिमायात सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु वस्तु ।

तेजाब
धातुया वस्तु सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु एसिड । माःकथं प्लाष्टिकया बाताय् लःनापं तेजाब ल्वाकछ्यानाः थुकी धातुया मूर्ति थुनाः सफा यायेगु याइ ।

पाःलाः
पाःलाः (मर्करी) थ्व छगू झ्यातुगु तरल धातु
खः । धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमाय् लुं सीगु निंतिं लँुनापं ल्वाकछ्यानाः तइगु छताजि वस्तु ।

फि
खुसिं चुइका हइगु चिचीग्वःगु ल्वहंचुं । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु नीत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।

लुँ सीम्ह
गुगुं नं धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमा लुँया हे थें खनेदयेक लुँ पाइगु ज्या याइम्ह वा लुं सीगु ज्या याइम्हेसित लुँ सीम्ह धाइ ।

ल्वहंमा
ल्वहंया स्वकुंलाःगु दथुइ गाःवंक दयेकातःगुयात ल्वहंमा धाइ । नापं ल्वहंया हे चिग्वःगु ल्हातं ज्वनाः नीत ज्याछिंक दयेकातःगुयात ल्वहंमचा धाइ । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु ल्वहंमाय् तयाः नीगु याइ ।

हथं
हथं छताजि प्राकृतिक वनस्पति खः । थुकिया ख्वला लखय् तयाः ब्वब्वस्यात धाःसा साब्वं वा सरफ थें चुलुसे च्वनाः फिँज वइ । लुं सीधुंकाः मूर्ति, प्रतिमायात हथंलखं थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।

मूर्तिइ ख्वाः च्वयेगु विधि
छगू धातु मूर्ति सफा यानाः थीथी बुत्तायात कतामं थपू व प्रष्ट यायेधुंकाः दकसिबय् लिपा लुं ख्वाः च्वयेगु याइ । थथे लुं ख्वाः च्वयेगु धकाः मसिनगु ब्रसया ग्वाहालिं ख्वाः छपातं लुँ पायेगु याइ । नापं मूर्तिया मिखा, मिखाफुसि, म्हुतुसि, न्हाय्, सँ आदियात थीथी रंगं च्वयाः मूर्तियात थप जीवन्तता बी । थ्व ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ ।

ब्रस
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु व मूर्तिया मिखा, म्हुतु, सँ आदि च्वयेगुया निंतिं मूर्तिया साइजकथंया थीथी मूर्तियात आकर्षण यायेगु याइ ।

रंग
प्राकृतिक रंग वा लःनापं ल्वाकछ्याना मूर्तिया ख्वालय् नापं थीथी भागय् माःकथं रंग दयेकाः पायेगु याइ ।

लँुचुं
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु छताजि मूल्यवान वस्तु । थुगु लुँचुं नं मूर्तिया ख्वालय् पायेगु याइ । थथे लुँ पानातःगु ख्वाः लुँयागु थें खनेदइगु खः ।

माज्या
धातुया छकू पातायात झलिइ तिकाः कतां कियाः थीथी मूर्ति, ख्वाःपाः, बुट्टा नापं अनेक कथंया आकृति दयेकेगु याइ । सिँया त्वाकलय् गेना, खलु वा कोणय् दिकाः न्यकू वा नँया तःग्वःगु, चिग्वःगु, च्वकालूगु अनेक कथंया थीथी मुगलं क्वा जक क्वानाः हे छगू कलाकारया मनोभावनाकथं द्यः, मूर्ति, प्रतिमा इत्यादि तयार याइ । थुगु प्रविधिइ आकृतियात मिइ छुयाः लिसं तयाः छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ । थथे कलाया शैली भावयात रेखांकन यानाः तःधं, चीधं अनेक साइज कथंया देगः, मूर्ति, प्रतिमा, बां व बुट्टा, तयार यायेगु विधियात माज्या धाइ । थथे दयेकातःगु मूर्ति आपालं हलुका जुइ । थासंथाय् लुँया पाता ह्वनातः थें धातुया पातात लिसं तयाः ह्वनातयेगु याइ । थज्याःगु धातुया मूर्ति वा प्रतिमा गनं हात धाःसा पतिचिने नं फु । थथे धातुया मूर्ति दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या (थ्वयाः दयेकेगु ज्या) धकाः नं धायेगु चलन दु । नेपाःया थीथी देगः, देगलय् मूर्ति, प्रतिमा, झल्लर, ली वा सिजःया पौ, ध्वाँय् थ्व हे प्रविधिं दयेकातःगु खः ।
कुचा ह्वनाः दयेकीगु थज्याःगु मूर्ति व प्रतिमात पाताया जक मजुसे म्ह पातायागु अले छ्यं, ल्हाःतुति व आसन धालय् यानाः दयेकाः तयेगु नं चलन दु । सिँयागु व प्रस्तर मूर्तियात नं धातुया पातां आकृति अनुसारया बां लुइकाः उकी द्यःने भुनेगु नं माज्याया हे छगू विधि खः । गुकिं यानाः प्रस्तर वा मेमेगु वस्तुया आकृति नं धातुया हे आकृतिकथं खने दयाच्वनी । थथे प्रमाणकथं दयेकातःगु मूर्ति प्रतिमा, जनावर हरेक देगः, देगलय् द्वारपालकथं तयातःपिं सिंह, किसि, थीथी जुजु पिनिगु प्रतिमा व दातापिनिगु प्रतिमा आदि खः ।

कोण
थ्व नं अंग्रेजी ‘ति’ आकारया ज्याभः खः । ६ इञ्च ताःहाकःगु गुकी क्वय्या ब्व च्वामुसे च्वनी । च्वय् निथाय्या जवंखवं छथाय् च्वकाः लूगु व मेथाय् माथं वंगु ज्याभः खः । थ्व ज्याभः सिँग्वलय् तानाः मेगु च्वकाय् पाता दिका पाताय् लुइकातःगु बांयात मुगःचां क्वानाः मिले यायेगु याइ ।

थ्वज्या
मूर्तिकारया मनोभावकथं छुं नं धातुया छकू कुचा पाताय् सिसाकलमं आकार च्वयेगु याइ । व धुंकाः उगु पातायात खलुइ तयाः नँया वा न्यकूया मुगलं क्वा जक क्वानाः थीथी कथंया आकार प्रकार लुइकेगु याइ । थथे थकयाः मूर्ति प्रतिमा, अनेक कथंया बुट्टा, ख्वाःपाः जनावर आदि दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या धाइ ।

नँ ग्यना
थ्व नँया तग्वःगु १०। १२ किलोया मुगःयात दथुइ चानाः निकू कुचा मध्यया छकू कुचाया दयेकातःगु ज्याभः ख । अले थुगु ज्याभः सिँग्वलय् तानातयेगु याइ । पातायात आकार प्रकार, तःफि, चिफि वा बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।

नँयागु खलु
नँया २ फिट ताःहाकःगु १ इञ्च ग्वलाःगु च्वकाय् भचा चाःतुइकाः माथं वंकातःगु धातुया पाताय् छुं नं बां लुइकेगु ज्याया निंतिं छ्यलेगु छताजि ज्याभः ।

न्यकू मुगः
मेय्या न्यकूयात चानाः दयेकातःगु छखें पिचुगु व मेखें च्वामुगु दथुइ ह्वः तयाः ह्वतय् कथि स्वचाकाः दयेकातःगु ज्याभः । थुगु ज्याभलं धातु क्वानाः अनेककथं बां लुइकेगु याइ ।

