NewaGyanKosh

स्वन्ति नखः
नेपाःया नखःचखः मध्ये स्वन्ति नखः छगू तःधंगु नखः खः । थ्व नखः कौलागा त्रयोदशीकुन्हु निसें कछलाथ्व दुतिया तक न्यान्हु तक हनेगु जुइ ।
न्हापा न्हापा नेपाः देशय्‌ स्वन्ति नखः लक्ष्मीपुजा निसें किजापुजा तक स्वन्हु जक हनीगु खः । उकिं थ्व नखःयात स्वन्हु तिथि हनीगु नखःया चीहाकलं स्वन्ति नखः धाःगु खः ।
दकलय्‌ न्हापां क्वःपुजा, खिचापुजा छसीकथं स्वाती नक्षत्र संयुक्त जूगु औंसीकुन्हु सुथय्‌ सा पुज्यानाः बहनी लक्ष्मीपुजा व कात्तिक शुक्ल प्रतिपदाकुन्हु सुथय्‌ गोबर्धन व बलिराजाया पुजा यानाः बहनी थःगु म्हपुजा यायेगु अले लिपांगु न्हिकुन्हु किजापुजा यायेगु जुइ ।
स्वन्ति नखःयात यमपंचक नं धायेगु याः । यमराजं थः केहेँ यमुनायाथाय्‌ वनाः न्यान्हु तक किजापुजा यानाः स्वन्ति नखः हं वनीगु खः । यमराजं किजापुजा यानाः किजापुजा यानाच्वंम्हेसित यमराजं काःवःबलय्‌ तताम्हं चिकं मन्दः मगंतले व ग्वय्‌स्वां सुकू मचिंतले, ख्वःसिं ख्वला माःमबूतले किजा ज्वना वनेमदु धकाः यमराजयात पंगु खः । थ्व यमपंचकनाप स्वापू दुगु बाखं खः ।
स्वन्ति नखःयात खुन्हु तक नं न्यायेकाच्वंगु दु । किजापुजाया कन्हय्‌कुन्हु तिनि लक्ष्मीद्यःया स्वां क्वकयाः म्ह्याय्‌मस्त भिनामस्त सःताः प्रसाद बियाः नखः हनाच्वंगु नं दु ।
स्वन्ति नखःबलय्‌ परिवारं छ्यलाबुला याना वयाच्वंगु छेँज्वलंयात नं पुज्यायेगु याः । घः, लुसि, उगः, तुफि, हासा, कुति व थीथी ज्याभःयात नं म्हपुजा यानाः परिवारय्‌ छ्यलीगु सामानयात नं नापं म्हपुजा यायेगु यानाच्वंगु दु । थीथी कथं सुचं संकेत बीम्ह प्राणीकथं क्वःपुजा याइ । मालिकयागु भिं चितय्‌ याइम्ह आज्ञाकारी व बफादार नापं भैरवया प्रतीक कथं खिचायात नं
पुजा याइ ।
धनसम्पत्तिया देवी लक्ष्मीयात पुजा यायेगु, छेँ सुचुकुचु यायेगुया मेगु हे महŒव दु । गनं हे मदुगु चलन व धारणा आत्मा हे सर्वश्रेष्ठ खः, आत्मा शुद्धि यायेमाः धयागु दार्शनिक पक्ष कःघानाः नेवाःतय्‌ थःगु म्ह थम्हं म्हपुजा यायेगु नं स्वन्ति नखःया महत्वपूर्ण पक्ष खः । अथे हे तताकेहेँपिंसं दाजु वा किजापिनि ताःआयु व भिं उसाँय्‌या कामना यानाः याइगु किजापुजा खः ।

क्वःपुजा
स्वन्ति नखःया न्हापांगु न्हि क्वःपुजा खः । कौलागा त्रयोदशी कुन्हु क्वः पुजा यायेगु नामं न्हापालाक्क क्वःयात ला तयाः जा नकेगु याइ ।
सुयागुं छेँय्‌ क्वः वयाः लाय्‌लाय्‌ बूवल धाःसा न्हापा न्हापा छेँया मिस्तय्‌सं थःगु सपः फ्यनाः पित्तुपियाः हाकनं हिनेगु याइ धकाः धाइ । थथे यातकि छुं मभिंगु समाचार वयेत्यंसां फालावनी धयागु विश्वास दु । अथे हे ताउतक क्वः हालाच्वनकि सुबोल सुबोल, भिंभिंगु समाचार ज्वना वा धकाः धायेगु याइ ।
क्वःयागु थीथी सः संकेतया लिधंसाय्‌ भिंगु मभिंगु लक्षण सीका कायेगु याः । सुथन्हापां क्वः हाल धाःसा सुथ जुल दनेत्यल धयागु जुइ । मध्यान्ह चान्हय्‌ हालकि अनिष्ट जुइ । तर थौंकन्हय्‌ थुकिया सत्यता मदयेधुंकल । न्ह्यागु इलय्‌ नं हालेगु याः ।
भ्वखाय्‌ ब्वइगु इलय्‌ नं क्वखं हे संकेत बी ।
अथे हे पुलांगु बाखं ध्वं च्वलय्‌चाय्‌ पुनखुंमैंचायागु कंलाय्‌ पानातःगुयात संकेत बी कथं थःगु सलं मांया समाः समाः म्ह्याय्‌या कंलाय्‌ कंलाय्‌ धकाः हाःगु न्ह्यनातःगु दु ।