पाता
लुँ, वहः, सिजः, लीया धातुयात दायाः वा पेले यानाः माःकथं तफि, चिफि तःपाः, चिपाः यानाः पिचुकाः दयेकातःगु पाता । गुकी छम्ह मूर्तिकारं थःगु मनोभावं च्वयागु कथं बां दयेकेगु याइ ।

सिँया खलुत्वाकः
थ्व सिँयागु अंग्रेजी ए (ब्) आकारया ज्याभः खः । थुगु त्वाकलय् नँयागु खलु दिकाः खलुइ द्यःने पाता दिकाः मुगलं क्वानाः थीथी मूर्तिया बां आकृति दयेकेगु याइ ।

सिँया त्वाकः
१–२ फिटया सिमाया ग्वः चानातःगु त्वाकः । थुगु सिँया त्वाकलय् कोणचा व नँया ग्यना तानातयेगु याइ । कोणय् तयाः आकृति बांयात मिले यायेगु याइ । ग्यनाय् पातायात आकार प्रकार तःफि, चिफि बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।

धातुया मूर्ति, प्रतिमा, सिक्का व बसजाः ज्वलं दयेकेगु कला अर्थात धातुकला तसकं प्राचीन कला खः । सिन्धुघाटी सभ्यताय् मोहन्जोदरोया उत्खननया झ्वलय् लुयावःगु नर्तकीया छगू धातुया मूर्ति थुकिया छगू धिसिलाःगु दसु खः ।
कपिलवस्तु तिलौराकोटया उत्खनन्पाखें लुयावःगु नँ व सिजःया म्वहःपाखें नं इसा पूर्व ६०० न्ह्यः हे थन धातुकलाया प्रचलन नापं विकास जुइधुंकूगु दु धयागु अनुमान यानातःगु दु । धातुया मूर्ति धकाः लुँ, वहः, सिजः, ली, कँय् व धलौट आदि धातुं थीथी हलंज्वलं, मूर्ति आदि दयेकेगु खः ।
जुजु अंशुवर्माया पालय् कलिगत ३४०० पाखे हे चक्र महाविहारय् (चुकबहाः, तंगः) धातुया थ्यंमथ्यं ३ फिट तजाःगु जताधारी लोकेश्वर (चाक्बाःद्यः)या मूर्ति दयेकाः पलिस्था याःगु खः ।
कलिगत ३६९४ य् पलिस्था याःगु
आर्यावलोकितेश्वर मत्स्येन्द्रनाथया धातुया मूर्ति नं मेगु छगू प्राचीन धातु मूर्ति कलाया अनुपम नमूना खः । थ्व निगुलिं धातु मूर्ति खःसां थुकी चां पानाः व चित्रकारीता यानाः थीथी तिसा वसतं छाय्पियाः मूर्तियात पूर्णता बियातःगु दु ।
नेपालय् दयेकीगु धात ुमूर्ति व थुकिया प्राचीनताया बारे चिनियाँ ताङ वृत्तान्तय् उल्लेख जुया च्वंकथं नेपाःया म्ह्याय्मचा भृकुटी भोटया जुजु स्रोन् चन् गम्पोनाप इहिपाः याःगु इलय् थःगु क्वसःकथं अक्षोभ्य बुद्ध, मैत्रीय बोधिसत्व, आर्यतारा इत्यादिपिनि मूर्ति यंकूबलय् उकी धातुया मूर्ति नं दुगु उल्लेख यानातःगु दु । १३ गूगु शताब्दीया नेपाःया कलाकार अरनिकों चीनय् वनाः थीथी कलाकृति दयेकूबलय् धातुया मूर्ति नं दयेकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
धातुया मूर्ति, प्रतिमा, बां दयेकेगु झ्वलय् नेपालय् निताजिकथं दयेकेगु प्रचलन दु । १) धातु नायेकाः साय्ली नाःगु धातु लुनाः दयेकेगु प्रविधि २) धातुया छकू पातायात थीथी कथं आकृति लुइकाः छगुलिं मेगु स्वानाः दयेकेगु प्रविधि । धातु नायेकाः अनेक कथंया मूर्ति, प्रतिमा, जनावर, बसजाःज्वलं दयेकेगु प्रविधियात परम्परागत भासं थँज्या धकाः धयातःगु दु । अथे हे छकू धातुया पातां हलुकागु मूर्ति, प्रतिमा, थीथी कथंया बुत्ता, बां दयेकेगु प्रविधियात माज्या धयातःगु दु ।

धातु मूर्ति दयेकेत प्रचलित तालमान व नाप
थँज्या, माज्या वा छुं नं प्रविधिं मूर्ति, प्रतिमा आदि दयेकेया निंतिं न्हापां उगु दयेकेमाःगु प्रतिमा, मूर्तिया तालमान पाय्छिकथं न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे परम्परागत शैलिं छगू मूर्ति वा प्रतिमाया म्हयागु तालमान जक च्यागू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थ्व हे प्रविधिं छुं नं देवी, देवता, मिसा, मिजंया मूर्ति व प्रतिमा दयेकेगु याइ । तर बुद्धया मूर्तिइ धाःसा मेमेगु मूर्तिइ सिबें छातिफाः निलांगुति अप्वः यायेमाः, नापं न्हाय्पं नं विषेशकथं ताःहाकः यायेगु याइ । अथे हे ख्वाःया तालमान मुक्कं यानाः भिंmनिगू कथं यायेमाः । दसुया निंतिं भिंmनिलांगू (१२ औंला)या दनाच्वंम्ह बुद्ध मूर्ति दयेकेया निंतिं क्वय् न्ह्यथना कथंया तालमान जुइ ।
ल्याः म्हया ब्व पतिंचिया नाप
१. चूडामणि २
२. सपः (जटा) सतवत ४
३. जटाया सँ ४
४. कपाः ४
५. मिखाफुसिनिसें न्हाय्च्वकातक ४
६ न्हाय्निसें मंचातक ४
७. ककु ४
८. ककुनिसें दुरुप्वःया च्वकातक ६
९. दुरुप्वःया च्वकाःनिसें त्यपुचातक ६
१०. त्यपुचांनिसें जँतक ३
११. जंनिसें पुलितक ६
१२. पुलिंनिसें तुतितक ६
म्हया मेमेगु नापकथं छातिया हाकः ४, ब्वहःनिसें ल्हाःया पतिंचातक ८, ल्हाःया गोलाई ३, न्हाय्पंया ब्या १, लम्बाई ४ तइ । बुद्धया न्हाय्पंया थःगु हे विशेषता दुगु जुयाः न्हाय्पं ताःहाकः जुइ ।
थुगु हे कथंया तालमानं मेमेगु चिचीधंगु वा तःधंगु मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ । आसनयुक्त मुलपतिं छ्यानाच्वंगु मूर्ति प्रतिमाय् नं थुगु हे कथंया तालमान जुइ ।

थँज्या
धातु नायेकाः धातुया हे मूर्ति दयेकेगुयात परम्परागत भासं थँज्या यायेगु धयातःगु दु । अले धातु कलाया विशेषज्ञ (मूर्तिकार)यात परम्परागत भासं थँकःमि धायेगु याइ । थथे थँज्याया प्रारम्भिक विधि चासं ग्वयेगु अथवा छम्ह मूर्तिकारं थःत माःगु कथंया सिँया नमूना ग्वयेगु व माःकथं थासा दयेकेगु विधि खः । धातु लुइत माःगु नौ फ्वः (नलि) ह्वनाः मूर्तियात मय्सिं चां पानाः तिंकथि तयाः गंकेगु याइ । निक्वः वा स्वकःतक मय्सिं चां पानाः गनेधुंकाः उकिया द्यःने बःबःचां भुनेधुंकाःया अवस्थायात प्राविधिक भासं साय् (साँचो) धायेगु प्रचलन दु ।
साय् निभालय् पानाः गनेधुंकाः थँ यायेगु धकाः साय्या दुने दुगु सिँ ल्ह्ययेगु व उकिया थासय् धातु नायेकाः लुइगु याइ । थुकथंया प्रक्रियाधुंकाः सिँया नमूना ग्वयातःगु छगू मूर्ति धातुया कोरा मूर्तिइ हिली । थथे तयार जूगु मूर्तियात माःकथं सफा यानाः लिसं तयाः, थीथी बुट्टा लुइकेगु नापं कतां कीगु याइ । कतां कीधुंकाः मूर्तियात माःकथं पुलां यायेगु, लुँ वा वहःया जलप पायेगु, लुं सीगु, मूर्तिया ख्वालय् लुं च्वयेगु आदि याइ । थुकथं सकतां ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ । विशेष यानाः थुकथं धार्मिक द्यः, सालिक, प्रतिमा, सिंह, गं, बसजाः ज्वलं, झंगःपंछी, जनावर आदिया मूर्ति तयार याइ । थथे मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु धातु मध्यय् ली, सिजः, लुँ, वहः, धलौत, कँय्, पञ्चधातु व अष्टधातु इत्यादि धातुत नायेकाः दयेकेगु याइ ।

चासं ग्वयेगु विधि व लवःकवः
छम्ह थँकःमिं थःगु परिकल्पनाकथं दयेकीगु धातु मूर्तिया न्हापांगु नमूनाकथं सीया छकू कुचा कयाः ग्वयेगु याइ । थुकथं आकृति (ःयमभ)ि दयेकेगुयात परम्परागत भासं चासं ग्वयेगु धाइ । सी कुचायात मकः वा अगूचाय् मदीक ताप बियाः सिलाय्कू ज्याभःया ग्वाहालिं अनेक कथंया बुट्टा ह्वनाः आकृति लुइका काइ । लूगु बुट्टा, आकृति वा स्वरुपयात क्वना÷क्वन्चा नांया ज्याभलं थीथी भागय् पुकाः छधी यानाः स्वायेगु नं याइ । चासं (आकृतिइ) अप्वःगु भागयात चकुं सुयाकायेगु अथवा चाना कायेगु याइ । ल्वहंफाः व ल्वहंमचां माःकथं मूर्तिया बांया अवस्था स्वयां नायूगु सिँयात एकनास तःफि वा चिफि जुइकथं पाता दायाः कायेगु याइ । नापं व हे ल्वहंफाय् तयाः सिँपतिं तार वा तु क्यलाः माःकथं मूर्तिइ बुट्टा तइ ।
सीयागु बां (आकृति)या लाफि मिले यायेगु व सीयागु बां ह्वनातःगुयात छ्वालुका तःगु सीया ति,
भ्वतं हिनातःगु कथिं थुनाः पायेगु याइ । थुकथं चासं ग्वयेगु निंतिं सी क्वाकेत अथवा पनेत मकः वा अगूचाय् ह्यंग्वाः तयाः भतिं मि पुयाः गुनुगुनु मि च्याकातयेगु याइ ।
चासं ग्वयेगु झ्वलय् सी क्वाइबलय् तसकं नाइसे च्वनीगु जुयाः छखें मेगुलिइ प्यमपुंकेया निंतिं आवश्यककथं ज्याभलं म्हुतुइ बुयाः वइगु ई व लः छ्यलेगु याइ । थुकथं म्हुतुइ बुयावःगु ई नं छम्हः थँकःमिया निंति ज्याभः थें जुयाबी ।
थथे मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् छगू हे मूर्तियात निगूकथं दयेकेगु परम्परा दु । १) जायेकाः दयेकेगु व २) फुस्लु यानाः दयेकेगु । जायेकाः दयेकूगु थासां दयेकीगु मूर्ति वा प्रतिमा झ्यातुइ । फुस्लु यानाः दयेकल धाःसा झ्यातुइ मखु । नापं छगू हे मूर्तियात थीथी भागय् ब्वथलाः नं दयेकेगु याइ । मूर्तिइ तिसा, ज्वँसा व त्वाकः अलग दयेकाः लिपा स्वानाः छगू हे मूर्ति दयेकेगु याइ । नापं छगू मूर्तिं यक्व मूर्ति पिकायेगु निंतिं उगु मूर्तिया थासा नं दयेकेगु याइ ।

अथः
चाया चकंगु थल गुकी धातु मूर्तिकलाय् साय् दयेकेगु निंतिं मेसिंचाय् सौ ल्वाकछ्यानाः थुकी तयाः संकेगु याइ । नापं सीया ग्वयातःगु चासं थुकी थुनाः पायेगु नं याइ ।

औगूचा
मि च्याकाः राप कायेया निंतिं दयेकातःगु छताजि चाया भुतू । म्व ल्वाकछ्याना तःगु म्हासु चां ग्वलाक वा प्यकुंलाःगु थल थें दयेकाः उकिया क्वसं फय् दुहां वंक तःप्वाःगु म्हुतु छप्वाः तयाः च्वय्पाखे चिचीप्वाःगु ह्वः तयातःगु दइ । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि च्याका सी क्वाकाः धातुकलाया न्हापांगु चरणया ज्याकथं चासं दयेकेगु याइ ।

क्वाना÷क्वान्चा
ख्वातुगु वा सालुगु नँबालायात ताःहाकः ज्याभः व उकी ज्वँसा सिँयागु कथिं दयेकातइगु ज्याभःयात क्वाना अथवा क्वान्चा धाइ । थुगु ज्याभः च्यानाच्वंगु मकलय् वा अगूचाय् स्वथनाः क्वाकाः तयेगु याइ । क्वानाच्वंगु थुगु ज्याभलंं सीयागु चासं बां वा मूर्ति ग्वयातःगुयात थीथी भागय् पुकाः (नायेकाः) स्वायेगु ज्या याइ ।

गिचा
म्व व म्हासुचा ल्वाकछ्यानाः संकाः फिनातःगु चायात गिचा धाइ । धातुमूर्ति दयेकेगु झ्वलय् सीया बानय् मेसिंचां पानाः गनेधुंकाःलि थुगु गिचां बःबः पायेगु याइ ।

ग्वइम्ह
बां वा मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् आकार लुइकेगु ज्या याइम्ह ।

चक्कु
नँबालायात मिइ ह्याउँक छुयाः नँपाँय्चाय् तयाः मुगलं दायाः छखे च्वउ लुइकाः धारं ज्वयेका तःगु ज्याभःयात चक्कु धाइ । थुगु ज्याभलं धातु मूर्तिकलाय् चासं दयेकेबलय् चायेगु वा सुना कायेगु ज्या याइ ।

चनु छुनेगु
तयार जूगु सीया प्रतिमा, मूर्ति वा आकृतिइ थासंथाय् सीया हे तपुगु वा चिपुगु माःकथं तार वा तु क्यलाः स्वायेगुयात चनु छुनेगु धाइ । धातु मूर्ति पिकायेगु छगू साय्लिं छ्वालुसे नाःगु धातु लुइबलय् हरेक भागय् धातु वनीगु नलिकथं दयेका तइगु खः ।