खिचापुजा
कौलागा कृष्ण चतुर्दशीकुन्हु खिचापुजा यायेगु खः । थ्व न्हियात नरक चतुर्दशी नं धाः । खिचापुजा कुन्हु सुथय्‌ खिचायात भैरवया प्रतीक भाःपियाः पुजाज्वलं व नयेगु ज्वलं तयाः पुजा याइ । थ्व नं छगू सकल प्राणीतय्‌त उमिसं बियाच्वंगु सेवाया पलेसा छन्हु जक जूसां कृतज्ञता प्वंकेमाः धयागु मनसुवा खः । खिचायागु गुणयात कदर यासें मनूतय्‌सं खिचापुजा यानाच्वंगु खः । खिचा गुणीम्ह प्राणी खः । थः च्वनागु छेँयागु सुरक्षा यायेगु व मालिक प्रति बफादार जुयाः कर्तव्य पालन यायेगुलिइ खिचाति मेपिं सुं ज्वःमलाः । खिचायात यमराजया दूत, भैरवया प्रतीक भाःपियातःगुलिं स्वन्तिबलय्‌ खिचापुजा याइगु खः । छेँया खिचां छेँया रक्षा याःसा त्वाःया खिचां त्वाःया रक्षा याइगु जूगुलिं खिचापुजाबलय्‌ छेँ वा त्वाःया खिचायात नं पुजा यायेगु याः ।

धन्वतरी पुजा
धन्वन्तरीपुजा बौद्ध व हिन्दू निखलकं हे थःथः कथं यानावयाच्वंगु दु । हिन्दूतय्‌सं धन्वन्तरी पुजा धकाः मानय्‌ यानाच्वंगु दु । अथे हे बौद्धतय्‌सं धाःसा भैषज्य तथागत कथं आयुर्वेदिक द्यःयात पुजा यानाच्वंगु दु । थ्वकुन्हु ताःआयुया कामना व श्रद्धाभावं आयुर्वेदिक ज्याकू व पसलय्‌ पुजा याना वयाच्वंगु दु । आयुर्वेद वैद्यतय्‌गु छेँ छेँय्‌ धन्वन्तरी जडिबुटीया मा पिनाः न्हिं न्हिं लः बियाः पुज्यायेगु चलन दु । थ्वकुन्हु धन्वन्तरी द्यः उत्पत्ति जूगुलिं धन्वन्तरी जयन्ति÷पुजाया नामं दँय्‌दसं हना वयाच्वंगु खः ।

लक्ष्मीपुजा
लक्ष्मीपुजा कौलागा औंशी अथे धयागु कात्तिक कृष्णपक्ष औंशीकुन्हु खः । थुकुन्हु खास यानाः मनूतय्‌ थःथःगु छेँय्‌ सुचुकुचु यानाः पिखालुखांनिसें लक्ष्मीद्यः तयेथाय्‌ तकक ह्याउँक बँथिलाः लक्ष्मीद्यः दुकाइ ।
लक्ष्मीपुजा धायेसाथं हे मू कथं धनया प्रतीक जूगुलिं वा भखारी, त्यप बाय्‌ वाकुथिइ पुजा यायेगु ज्या जुइ । उकुन्हु हे सुथय्‌ सकस्यां सायात लक्ष्मीया प्रतीक कथं पुजा याइ । पुजा यायेबलय्‌ सायात वा, चि, सुचुं मरिचरि, सिसाबुसा नकेगु याइ । अथेहे गुंपुन्हि कुन्हु ल्हातय्‌ चिनागु जनै साया पुजा यायेबलय्‌ न्हिप्यनय्‌ चिकेगु चलन दु । थथे यात धाःसा सीधुंका साया न्हिप्यं ज्वनाः वैतर्णी पार यायेफइ धयागु धारणा दु । अथे हे सायात पवित्र भाःपियाः अमृत समानगु सायागु दुरु त्वनाः मांयागु संज्ञा बीगु यानाच्वंगु दु । नापं सायागु सौ (गोबर) बालीइ छ्यलाः अप्वः अन्न सयेकेत ताःलाइगुलिं लक्ष्मीयागु मेगु रुप कथं कयाच्वंगु दु ।
लक्ष्मीपुजायात मतया नखः, झिलिमिलि नखः नं धायेगु यानाच्वंगु दु । छेँय्‌ बांलाक झलमल जुइक मत च्याकी, अन लक्ष्मीयागु बास जुइ धयागु मान्यता दु । बहनी त्वाःया गणेद्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः कलशय्‌ पुजा ज्वनावनाः अनं पाल्चाय्‌ मत छप्वाः सालाहयाः छँे छखां झःझः धायेक लक्ष्मीद्यःयात लसकुस यानाच्वनी ।
लक्ष्मीपुजा कुन्हु सेफ, कन्तुर, बाकस बाय्‌ दराजय्‌ भ्वँतय्‌ च्वयातःगु लक्ष्मीयागु किपा तयाः पुज्याइ । लक्ष्मीपुजाकुन्हु न्हूगु थलबलया नापं लुँ वहः असर्फि न्यानाः लक्ष्मीद्यःयात छायेगु नं याइ ।
लक्ष्मीद्यःयात पुजा यायेगु खँय्‌ छेँखापतिकं छगू हे कथंया मदु । गुम्हेस्यां मोहनि नखःबलय्‌ खँला धकाः छाःगु कचिगु लायात सुकू यानाः लक्ष्मीब्वय्‌ तयाः भ्वय्‌ ज्वलं तयाः लक्ष्मीपुजा याइ । लक्ष्मीद्यःयात थाय्‌भु दयेकाः भ्वय्‌ छायेगु नं चलन दु । थ्व हे भ्वय्‌ लक्ष्मी द्यः क्वकाइबलय्‌ म्ह्याय्‌मस्त, भिनामस्त समेत सःताः छेँजःपिंसं प्रसादया रुपय्‌ नयेगु याइ । गुम्हेस्यां लक्ष्मी पुजा कुन्हु साधारण कथं पुजा यानाः कन्हय्‌ म्हपुजा कुन्हु हाकनं म्हपुजायागु विधि कथं पुजा याइपिं नं दु । अले किजापुजाया कन्हय्‌कुन्हु तिनि स्वां क्वकाइ । गुम्हेस्यां म्हपुजाकुन्हु हे स्वां क्वकयाः ज्या सिधयेकी । थःथःगु छिं कथं व परम्परा कथं याइगु खः । लक्ष्मीपुजाया चा (रात)यात सुखरात्री धाइ । लक्ष्मीपुजायागु दिं धनसम्पत्ति बीम्ह द्यः पुजा यायेगु जूगुलिं सुखरात्री धाःगु खः ।