चां भुनीम्ह
सीयागु तयार जूगु बांयात मेसिचां पायेधुंकाः मेसिचाया द्यःने बःबः यानाः चां भुनेगु ज्या याइम्ह ।

चा भुनेगु
म्हासुचा व म्व ल्वाकछ्यानाः छुं ईतक फिनातःगु गिचा माःकथं छ्वालुकाः मेसिं पानाः गनेधुंकूगु अवस्थाय् उगु साय्यात चां भुनेगु याइ । थ्व चा मूर्तिया साइजकथं स्वयाः निक्वः, प्यक्वः यानाः बःबः चां भुनेगु व निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थ्व प्रविधिं अत्याधिक धातुया तापय् नं साय्यात तमज्याक क्वातुका तयेगु याइ ।

ति पायेगु
थासां पिहां वःगु सीयागु बां (आकृति)या थासंथाय् लाफि मिले यायेगु निंतिं सी छ्वालुकाः दयेकातःगु सीया तिंकथिं थुनाः पायेगु विधियात ति पायेगु धाइ ।

तिंकथि
जंगलय् वा ख्यलय् बुयाइगु पंया चिपुगु स्वरुपयात तिंकथि धाइ । सीया ग्वयातःगु मूर्ति वा प्रतिमाया चासंयात मेसिंचाय् थुनाः तिंकथिइ तयाः निभालय् पानाः गंकेगु याइ ।

थँकःमि
सीया बां ९ःइम्भ्ी० ग्वयाः चां भुनाः, सी लुयाः, साय्यापाखें थँ यानाः छताजि कोरा धातुया मूर्ति दयेकीम्हेसित थँकःमि धाइ ।

थासा
थँकःमिं न्हापालाक सीपाखें बां दयेकाः तयार जूगु नमूनायात थीथी कथं ब्वथलाः छाप कयाः दयेकातःगु छताजि चा वा सीयागु हे थासा, थुकी थासा कयाः व थें ज्याःगु यक्व बां, बुट्टा पिकायेगु याइ ।

थासां थायेगु
सीयात क्वाकाः थासाय् तयाः छगू हे बांयात यक्वकथं दयेकेगु विधि ।

नौ फ्वः
सीयागु बां (आकृति)सं चनु छुनेधुंकाः बांया क्वय्, बांया साईजकथं सीया हे निख्वः वा स्वख्वः नलि दयेकाः नौ फ्वः छुनेगु ज्या याइ । गुगु नौ फ्वलं लिपा थँयायेबलय् छ्वालुसे नाःगु धातु प्वंकेया निंतिं म्हुतुप्वाःया ज्या याइ ।

पिया हयेगु
सीया बां वा बुट्टा स्वायेगु वा बुट्टा ह्वनेबलय् छगूकथं एकनास जुइक मिले यायेगु वा पिचुकेगु विधि ।

भौ
ल्हातिं संकाः वा बिजुलिं चाःहिकाः फय् पिकयाः मि पुइगु ज्याभःयात भौ धाइ । चासं ग्वयेगु, सी ल्ह्ययेगु, साय् उइगु नापं धातु नायेकेगु तकया सकतां ज्याया निंतिं ह्यंग्वाः वा कोइलाया मियात थ्व हे भतिं फय् बियाः मि ग्वाका तयेगु याइ ।

मकः
ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकेत ज्याछिंक दयेकाःतःगु चाया चकंगु थलयात मकः धाइ । थुगु मकलय् मि ग्वाकाः धातुकलाय् न्हापांगु चरणया ज्या चासं ग्वयेया निंतिं सी नायेकेत राप कायेगु याइ ।

मेसिं पायेगु विधि
धातु मूर्तिकलाय् मेसिं पायेगु धयागु छगू महत्वपूर्ण विधि खः । मसिनगु चा व सौ (साया खि) ल्वाकछ्यानाः अथलय् छ्वालुक चाले यानाः तयार यानातःगुयात मेसि धाइ । सी बांयात मेसिं क्वातुक मूर्तिया आकृति तयार याना तयेगु याइ । अथे जुयाः सीया बां अथवा आकृतिइ फुक्कं थासय् न्यंक निक्वः, स्वक्वःतक मेसिं पायेगु याइ । थुगु विधियात मेसिं पायेगु धाइ । मेसिं पायेधुंकाः तिंकथिं झ्वः झ्वः तयाः निभालय् पायेगु याइ ।

मेसिंचा
जमिनया १०। १५ फिट क्वय् वा गनं गनं पाखा बुँइ नं दइगु भचा वाउँनःगु मिहिनगु, मसिनगु चायात मसिनचा वा मेसिंचा धायेगु प्रचलन दु । थ्व चा धातु मूर्ति कलाय् साय् (साँचो) दयेकेत मदयेकं मगाःगु चा खः ।

मेसिंचा पाइम्ह
सौ व मेसिंचा ल्वाकछ्यानाः तयार यानातःगु भ्यातः मेसिंचा सीया तयार जूगु मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदिइ पायेगु ज्या याइम्ह ।

लाफि मिले यायेगु
चासं ग्वयातःगु सीया बां, बुत्ता वा पातात गनं सालुगु वा गनं ख्वातूगु जुइगु स्वभाभिक खः । एकनास बराबर यायेगु निंतिं सी छ्वालुकाः सी ति पायेगुयात लाफि मिले यायेगु धाइ ।

ल्वहंफाः
प्यकुंलाक चानाः माथं वंकाः पिचुसे च्वंक दयेकातःगु तःफिगु हाकुगु ल्वहंफाः । चासं ग्वयेगु ज्याया निंतिं माःगुकथं सीयागु पाता थुकी तयाः दायेगु याइ । चासलय् बुट्टा तयेगु निंतिं नं माःगुकथं तार वा तु थुकी तयाः हे क्यलेगु याइ । नापं सीयागु नमूना बतां जू मजू स्वयेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।

ल्वहंमचा
हाकुल्वहंया छपा ल्हातं ज्वने ज्याछिंगु, ग्वलाःगु छखेपाखें च्वामु लुइकाः मेखें माथं वंक पिचुसे च्वंक दयेकातःगु ल्वहंमाया मचाकथं दयेका तःगुयात ल्वहंमचा धाइ । गुकिं सीयात दायाः लाफि मिले जुइक पाता दयेकेगु ज्या याइ ।

साय्
सीया नक्साकथं बां, प्रतिमा वा मूर्ति दयेकेधुंकाः उकी मय्सि चांं पानाः गंकेगु याइ । गनेधुंकाः उकी भुनातःगु चा नापं दुने दुगु सी क्वाकाः लिकयातःगु अवस्थायात साय् (साँचो) धाइगु खः ।

साय् उइगु
धातु मूर्ति कोरा तयारीया अन्तिम अवस्थाय् छखे गलय् धातु नायेका तयेगु याइ । मेगु गलय् नाःगु धातुया तापमान मिले यायेत साय्यात उइगु वा छुइगु याइ । थथे नाःगु धातुया तापमान नापं साय्या तापमान
पाय्छि मजुल धाःसा साय् तज्याइगु सम्भावना दइगु जुयाः धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि यायेगु निंतिं साय् उइगु याइ ।

साय्गः
म्व ल्वाकछ्यानाः म्हासुचां ३–४ फिटया थल थें दयेकाः उकी क्वय् फय् दुहां वंक तप्वाःगु म्हुतुप्वाः तयाः च्वय्पाखे चिचीप्वाःगु ह्वः तयातःगु दइ, गुकी ह्यंग्वाःमि च्याकाः सी ल्ह्ययेगु, सी उइगु व धातु नायेकेगु तकया ज्या याइ ।

सिँपौ
मूर्तिइ बुट्टा तयेया निंतिं सीयागु ताःहाकःगु वा चीहाकःगु, तःपुगु वा चिपुगु माःगु कथंया तार वा तु क्यलेत साल वा अग्राथ सिँयात ६ इञ्च ताःहाकः ३ इञ्चति ब्या हाकः व १ इञ्चति तःफि यानाः ल्हातं ज्वने ज्याछिंक दयेका तःगु छताजि ज्याभः ।

सिया ग्वयेगु
छम्हः थँकःमिं मूर्ति, प्रतिमा, जनावर वा छुं नं कथंया धातुया बसजाः आदिया सीया बां दयेकेया निंतिं न्हापालाक याइगु ज्या ।

सिलायेकु
मेय्या न्यकू ध्यनाः माःगुकथं ज्याछिंक दयेकातःगु ज्याभःयात सिलायेकु धाइ । थुगु ज्याभः छ्यलाः धातुकलाय् छकू कुचा थँकःमिया मनोभावनाकथं सीयागु चासं ग्वयेगु याइ । सीया बां वा मूर्तियात माःगुकथं आकार प्रकार कायेगु व बुट्टा दयेकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।

सिलाय्
सालया सिमाय् घाः यानाः पिकाइगु ति गनेधुंकाः पाँय् चिंगु सिलायात धू थनाः सी दायेकेबलय् माःकथं ल्वाकछ्यानाः सीयात छाकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि वस्तु ।

सी
थँज्या कलाय् न्हापां नमूना ग्वयेत मदयेकं मगाःगु छताजि कच्चा पदार्थ खः । गुगु हाप्वलं कस्ति लिकाये धुंकाः ल्यंपुल्यं लिकयाः छगू थलय् तयाः मिया आँचय् दायेकाः चाले यानाः मुंकाः कयातइगु छताजि नायुगु बस्तु खः । थुकी लिपा सिलाय् धू मात्राछि ल्वाकछ्यानाः भचा छाकाः धातु मूर्ति दयेकेया निंतिं प्रारम्भिक ज्याया न्हापांगु चरणकथं मूर्तिया बां (ःइम्भ्ी० दयेकेगु याइ ।

सी पनीम्ह
माःकथं सीयात मकलय् पनाः क्वाकातयेत ग्वहालि याइम्ह ।

सी ल्ह्वयेगु
सी ल्ह्वयेगु धकाः साय्यात गलय् तयाः साय् क्वाकी । थ्व धुंकाः क्वान्चा नांया ज्याभलं नौ फ्वः ह्वखनाः दुनेदुगु सी फुक्क लिकायेगु याइ । थुकियात सी ल्ह्वयेगु धाइ ।

ह्वना हयेगु
सीया मूर्ति, प्रतिमा, वा बसजाः ज्वलं आदि दयेकीबलय् छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ ।
थथे दयेकेबलय् सिँया बुत्ता वा बां छगुलिं मेगु नाप स्वायेगु विधि ।

थँ यायेगु विधि व लवःकवः
सीया बां (आकृति) दयेकाः मेसिं पानाः, चां भुनाः तयार जूगु छगू साय् (साँचो)या पाखें धातु मूर्ति पिकायेगु विधियात थँ यायेगु वा थनेगु धाइ । न्हापां थ्व ज्याया निंतिं छु धातुया मूर्ति दयेकेगुु खः व हे कथंया खु मुनेगु याइ । विशेष यानाः लुँ, वहः, सिजः, ली, धलौत, कँय् इत्यादि धातुया थीथी मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ ।
साय्गं सफा यानाः कतुसया ह्यंग्वाः तयाः उकिया द्यःने मतचिकं भचा ह्वलाः सलाई कियाः मि च्याकी । भतिं फय् बियाः च्यानाच्वंगु ह्यंग्वाःयात ग्वाका तइ । मिया गलय् खु जायेकातःगु भ्वंचा स्वथना बी । नापं च्वं नं मि बियाः खुयात नायेकेगु याइ । थ्व धुंकाः धातुया तापमान मिले यायेत साय्त फुक्क मेगु गलय् छसिकथं छुइगु याइ । लगभग ९०० निसें ११०० तकया डिग्रीया दथुइ ताप बियाकथं धातु अथवा खु नायावनी । थथे धातु नायेधुंकाः मिगलय् स्वथनातःगु भ्वंचायात पञ्जा वा ल्हातय् कापः हिनाः छम्ह वा निम्ह ग्वाहालिमिया ग्वाहालिं मिगलय् दुगु भ्वंचा कापःसालां काकाः
साय्लय् धातु प्वंकेत दयेकातःगु नौ फ्वःलिं धातु लुनाछ्वइ । थथे धातु लुइधुंकाः छुं ई तक साय् ख्वाउँका तइ । भचा ख्वाउँगु साय्यात लखं लुनाः हाकनं ख्वाउँकाः साय्यात नँमुगःचां तछ्यानाः छगू कलात्मक धातु मूर्ति पिकायेगु याइ । थुकथं छगू कोरा कलात्मक धातु मूर्ति तयार जुइ । थँ यायेगु विधिकथंं मूर्ति, प्रतिमा जक मखु बसजाः ज्वलंत नं थुगु हे प्रविधिं दयेकेगु याइ । गथेकि– करुवा, अन्ति, सुकुन्दा, त्वाःदेवा, धाला, तांफ आदि ।

कःति
हरेक कथंया धातु चायेगु निंतिं प्रयोग जुइगु नँयागु छगू ज्याभः ।

कतां
नँया तीन इञ्च हाकःगु बालाय् च्वकाय् च्वामुकाः धार तयाः चन्द्राकार लुइकाः, माथं वंकाः, भ्यसें लुइकाः दयेकातःगु ज्याभः । गुकी धातु मूर्तिइ बुत्ता तयेगु, पिचुकेगु, चायेगु, थकायेगु क्वफायेगु सकतां ज्या यायेगु ज्याभः खः ।

कापसाला
४।५ फिटया साय् गलय् धातु नायेधुंकाःया भ्वंचायात काका कयाः साय्ली धातु लुइत छ्यलीगु छताजि नँयागु ४।५ फिटया काकेगु ज्याभः ।

खाक्सि
धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातु पिचुकेया निंतिं कापः वा भ्वँतय् नचुं तिकाः दयेकातःगु वस्तु ।

खु
लुँ, वहः, सिजः, ली व कँय् नापं थीथी धातुया पुलांगु स्यने धुंकूगु कसौरी, भु, तांफ व करुवा आदियात तछ्यानाः भ्वंचाय् तयाः नायेकेत अपुइका तःगु धातुया चिचीकूगु कुचायात खु धाइ । थ्व नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः आदि दयेकेगु याइ ।
ढलौट
सिजः व जस्ता (जिंक) मात्राकथं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ढलौट धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।