म्हपुजा
म्हपुजा कछलाथ्व पारुकुन्हु याइगु खः । थःगु म्ह, थम्हं हे पुज्यायेगु खः । दछियंकं छुं कथंया भय मवयेमा नापं भिंगु ज्या यायेत आयु, आरोग्यया कामना यानाः मन्दलय्‌ थःगु केन्द्रित यानाः पुजा यायेगु खः ।
म्हपुजाबलय्‌ मन्दःयागु तःधंगु भूमिका व महŒव दु । छेँजःपिं झ्वःलिक छसिकथं च्वनेथाय्‌ यचुक बँ थिलाः उकी द्यःने लःमन्दः च्वइ । वयां लिपा प्वताय्‌चुनं च्वयागु मन्दलय्‌ ग्रहया प्रतीक कथं ताय्‌, हाकुमुस्या, न्हूगु पुवा माय्‌, आखे व चिकंचाः छसिकथं च्वइ । पुजा यायेबलय्‌ छेँया सामानत हासा, तुफि, माय्‌ क्यलेगु घः, माय्‌ नीगु ल्वहंमा सकतां ज्वलंयात नं पुज्याइ । छसिकथं द्यःपिं व लःथल सुकुन्दा नं च्याकाः पुज्याइ । म्हपुजा याइबलय्‌ थःगु मन्दलय्‌ म्हतिं म्हतिं पुजा यानाः धलं दनी । म्हपुजाबलय्‌ धौसगं, सि सगं व ख्येंसगं यानाः स्वताजि सगं कायेगु याइ । न्हापां सिन्हः तिकाः धौसगं, अनं फलफुल लःल्हानाः सिसगं, अनं ख्येंसगं लःल्हाना काइ । सिसगनय्‌ खेलुइताः क्वखा आदि नं लःल्हायेगु याइ । थःगु यश प्यंगू दिशाय्‌ नं न्यनावनेमा धकाः प्यंगू दिशाय्‌सं खेलुइताः च्याकेगु याइ । छेँया थाकुलिनकिं नं सकसितं सिन्हः तिकाः मन्दलय्‌ न्यापता सिन्हः तिकाः स्वां नं न्याकुलिं हे पुजा याकी । वयां लिपा ख्येंसगं, स्वां, स्वांमाः सिसाबुसा क्वखा, ग्वाः ग्वय्‌ मसला लःल्हायेगु जुइ । थुकथं पुजा सिधये धुंकाः म्हपुजायागु भ्वय्‌ नयेगु जुइ । गुम्हेस्यां मन्दः मस्यंकुसे मन्दलय्‌ च्वनाः हे भ्वय्‌ नइ, गुम्हेस्यां मन्दः ध्वयाः छखेलिक तयाः तिनि भ्वय्‌ नइ ।

किजापुजा
स्वन्तिया दकलय्‌ लिपांगु न्हि किजापुजा खः । थ्व कछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु लाइ । थ्वकुन्हु दाजुकिजापिंत तताकेहेँपिंसं आयु आरोग्ययागु कामना यानाः छुं भय मवयेमा धकाः पुजा याइगु खः । धायेबलय्‌ किजापुजा धयातःसां नं दाजुपिंत नं केहेँपिंसं पुज्यायेगु याः ।
किजापुजा धयागु खास यानाः तताकेहेँपिंसं थः दाजुकिजापिनिगु आयु ताहाः जुइमा धकाः पुजा याइगु खँय्‌ धार्मिक पुराणयागु खँ यमराज व वया केहें यमुनायागु बाखंनाप स्वापू दु । यमराजं थः केहेँयाथाय्‌ किजापुजा याना च्वनाः दैनिक ज्याय्‌ दिपाः काइ थें किजापुजा ज्वःछि सुयां नं दाजुकिजापिंत काःवने दइमखु धकाः बचनबद्ध याकातःगु खः । किजापुजायागु मण्दलय्‌ चिकंचाः मगंतले, ग्वय्‌स्वां सुकू मगंतले थः किजापुजा यानाच्वनाम्ह किजायागु आयु तनाच्वनेमाःगु खँ बाखंया रुपय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । किजापुजा यायेबलय्‌ म्हपुजा थें तुं मन्दः च्वइ । थुकी छगू निगू मन्दः अप्वः च्वयेगु याइ । लःथल, सुकुन्दा, च्वय्‌ क्वय्‌ धर्मराज चित्रगुप्तयात नं मन्दलय्‌ आह्वान यानाः पुज्याइ । साःसाःगु मरिचरि सिसाबुसा, ग्वय्‌स्वांमाः, गोदावरी स्वांमाः तयाः किजा वा दाजुयात पुज्याइ । पुजा धुंकाः ख्येंसगं नापं ग्वाः ग्वय्‌ मसला नं लःल्हायेमाः । थुबलय्‌ नं किजापुजायागु क्वखा विशेष महत्वं जाःगु जुइ । म्हपुजा व लक्ष्मीपुजाबलय्‌ स्वयां किजापुजाबलय्‌ नीछतु (२१ जाः) तयाः क्वखा दयेकी । बांलाःगु न्याता रंगयागु कापः नापं तासयागु नायःनं तयेमाः । दाजुकिजा तताकेहेँपिं तापानाच्वंसां किजापुजा याकेत तताकेहेँयागु छेँय्‌ वनी । गुम्हेस्यां तताकेहेंपिं हे दाजुकिजायागु छेँय्‌ वनाः पुजा याइ । दाजुकिजापिंसं नं तताकेहेंपिंत गच्छे कथं ध्यबा वसः देछायाः माया मतिना क्यनाच्वनी ।