धातु मूर्तिकलाय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दयेकीबलय् परम्परागत शास्त्रीय पद्धतिइ धार्मिक पृष्ठभूमिया मान्यता व सिद्धान्तकथं द्यः दयेकेगु याइ । द्यःतय्गु थःथःगु स्वरुप म्हसीकाकथं ल्हातय् ज्वँसा (आयुध) दइ । ल्हातय् दुगु ज्वँसाकथं नं मूर्तियात म्हसीकेगु याइ । गथेकि शंख, चक्र, गदा व पद्म बिष्णुया ज्वँसा खः, अले थ्व हे विष्णुया म्हसीका खः । अथे हे महाद्यःया म्हसीका कथंया ज्वँसा धयागु डमरु, त्रिशुल व पाश ख ।
ब्रम्हाया ज्वँसा सपूm, सरस्वतिया वीणा व सपूm, गणेशया अंंकुश जुइ । नापं मिसाद्यःपिंके धाःसा खड्ग आदि ज्वँसा दयाच्वनी । आयुध वा ज्वँसा थीथी देवीदेवतायाके जक मखु धातुया सालिक दयेकेज्याय् नं व्यक्तित्वया हुबहु आकृति नापं योगदान कथंया ज्वँसा ज्वंकातःगु दइ । धातु मूर्तिकलाय् क्वय् न्ह्यथनाकथं ज्वँसाया वर्गीकरण यानातःगु दु ।
पद्म, पाश, अग्नि, चर्म, ध्वजा, हलो, खप्पर, पुस्तक, अक्षरमाला, वनमाला, कमण्डलु, कर्तृ, दर्पण, कल्पलता, कलश आदियात धातुया मूर्ति दयेकेबलय् मूर्तिया आकार प्रकार स्वयाः ज्वँसा दयेकाः स्वायेगु याइ । मूर्तिकलाय् धर्मशास्त्रकथं थीथी द्यःपिनिगु थःथःगु कथं ज्वँसा आसन व बाहानय् विराजमान जुइगु मान्यता दु ।

कावले
कावले यमुनाया बाहां खः । कावलेयात गयाच्वंगु अवस्थाय् यमुनायात न्ह्यब्वयेगु याइ ।

किसि
किसि इन्द्र व वया शक्ति इन्द्रायणीया बाहां खः । थुपिं देवीदेवतायात किसिइ विराजमान यानातयेगु याइ ।

खिचा
खिचा भैरवया बाहां खः । भैरवयात खिचा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ ।
गदा
भगवान बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् क्वय्या देय्पागु ल्हाःया आयुध गदा खः । नापं हनुमान व भिमसेनया आयुध नं गदा खः ।

गरुड
गरुड बिष्णुया बाहां खः । गरुडयात गयाच्वंगु अवस्थाय् बिष्णुयात न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे गरुडया म्हय् गयाच्वंम्ह बिष्णुयात गरुडासन बिष्णु धायेगु नं प्रचलन दु । अथे हे बिष्णुया मूर्तिया न्ह्यःने वा नापं नं गरुडया मूर्ति तयेगु प्रचलन दु । बिष्णुया शक्तिया रुपय् लक्ष्मीया बाहां धकाः नं गरुडयात हे कयातःगु दु ।

चक्र
भगवान विष्णुया आयुध चक्र खः । थ्व बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् जवगु ल्हाःया च्वलापतिंचाय् दइ ।

छुँ
छुँ गणेशया बाहां खः । गणेशयात छुँ गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याःसां गबलें नापं गबलें उखेथुखे जवंखवं दुगु अवस्थाय् नं न्ह्यब्वयेगु याइ ।

धनुष
रामया जव ल्हातिइ दइगु आयुध धनुष खः ।

नन्दी
शिवया बाहांकथं नन्दी कयातःगु दु । अथे खःसां नन्दी हे गयाच्वंगु शिवया प्रतिमा धाःसा गनं खनेमदु । अय्नं शिवालय न्ह्यःने नन्दीया मूर्ति दयेकाः तयेगु प्रचलन दु । शिवया आसनकथं पिरकाय् द्यःने धँुयागु
छ्यंगूया आसनय् च्वनाच्वंगु दइ ।
पलेस्वां
पलेस्वां आसनय् विराजमान सकतां देवीदेवतायागु अवस्थायात पद्मासन धाइ । बिष्णु, लक्ष्मी, बुद्ध, मञ्जुश्री व सरस्वति नापनापं मेमेपिं द्यःपिं नं पद्म (पलेस्वां) य् तयेगु याइ । पलेस्वांयात नं आसनया कथं कयातःगु दु । हाकनं थ्व हे पलेस्वां ल्हाःया ज्वँसाकथं नं कायेगु याइ ।

मकर
मकर वा गोही गंगाया बाहां खः । गंगायात मकर गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । गंगा लःया प्रतीक जुयाः ल्वहंहितिइ नं मकरया मुखाकृति तयेगु चलन दु ।
मेय्
मेय् यमराजया बाहां खः । यमराजयात मेय् गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ ।

म्हय्खा
म्हय्खा शिवपुत्र कुमार (कार्तिकेय)या बाहां खः । कुमार (कार्तिकेय)यात म्हय्खा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । नापं बालकुमारीया बाहां नं म्हय्खा कथं कयातःगु दु ।

वाद्यवादन यन्त्र
शंख, वीणा, डमरु, मृदङ्गा, गं, बाँसुरी आदि ।

सिंह
सिंह दुर्गा, काली व महिषमर्दिनीया बाहां खः । बुद्धयात शाक्य सिंहकथं नं माने याइगु जुयाः बिहारया जवंखवं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन नं दु । हरेक देगःया द्वारपालकथं नं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु ।
हँय्
हँय् ब्रम्हा, सरस्वति व चन्द्रमाया बाहां धकाः नालातःगु दु । सरस्वति ब्रम्हाया शक्ति खः । अथे जुयाः निम्हेसियां बाहां हंस खःसा उमित गबलें हंस गयाच्वंगु अवस्थाय्, गबलें नापं उखेथुखे जवंखवं हंस दुगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयातःगु दु । नापं चन्द्रमाया बाहां नं हंस खः । न्हय्म्ह हंसं सालातःगु रथय् चन्द्रमा विराजमान जुयाच्वनी ।

हातहतियार
चक्र, गदा, त्रिशुल, धनुष, अंकुस, खड्ग, परशु, शुल, वज्र, मूसल, खेटक आदि ।

त्रिशुल
शिवया जव ल्हातिइ दइगु आयुध त्रिशुल खः ।
मूर्तिया तिसा (आभूषण)
धातु मुर्तिकलाय् देवी देवतापिन्त अनेक प्रकारया आभूषणं छाय्पिया तःगु नं खंकेफइ । थथे देवी देवतातय्गु आभूषणय् परभा (प्रभामण्डल) थ्व तिसा मखु अथेसां नं देवीदेवता व प्रभावशाली जुजुपिनिगु प्रभावयात कलात्मक शैलीइ छ्यंया ल्यूने परभाः (प्रभामण्डल)कथं तयेगु याइ । नापं थीथी कथंया छ्यनय् पुइगु मुखः (मुकुट)यात विशेष अलंकृत, श्रृङ्गारित तिसाकथं कयातःगु दु । गुकी किकिटमुख, पञ्चमुख, जटामुख, रत्नमुख, त्रिमुख, करण्डमुख आदि खः । नापं शीर्ष आभूषणकथं शिर्षचक्र, दण्डक, चुरिका, गर्भक व लम्बन आदि दुथ्याका तःगु दु ।
अथे हे कर्ण कुण्डल न्हाय्पनय् तीगु तिसाकथं पुष्पकुण्डल, रत्नकुण्डल, पत्रकुण्डल, शंखकुण्डल व मकरकुण्डल दुथ्याका तःगु दु । यज्ञोपवित (जनै) कपाय् ऊन, छ्यंगू, रेशम, मुण्डमाला, नागयात दुथ्याका तःगु दु । नापं क्वखायेगु आभूषण वनमाला धकाः थीथी वनय् ह्वइगु स्वांयामा व वैजन्तीमा, तुल्सीमा व कौस्तुभमायात कयातःगु दु ।
लप्पाय् केयुर, नाडीइ बाला, पतिंचाय् अंगू,
तुतिइ कल्लि, छातिइ कुचवन्ध, जँय् कम्मरपेटी
श्रृङ्गारित तिसा खः । अथे हे वस्त्रय् बुद्ध मूर्तिया चीवर, शिवया बाघम्वर व मेमेपिं देवी, देवताया वस्त्रकथं शरीरया क्वय् चीगु वस्त्र धोति बाहेकं मेगु वस्त्र कयातःगु मदु ।

नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यया शुरुवात हे धार्मिक बाखं पाखें जूगु दु । व्यवहारय् थज्याःगु बाखं न्यनेगु, कनेगु व च्वयेगुया प्रयोजन हे पुण्य संचय यायेगु लिसें मुक्ति मोक्ष प्राप्ति यायेगु निंतिं खः । धार्मिक बाखनय् उल्लेख जूपिं देव देवीपिं, बाखनय् न्ह्यथनातःगु थाय्‌बाय् जक मखु बाखं सफूयात तकं पुजा यानातयेग चलन दु । धार्मिक समन्वयता प्रमान स्वरुप प्राचीनकालं निसें नेपालभाषाय् हिन्दू धर्मया नाप नापं बौद्धधर्मया बाखं सफूत लुयावःगु दुसा हिन्दू धर्मय् नं वैष्णबी, शैव व शाक्त धर्मसम्बन्धी बाखं सफूत खनेदुसा बौद्धधर्मय् मूलत महायानी व वज्रयानी बौद्ध ग्रन्थत अप्वः लुयावःगु दु । अथे हे किपापाखें बाखं न्ह्यब्वयेगु नं प्राचीन धार्मिक बाखंया छगू अलग्ग हे विशेषता जूगु दु गुकियात बिलं पौ नं धायेगु याः । थज्याःगु बिलं पौया छगू नमुना ने.सं ७५७ स जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकेब्यूगु कृष्णमन्दिरया देगलय् कियातःगु रामायण महाभारतया किपा हना बाखं खः ।

नेपालभाषाया प्राचीन धार्मिक बाखंया मू आधार श्रोत पुराण, महाभात, रामायण, तीर्थव्रत महात्म्य, बौद्धअवदान जातक जूगु दु । पुराणय् आधारित बाखंत खः — भागवत पुराण (ने.सं. ६२५), स्वस्थानी (ने.सं ७२३), मार्कण्डेयी पुराण (ने.सं ७३७) लिंग पुराण (ने.सं ७४१), पशुपति पुराण (ने.सं ७५२), ब्रम्ह पुराण (ने.सं ८१५) , स्वयम्भु पुराण (ने.सं ८६५)। थुपिं पुराणया प्रमुख विशेषता धयागु पुराणय् उल्लेख यानातःपिं द्यःपिनिगु उत्पति तथा उमिगु महात्म्यया बाखं खः । थथे प्राचीनकालय् लुयावःगु पुराण मध्ये पशुपति पुराण, स्वस्थानी व स्वयम्भु पुराण नेपालय् च्वःगु खनेदु । अथे हे महाभारत, रामायणय् आधारित बाखं खः—सभापर्व (ने.सं ७२१), बाल्मिक रामायण (ने.सं ८२३— ८२९), रामायण (ने.सं ८४७—८७२) आदि ।

अथेहे बौद्ध जातक अवदान सम्बन्धी बाखनय् विचित्र कर्णिकावदान (ने.सं ७७१), जातक संग्रह (ने.सं ८७०) उल्लेख यायेबहःजू । मल्लकाल लिपा अर्थात् लिच्वःगु प्राचीन कालय् नं पुलांगु बाखं सफू ल्ह्ययातःगु जक मखु न्हापा खनेमदुगु आपालं न्हून्हूगु नं धार्मिक बाखं सफू लुयावःगु दु । गथे— सप्तकाण्ड रामायण (ने.सं ९३८), आध्यात्म रामायण (ने.सं ९४९), अष्टमीव्रत (ने.सं ८९७), गुणकारण्डब्यूह (ने.सं ९४६), कुशावदान (ने.सं ९५४), उपोषद् व्रत कथा (ने.सं ९५९), अहोरात्र व्रत कथा (ने.सं ९६०) आदि आदि । मल्लकालया बाखंया तुलनाय् थुगु ईया बाखनय् थनया थाय्‌बाय् रितिथितिया चित्रण अप्वः खनेदु।

समाजशास्त्रीपिनि अनुमान खः– नेवाःत प्राग् ऐतिहासिककालय् सम्भवतः प्रकृतिपूजक जुइमाः । गुकिया छुं छुं अंश आः नं नेवाःतय् आस्था कथं ध्वदुइकेफु । तर लिपा सामाजिक विकासया झ्वलय् थीथी थासं मनूत दुहां वयेवं धार्मिक प्रभाव व ब्यवहार नं नेवाःतय्सं नाला यंकल ।
नेवाः समुदायया छथ्वः शिवयात थःगु आराध्यदेव कथं नालीपिं दु । शैव सम्प्रदायया तान्त्रिक कौल मतया विधि, संस्कार, परम्परा हनीपिं दु । नापनापं कापालिक तन्त्रयात नालीपिं नं उलि हे दु । यक्व लिपा नेवाःतय् दथुइ शक्ति वा महामायात मू द्यः कथं पूजा याइपिं अले मातृशक्तियात थःगु इष्टदेवी कथं नालीपिं शाक्त मतयापिं नं उलि हे दु । विशेष यानाः लिच्छवी शासनकाल लिपा नेवाः समाजय् नारायण वा बिष्णुयात मूद्यः कथं थाय् बीपिं वैष्णव सम्प्रदाययापिनि ल्याः नं गाक्कं दयावल ।
बुद्ध जीवित दुबले नेपाः गालय् नं वःगु दु धैगु नं विश्वास दु, यद्यपि ऐतिहासिक रुपं थुकियात प्रमाणित याये मानि । बौद्ध साहित्य कथं बुद्धया इलय् गुलिखे भिक्षुगण स्वनिगलय् थ्यनेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । थ्व ल्याखं स्वनिगलय् बौद्ध धर्मया अनुयायीत दयेधुंकल धैगु अनुमान यायेफु । लिच्छवी जुजु वृषदेवया इलय् स्वयम्भू व धन्द्वः चैत्य निर्माण जुइधुंकूगु पृष्ठभूमिइ स्वनिगलय् बौद्धतय् ल्याः गाक्कं दयेधुंकल जुइ धकाः धायेफु । मध्यकालिन नेपालय् विशेषतः थकू जुजुपिनि शासनकालय् जुजुपिं हे प्रव्रजित जुयावंगु व विहारत दयेका थकूगु दसित दु । स्वनिगः दुने दुगु ग्वाःग्वाः बौद्ध विहार व चैत्य आदि हे नेवाःतय् दथुइ उल्लेख्य ल्याखय् बौद्धमार्गीत दु धैगुया दसि जुल । थुकी आपालं आपाः महायानी आस्थायापिं खत । गृहस्थ प्रवज्य परम्परा कथं नेवाः समाजय् विकसित मौलिक बज्रयानी बौद्ध संस्कार दक्कले अप्वः ल्याखय् दु ।
लिपा बौद्ध थेरवादी परम्परा कथं नं विहारत दयेकेगु व प्रव्रजित जुइगु क्रम न्ह्यानावन । आः नेवाः तय् दथुइ थेरवाद नालीपिं बौद्धत अप्वयावःगु जुल । गुलिंगुलिं लामा गुरुया परम्परायात नालीपिं नेवाःत नं खनेदत ।
मल्लकालय् इराकपाखें दुहां वयाः कुरानयात धर्मग्रन्थ कथं हनीपिं मुस्मांत व वया सन्ततीपिं नेवाः समाजय् समाहित जुयावन । जुजु प्रताप मल्लया इलय् स्वनिगलय् इसाई धर्म नालीपिं नेवाःत दुगु व उमिसं गुलिखे चर्च न्ह्याकाच्वंगु खः । आः नं धर्म परिवर्तन यानाः इसाई जूपिं नेवाःत दु ।
थ्व ल्याखं धार्मिक व आस्थागत रुपं नं नेवाः समाजय् विविधता दु ।
तर नेवाःतय् छगू तःधंगु विशेषता धैगु छगू धार्मिक आस्थाप्रति मेगु धार्मिक आस्था दुपिं मनूतय् सदभाव व सम्मान खः । गुलिखे जात्रा, पर्व, संस्कार व रीति हनेगुली हिन्दू, शाक्त, शैव अले बौद्ध आस्थाया मंकाः समन्वयया प्रतीक कथं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । करुणामय (बुंगद्यः, जनमाद्यः), कुमारीद्यः, अजिमाद्यः आदि थुकिया दसुत खः ।

तग्वः धिमय्‌या ताम्सिपाः पोया बोल (येँ)
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
घुँ नाघुँ नाघुँघुँना ताघुँघुना नाघुँ नाघुँ
नाघुँ घुँना ध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
ताघुँध्यां नाघुँध्यां ताघुँघुँना ध्यां
घुँ नाघुँ नाघुँघुँना ताघुँघुना नाघुँ नाघुँ
नाघुँ घुँना ध्यां ताघुँघुँना ध्यां
…………………………………………..
ताघुँ ताघुँनाता खोताघुँ ताघुँनाता
घुँनाता खोता ताताखोता ताखोताता घुँ ना

चिग्वः धिमय्‌या छपु द्यःल्हायेगु बोल (येँ)
घुँना ताघुँ घुँना ताता
ताताखोता ताखोरता खोताताखो ताघुँ
घुँना ताघुँ घुँना ताता ताताखोता
ताखोरता खोताताखो ताघुँ
घुँनाखोता ताखोताता खोताताखो तंताखो
ताघुँ ताघुँनारा खोताघुँ ताघुँनारा
घुँनारा खस्तां ततखोता ताखुनारा घुँना

धिमय्‌ थानाः सिथं यंकीबलय्‌या छपु बोल (यल)
घुँनाताखु तानतान खुताताखु तानतान
घुँनाताखु तानतान खुताताखु तानतान
ततखुत्ता त्रिखोनिता खुत्तात्रिखो तानतान
घुँनरऽ घुँनरऽ घुँनऽऽ ताघुँऽऽ
घुँनरऽ घुँनरऽ घुँनऽऽ ताघुँऽऽ
घुँनरऽ घुँनरऽ ताघुँऽऽ निताऽऽ
घुँनरऽऽ खुत्ताऽऽ घुँऽऽऽ ताघुँऽऽ

धीरेन शाक्य नेपाःया नांजाःम्ह कलाकार खः । यक्व खस नेपाली भाय्‌या संकिपा म्हिताः लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया जन्म सन् १९६५ सालय्‌ पाल्पाय्‌ जूगु खः । वय्‌कःया मां सेतीमाया शाक्य व अबु प्रेम बहादुर शाक्य खः । धीरेन शाक्यं बिसं २०४६/४७ पाखे पाल्पाया पासापिन्सं दयेकेगु “नजाउ पुतली वन छोडी” व “छर्कि देउ लाशमाथि सिन्दूर” नांयागु निगु भिडियो फिल्मय्‌ नायः जुयाः कलाक्षेत्रय्‌ पलाः न्ह्याकादिल । बिसं २०४९ सालं चेतन कार्कीया निर्देशनय्‌ “पहिलो प्रेम” नांयागु संकिपाय्‌ नायः जुयाः वय्‌कलं तःधंगु संकिपाय्‌ म्हितादिल । वयांलिपा धीरेन शाक्यं हत्या, सिमाना, अवतार, प्रतीज्ञा, भीष्म प्रतिज्ञा, दाग लगायत आपालं संकिपाय्‌ नायःजक मखु मेमेगु भुमिकाय्‌ नं अभिनय यानादीगु दु । यक्व नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो म्हितादीम्ह धीरेन शाक्यं “त्याग” नांयागु छगू नेवाः संकिपाय्‌ हिसिला महर्जन व भिन्तुना जोशीलिसे नायः जुयाः म्हितादीगु दु । बुद्धकालिन बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा “घोषक”य्‌ नं भाजु शाक्ययागु छगू मू भुमिका दु । धीरेन शाक्यया अभिनय दुगु म्युजिक भिडियो मध्येय्‌ थौं हाकनं छंगु लुमन्तिइ, यचुगु मन, पिया च्वने, सासःया पल्साथें जाःगु भिडियो लोकंह्वाः । नेपाल चलचित्र कलाकार संघया आजिवन दुजः धीरेन शाक्यया संकिपाय्‌ अभिनयया नापनापं संकिपा दयेकेगु सकतां हलंज्वलं बालं बिइगु कम्पनी छगू नं दु । धीरेन शाक्यं भारत, बेलायत, अमेरिका, दक्षिण कोरिया, जापान, हंगकंग, बैंकक लगायतया देशय्‌ थःगु कलाकारिता न्ह्यब्वयादी धुंकूगु वय्‌कःयात तःगू सिरपा व हनापतिं छायेपियातःगु दु ।

पौ चिनीगु इलय् दक्कलय् च्वय् च्वनीगु थामा दुच्छि च्वनीगु अप्पा हे धुरि अप्पा खः । कुनय् कुनय् न्याकुंचा छ्यलाः थामाय् धुरि अप्पा वा लक धुरि छ्यलाः थ्व पलिं चीगु खः । न्हापां निखें पौ चिनेगु ज्या आँय्पां पूवंक च्वय् दुछि निखेया आँय्पाय् लः वनीकथं लक धुरि तइ ।

ला रंगया धुसिँ छासिँया जात खः । निभाः, लः, फय्या असर मजुइगु धुसिँ दकलय् बांलाःगु सिँ खः । थौंकन्हय् ततःधंगु काष्ठकलाया निंतिं दकलय् अप्वः छ्यलीगु सिँ खः ।

येँ, खिचापुखुली वेदमान सिंह व चन्द्रकुमारीया काय्मचाकथं सन १९३२ स बूम्ह धु्रवमान भारतया पटना विश्वविद्यालयपाखें सन् १९५२ स विज्ञान विषयस स्नातकोत्तर यायेधुंकाः वेलायतया इप्रियल कलेजपाखें विद्यावारिधि उपाधि यानादीम्ह खः । वय्कः रसायनशास्त्रया विज्ञ अले एक्स–रे सम्बन्धय् ब्वनावःम्ह नेपाःया न्हापांम्ह वैज्ञानिककथं नांजाः, राष्ट्रिय विज्ञान व प्रविधि प्रतिष्ठानया नं कायम मुकायम उप–कुलपति तक जुयादिल ।