लक्ष्मीद्यःया स्वां क्वकायेगु
स्वन्तियागु सकतां ज्या सिधयेधुंकाः प्यन्हु दुकुन्हु लक्ष्मीद्यःया स्वां क्वकायेगु ज्या जुइ । लक्ष्मीपुजाकुन्हु पुजा यानाः गुम्हेस्यां कन्हय्‌कुन्हु म्हपुजाकुन्हु हे स्वां क्वकायेगु याइ । बियाछ्वये धुंपिं म्ह्याय्‌मस्तय्‌त सःताः लक्ष्मीद्यःया प्रसाद भ्वय्‌ब्व, समय व सिसाबुसा सकतां नकेगु याइ । छेँजःपिं सकस्यां लक्ष्मीद्यःया स्वां–सिन्हः तिनाः समय प्रसाद नयेगु याइ । सामान्यतयाः धाःसा छसिकथं किजापुजाया कन्हय्‌कुन्हु तिनि लक्ष्मीद्यःया स्वां क्वकायेगु याइ । थथे यात धाःसा सकस्यां थःथःगु छेँय्‌ स्वन्तियागु ज्या नं क्वचाइगु जूगुलिं मतापं नखत्या ब्वनेगु नापं लक्ष्मीद्यःयागु प्रसाद कायेगु नं छक्वलं न्ह्याकाछ्वइ ।
न्हूदँ
दँय्‌दसं कछलाथ्व पारुकुन्हु न्हूदँ हनेगु ताःइलं निसें जुया वयाच्वंगु दु । खासयानाः न्हूदँ धकाः पक्का कथं किटान जूगु जुजु राघव देवया पालय्‌ बि.सं. ९३६ स खः । उगु इलय्‌ ख्वप देय्‌या छम्ह ज्योतिष सिद्धिवन्तं येँ देय्‌या लखतीर्थय्‌ च्वंगु फि चान्हय्‌ लुँ जुइगु छगू जोग पिकाःगु जुयाच्वन । ख्वपयाम्ह जुजुं ज्योतिषयागु सल्लाहकथं भल्यात छ्वयाहयाः फि कायेके हल । भल्यातय्‌सं फि हयाः छगू फल्चाय्‌ दिकातल । व फल्चा थौंकन्हय्‌ लुँकुफल्चाया नामं प्रख्यात जुयाच्वंगु दु । संयोगवस अन जःखः च्वंम्ह शंखधर धयाम्ह मनुखं चान्हसिया इलय्‌ ख्वपंनिसें फि काःवःगुया रहस्य थुइकेत भल्यातय्‌त ह्ययेकाः फि दक्वं थःगु छ्यलिइ प्वंकेबिल । भल्यात मेगु हे फि ज्वनाः ख्वप वन ।
थःगु छ्यलिइ च्वंगु फि कन्हय्‌कुन्हु लुँ जुयाच्वंगु खनाः शंखधर साख्वाः अजू चाल । व हे लुं देशय्‌ च्वंपिं सकल मनूतय्‌गु त्यासा पुलाः ऋण मुक्त यानाः परोपकारी ज्या यात । नापं जुजुया उजं कयाः शंखधर कृत संवत् नामं नेपाल संवत् नं छ्यल।
अबलय्‌ निसें नेवाःतसें नेपाल संवत् कथं न्हूदँ हनेगु परम्परा न्ह्यानावन । थुगु न्हूदँकुन्हु संयोगवश नेवाःतय्‌ स्वन्ति नखःयागु म्हपुजा यायेगु न्हि नं लाः । अथे जूगुलिं म्हपुजा यानाः न्हूदँ हनेगु बाय्‌ न्हूदँ हनाः म्हपुजा यायेगु धयागु नं जुयावन ।
न्हूदँ हनेगु झ्वलय्‌ लिपा ने.सं. निसें न्हूदँ समारोह समिति स्वनाः देय्‌न्यंक हे नेवाःतसें थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यात । गुबलें मोटरसाइकल ¥याली न्ह्याकीगु जुलसा गुबलें थीथी झाँकी प्रदर्शन नं यानाहल । थीथी पुचः खलः जानाः जुलुस न्ह्याकाः भिंतुना ¥याली न्ह्याकाः न्हूदँ हनेगु चलन जुयावल । स्वनिगः दुने जक मखु स्वनिगलं पिने नेवाः बस्तिइ थ्यंक वनाः न्हूदँयात अझ प्रचार प्रसार यायेगु ज्या जुयावन ।

ज्योतिष सिद्धिवन्त : जुजु राघवदेवयात लखतिर्थय्‌ साइतया इलय्‌ फि कया हल धाःसा लुँ जुइ धकाः सल्हा बिउम्ह ख्वपया राजज्योतिष सिद्धिवन्त खः । ज्योतिष सिद्धिवन्तया सल्हा कथं लखतिर्थय्‌ कयाहःगु फि शंखधर साख्वालं थःगु
छेँय्‌ यंकूगु खः ।

न्हूदँ समारोह समिति : ने.सं.११०० निसें नेवाःतसें न्हूदँ हनेत थीथी ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । कछलाथ्व पारुया सुथंनिसें थीथी त्वालय्‌ च्वंगु संघसंस्था व बाजंखलः थःथःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः येँया बसन्तपुली मुनाः ज्याझ्वः न्ह्याकी । अथे हे पंचकुमारी नापं मेमेपिं देवीपिं नं छाय्‌पियाः जुलुसय्‌ ब्वति कायेत थ्यनी ।
न्हूदँ समारोह समितिपाखें बांलाक ज्या न्ह्याकेत उगु दँया निंतिं सर्वसम्मति कथं छम्ह योग्यम्ह नायः ल्ययेगु ज्या जुइ । उम्ह नायःयागु निर्देशनय्‌ हे उगु दँया न्हूदँ तःजिक हनी ।

लखतीर्थ : येँया विष्णुमति खुसिया पश्चिमपाखे बाःवइगु भचा खुसि नापलाइगु थाय्‌ दु । व हे दोभानयात लखतीर्थ धाइ । उगु हे लखतीर्थया फि छन्हु निश्चित इलय्‌ लुँइ परिणत जुइ धकाः ख्वपयाम्ह ज्योतिष सिद्धिवन्तं साइत पिकाःगु खः ।

लुँकु फल्चा : येँया मरुं रामघाट पिचायेकेगु छगू लँपु दु । अन हे गल्ली दुहां वनेगु लँपुइ छगू फल्चा दु । उकियात हे लुँकु फल्चा धाइ । ख्वपयापिं भल्यातय्‌सं लखतीर्थं कुबियाहःगु फि उगु फल्चाय्‌ दिकाः झासु लनाच्वंगु इलय्‌ शंखधर साख्वालं नापलाःगु खः । अथे जूगुलिं उगु फल्चायागु नां हे लुँकु फल्चा जूवंगु खः ।

शंखधर साख्वाल : शंखधर साख्वाल मरु इलाछेँ जःखः च्वंम्ह छम्ह साधारण व्यक्ति खः । वय्‌कलं लिपा थःगु कुतलं राष्ट्रया नामं शंखधरकृत नेपाल संवत् छ्यले ताःलाकादिल ।
वय्‌कःयात छम्ह व्यापारी वैश्य कथं नं म्हसीकातःगु दु । लखतीर्थयागु फि दक्वं लुँइ हिले धुंकाः उकियागु हे ध्यबां सकल मनूतय्‌गु त्यासा पुलाबियाः त्यासामुक्त यानाबिल । अथे जूगुलिं वय्‌कःयात दानी व परोपकारी कथं नं म्हसीकातःगु दु । वय्‌कःयागु देनयात कदर यासें नेपाल संवत्या प्रवर्तक नं धायेगु यात । अथे हे ने.सं. ११२० कछलाथ्व एकादशी मंसिर ३ गते श्री ५ या सरकारं राष्ट्रिय विभूति धकाः घोषणा यानाः सम्मान यात ।

सकिमिला पुन्हि
चन्द्रमासया ल्याः कथं झिंनिलाया पुन्हि पतिकं छगू छगू पर्व लाः वः । सकिमिला पुन्हि नं छगू तःधंगु पर्व खः । कछला शुक्ल पूर्णिमा अथे धयागु कार्तिकशुक्ल पूर्णिमायात सकिमिला पुन्हि बाय्‌ सकिमना पुन्हि धाइ । थ्व न्हि विशेष यानाः बौद्ध व हिन्दूतय्‌सं द्यःदेगलय्‌ बहनी मत च्याकाः हलिमलि ब्वयेगु, दाफा भजन व तुतः ब्वनेगु याइ ।
द्यःद्यः थाय्‌पतिकं हलिमलि ब्वयेगु कथं थीथी आकार प्रकारयागु ब्वज्या जुइ । बुद्ध भगवानया न्ह्यःने जूसा भगवान व चैत्ययागु बांवयेक हलिमलिं छाय्‌पीगु याइ । मेमेथाय्‌ त्वालय्‌ बाय्‌ फल्चाय्‌ जूसा हलिमलि ब्वयेबलय्‌ गणेद्यः, कलश बाय्‌ मेमेगु हे कलाकृति जाःगु बां नं छाय्‌पीगु याइ । हलिमति ब्वयाः दाफा भजन तुतः ब्वने सिधलकि सकलें अन दुपिंसं प्रसाद कथं हलिमलि इनाः नयेगु याइ ।
हलिमलि ब्वयेगु बाय्‌ छाय्‌पीगुलिइ अप्वः यानाः उगु इलय्‌ दइगु बूबः व सिसाबुसा हे छ्यली । उगु इलय्‌ सकि चाकुहि यक्व सइगु जूगुलिं द्यःयात नापं सकि छायेगु याइ । थुगु पुन्हि न्ह्यः मेगु पर्व हरिबोधिनि एकादशी छगू नं लाः । उगु दिनय्‌ तुलसीमाय्‌ छत्र छानाःचतुरमास व्रत क्वचायेकी । व हे तुलसिमाय्‌ पुन्हिकुन्हु सकि, चाकुहि छायेगु याइ ।
चिकुलाया ई जूगुलिं व सकि चाकुहि यक्व हे दइगुलिं मनूतय्‌सं थःगु म्हयात क्वाःजः बियाः स्वस्थ जुइत नयेत छ्यलाबुला याइगु खः । थ्वकुन्हु क्वँय्‌ना गणेद्यः व थक्वातय्‌ च्वंम्ह महालक्ष्मीया नं जात्रा याइ । कतिंपुन्हिकुन्हु मनूतय्‌सं थःथःगु छेँय्‌ कःसिइ तइगु आलमत लछि लिपा सकिमिला पुन्हिकुन्हु क्वचायेकाः लिकाइ । चन्द्रमायात नं सकि छानाः पुज्याइगु जूगुलिं थ्व पुन्हियागु नां सकिमिला पुन्हि जूगु खः ।

दाफा थायेगु : दाफा हालेगु परम्परा मनूत सुसंस्कृत जुयावःलिसे हे न्ह्याना वनाच्वंगु खः । त्वाःत्वालय्‌ फल्चाय्‌ ननिइ च्वनाः समाजया अग्रजपिं व संगीतय्‌ रुचि दुपिंसं दाफा थायेगु याइ । दाफा थायेगु अप्वः यानाः सःस्यूपिंसं थः स्वयां ल्यूयापिंत तालिम यानाः परम्परायात ल्यंका तयेगु नं याना वयाच्वंगु दु । दाफा थायेगु धयागु न्हापा न्हापा थें थीथी संगीत ज्याझ्वः मदुबलय्‌ मौखिक रुपं हे जक संकलन यानाः नं मनूतय्‌त स्यना वनाच्वनी । द्यःद्यःपतिं स्तुतिगान व पुलां पुलांगु भजनयात दाफा रुपय्‌ प्रस्तुत याइ ।

सकि : सकि छताजि कन्दमूल कथं चाया तःलय्‌ सइगु नसा खः । थ्व फकंमाया हाया रुपय्‌ दइ । सकि धयागु अप्वः यानाः मंसिर महिनाय्‌ फकं गने धुंकाः माया तःलय्‌ सकि ग्वः खाये धुंकीगुया खः । थुगु कथं सकिमिला पुन्हिबलय्‌ हलिमलि ज्वलनय्‌ सकि नं तयेगु य ाइ । अथे हे सकि मनाः तुलसि माय्‌ नं छायेगु याइ ।

हलिमलि ब्वयेगु : सकिमिला पुन्हि बहनी येँ देशय्‌ थीथी बहा बहिलय्‌ बाय्‌ बाः त्वालय्‌ फल्चाया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयेगु ज्या परम्परानिसें न्ह्यानावयाच्वंगु दु । हलिमलि ब्वयेगु कथं द्यःया न्ह्यःने कलात्मक रुपं द्यःया किपा, कलश बाय्‌ थीथी आकृति न्ह्यब्वइगु खः । थुगु आकृति ब्वयेत झीके हे दुगु झीगु हे मेहनतं बुँइ सयेकेगु बूबः व सिसाबुसा छ्यलेगु खः ।
हलिमलि ज्वलं धयागु हे कःनि मुस्या, बरां, छुस्या, बकुलाः, कय्‌गू, सकि, चाकुहि व मेमेगु सिसाबुसा खः । दाफा भजनयागु ज्या क्वचाये धुनेवं सकलें मुनाः हलिमलि प्रसाद इनाः नयेगु याइ ।

चाकुहि
चाकुहि छताजि कन्दमूल खः । थ्व आलु सइथें चाया दुने सइ । चाकुहि नां जूसां हि हे वइगु मखुसे चाकुसे च्वनीगु नसा खः । चाकुहिं चिनि नं पिकायेगु याः । तसकं तागत दइगुलिं थुकियात मनाः नयेगु याइ । सकिमिला पुन्हिबलय्‌ हलिमलिया ज्वलं व द्यःयात छायेगु नं याइ ।

क्वय्‌ना गणेद्यः जात्रा
सकिमिला पुन्हिकुन्हु हे येँया च्वबहालय्‌ च्वंम्ह क्वय्‌ना गणेद्यः (जल विनायक)यागु नं जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु । व हे दिनय्‌ यलया पूच्वः वडा नं. २० य्‌ साला हयातःम्ह क्वय्‌नाद्यः (जलविनायक) यात च्वबहालय्‌ यंकाः जात्रा याइ ।

बालाचःह्रे
चन्द्रमासया ल्याः कथं लय्‌ लय्‌पतिकं हे छगू छगू तःधंगु पर्व लानाच्वंगु दु । उकी मध्ये बालाचःह्रे नं छगू तःधंगु पर्व खः । मंसिर कृष्णपक्ष चतुर्दशी अर्था कछलागा चतुर्दशियात बालाचःह्रे धाइ ।
बालाचःह्रेबलय्‌ थीथी जात्रा पर्व न्यायेकूसां बालू वनेगु छगू तःधंगु पर्व न्ह्यानाच्वंगु दु । बालाचःह्रे कुन्हु सुथन्हापां मनूत येँय्‌ च्वंगु पशुपतिया गुह्येश्वरी, मृगस्थली, कैलाश श्लेषमान्तक बन व मेमेगु थाय्‌थासय्‌ चाःहिलाः सतबीज ह्वलाः चाःहिलेगु याइ । खास यानाः मनूतय्‌ थः छेँजःपिं दिवंगत जूपिं चाःहिलेमाः धयागु धारणा दु। अथे जूसां मेमेपिं नं थः यस्सें चाःहिउसां ज्यू । थुकथं सतबिज ह्वलाः चाःहिल धाःसा दिवंगत जूपिं सद्गतिइ लाइ वा मुक्त जुइ धाइ । सतबिज ह्वलेगु लँ दुछि हे थीथी द्यः नं दइ । अथे हे द्यः भाःपियाः ल्वहंचात नं स्वनातःगु दइ । पुराणय्‌ उल्लेख यानातःकथं उगु दिनय्‌ अन स्वनातःगु ल्वहंचाय्‌ द्यःयागु अंश दइ ।
बालू वनेगु गुबलेनिसें न्ह्यात धयागु किटान मजूसां बालानन्द धयाम्ह छम्ह मनूनाप स्वापू दुगु बाखं दु ।
बालानन्द धयाम्ह मनू छुं कारणबस राक्षसी प्रवृत्तिइ हिलावन । वं मनूतय्‌गु ला नयाः दुःख बीगु यात । वयात स्याये हे माःगु अवस्था वयाः वया थः हे त्वाय्‌नं स्याकेमाल । त्वाय्‌जुं थःगु पापमोचन यायेया निंतिं शतबिज अर्थात् थीथी बीबः व स्वांता ल्वाकछ्यानाः ह्वलाः पशुपति लागा फुक्कभनं हे परिक्रमा यात । उगु बखतय्‌ पशुपति लागाया दक्व थासय्‌ दुगु ल्वहं व मेमेगु अवयबय्‌ द्यः साक्षत्कार जुइ धयागु विश्वास दु । उबलय्‌ निसें मनूतय्‌सं थः दिवंगत छेँजःपिं सद्गतिइ लायेमा धयाकथं बालू वनेगु परम्परा न्ह्याकावन ।
सतबिज ह्वह्वं वनेबलय्‌ वनकालीइ छम्ह गणेद्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । मनूतय्‌सं जिमि मदयेधुंकूम्ह मनूयात जिपिं नं वःगु दु धयागु सन्देश थ्यंकाबिउ धकाः न्हाय्‌पं लिक्क वनाः धायेगु याइ । सतबीज ह्वलेगु पशुपतिइ जक मखु मेमेगु देवालय, स्वयम्भू, बौद्ध खास्तिइ नं याइ । सतबीज ह्वले क्वचायेधुंकाः मनूत पशुपति दुनेया सुन्दरी कुण्डय्‌ म्वःल्हुयाः ख्वाः सिलाः उपयुक्त थासय्‌ च्वनाः चिपं थियाः छेँय्‌ लिहां वइ ।

ताय्‌
ताय्‌ न्ह्यागु कथंया पुजा यायेबलय्‌ नं माःगु छताजि ज्वलं खः । ताय्‌ धयागु खास यानाः विशेष छताजि वा अन्नयात भाजनय्‌ तयाः सियाः कःनि मुइके थें मुइकीगु खः । बांलाक सिइसःसा ताय्‌ बांलाइ । ताय्‌सिवा सिल कि ताय्‌ पिहां वइ, तर मेमेगु वा पाखें नं ताय्‌ पिकाये ज्यू ।

बालू वनेगु
बालाचःह्रेया सुथय्‌ पशुपति लागा न्यंक थीथी थासय्‌ पदयात्रा यायेत थासंथाय्‌या मनूत वइ । गुम्हं गुम्हं मनूत ला छन्हु न्ह्यः हे चा च्वनेत वयाः भजन कीर्तन व दीप प्रज्वलन यानाच्वनी । बालू वनेबलय्‌ खास यानाः थीथी शिवालय व पशुपति लागाया गुँ न्यंक हे चाःहिला शतबीज ह्वह्वं वनेगु याइ । बालू वनेगुया तात्पर्य धयागु हे मनूतय्‌ थः दिवंगतपिं सदगती लानाः मोक्ष जुइमा धयागु खः । मेकथं स्वयेगु खःसा शतबीज वनजंगलय्‌ ह्वले धुंकाः ई कथं निला स्वला लिपा थीथी मा बुयावइ । थुकिं यानाः प्राकृतिक वातावरण संतुलन जुइगु नापं वन्यजन्तु पशुपंक्षीतय्‌त आहारा नापं बासस्थान चूलाइगु नं खः । बालू वनेगु पशुपति क्षेत्रय्‌ जक मखु गनं गनं बौद्ध स्तूप चैत्य दुथाय्‌ नं याः ।

बीबः ह्वलेगु : भक्तजनत मेमेगु इलय्‌ द्यःयाथाय्‌ वनीबलय्‌ जाकि स्वां, सिन्हः, सिसाबुसा ज्वनाः वनी । तर बालू वनेबलय्‌ मेगु हे छाय्‌गु ज्वलं दु । व खः शतबीज । शतबीज धायेवं सछिता बीज ला जु हे जुल । अय्‌सां नं थाय्‌ कथं गनं सकतां ताजि दये नं फु, मदये नं फु । साधारणतया थौंकन्हय्‌ सकस्यां स्यूकथं शतबीजय्‌ छ्यलावयाच्वंगु धयागु थुगु कथं दु – ताय्‌, तछ्व, जाकि, हाकुमुस्या, वा, चिग्वः कय्‌गू, माय्‌, सकि चाः, चाकुहि चाः, लैं चाः तफ्वःस्वां  । थुपिं सकतां माःगु जूसां गुलि दु उलि हे ल्वाकछ्यानाः ह्वलेगु याइ । थुकी दुसुनाच्वंगु छगू रहस्य धयागु सकतां बीबः ह्वलेबलय्‌ मा बुयावइ । व हे मापाखें झंगः पंछि जन्तुतय्‌त फाइदा नं जुइ ।

मृगस्थली : शतबिज ह्वलेबलय्‌ पशुपति क्षेत्र सकभनं वनेमाःसां मृगस्थली छथाय्‌ नं वने हे माः । स्कण्दपुराणय्‌ च्वयातःकथं महाद्यःया वनविहार यायेगु मं दयाः छपु जक नेकू दुम्ह चल्ला मृगया रुप धारणा यानाः वन विहार यानाच्वंगु थाय्‌ खः । थन चल्लात नं लहिनाः त्वःतातःगु दु । अथे हे शिवलिङ्ग नं दु । व हे लिधंसाय्‌ बालाचःह्रेकुन्हु थन चाःहिल धाःसा पुण्य लाइ धयागु धारणा दु ।

श्लेषमान्तक वन: बालाचःह्रेकुन्हु बालू वनेबलय्‌ पशुपति लागाय्‌ मवंसे मगाःगु थाय्‌ श्लेषमान्तक वन खः ।
थन नं शिवलिंग दु । थ्व वनन्यंक हे आमलि मां जायाच्वंगु दु । भक्तजनतय्‌सं थन नं लँ लाकाः शतबिज ह्वलेगु याइ ।

यःमरि पुन्हि
चन्द्रमास कथं पुन्हिबलय्‌ छगू छगू पर्व लानाच्वनी । यःमरिपुन्हि मंसिर लायागु पुन्हि अर्थात् थिंलापुन्हि कुन्हु लाः । थ्वकुन्हु खास यानाः यःमरि हे दयेकाः पुजा यायेगु व थः नं नयाः इनेगु जूगुलिं यःमरिपुन्हि नामांकरण जूगु खः ।
मंसिर ला दुने वा लयेधुंकाः स्वथनेगु ई जुइ । अथे हे न्हूगु जाकि क्यलाः प्वचुं ल्हुयाः यःमरि दयेकेगु याइ । चिकुलाया याम जूगुलिं म्हयात क्वाःजः दइगु नापं निंगुलिं यःमरि हायाः नयेगु याइ ।
यःमरि पुन्हिया बहनी थीथी यःमरि मायः, बायः, लक्ष्मीद्यः, कुबेर, गणेद्यः ज्यानाः वाकुथिइ स्वनाः पुज्याइ । अनंलि प्यन्हु दतकि क्वकयाः छेँजःपिं व म्हयाय्‌मस्त मुनाः प्रसाद नयेगु याइ । नखःचखः हनीबलय्‌ थः जक नयेगु मखुसे मेपिंत नं इनाः नकेगु चलन दु । अथे जूगुलिं यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी त्वालय्‌ च्वंपिं मस्त छेँखापतिं वनाः त्यःछिंत्यः धकाः यःमरि फ्वंवनेगु चलन न्हापांनिसें दु। फ्वंवःपिं मस्तय्‌त यःमरि नापं वा, ध्यबा नं बीगु चलन दु ।
यःमरि पुन्हियागु सन्दर्भय्‌ पांचाल देश (पनौति)या छगू गामय्‌ च्वंम्ह सुचन्द्र महाजनया निम्हतिपूयागु बाखं दु । यःमरि पुन्हिकुन्हु यल देय्‌या थसिइ वनाः अन च्वंम्ह बलबलया मूर्तिइ छुचुं लुनाः पुज्यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । बलबल धयाम्ह मनुखं दकलय्‌ न्हापां मेहनत यानाः बुँ पालाः वा सयेकूगु खः धयागु धारणा दु । बुँ पालेगु झ्वलय्‌ तसकं थाकुगुलिं सीसा थसि धयागु भावनां पाःगुलिं उगु थाय्‌या नां हे थसिख्यः जूवन । यःमरि थुगु पुन्हिबलय्‌ जक मखु मेमेगु इलय्‌ नं छ्यलेगु याः । मचा बुयाः निदँ दतकि याइगु जन्मन्हिबलय्‌ निसें झिंनिदँ तक यःमरि क्वखायेकाः पुजा याइ । अथे हे थीथी पुजाआजा व ज्याःजंक्व नापं सिँफं लुइबलय्‌ नं यःमरि मदयेक मगाः । विशेष यानाः थजाःबलय्‌ यःमरि दुने चाकु, हाम्वः मतसे न्यागः आखे तइगु खः ।
न्यागः आखे धयागु पञ्च बुद्ध अमिताभ, अमोघसिद्धि, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव व वैरोचनया प्रतीक खः । यःमरियागु बां नं बौद्ध चैत्य नाप ज्वःलाः । यःमरि दुने चाकु हाम्वः जक मखु मनं खं थें फर्माय्‌ यानाः नैंक्याः, खुवा, माय्‌, मू निनाः नं तयेगु याः । न्ह्याथे जूसां यःमरि नयाः म्हयात क्वाःजः नापं शक्ति नं बीगुलिं सकसितं यःगुलिं यःमरि नां छुनातःगु खः ।

ग्वह्रः पुजा : ग्वह्रः पुजा यायेगु परम्परा गुबलय्‌ निसें न्ह्यात धयागु खँय्‌ एकमत मदु । अथेसां यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी हासा छपातय्‌ ग्वह्रः (स्लेट) नापं सफू तयाः पुजा यानाः यःमरि व ल्वंचामरिं लुइगु पुलांगु चलन खः ।
ग्वह्रः पुजा यायेसिधलकि मकलय्‌ मि च्याकाः बरां नयाः लुमुक च्वनाः थःथवय्‌ खँ ब्याकाः च्वनेगु छगू पुलांगु चलन खः । ग्वह्रः पुजाया खास अर्थ स्वयेबलय्‌ शिक्षायात जक बः बीगु मखुकि किसान(ज्यापु)तय्‌सं थःपिंसं बुँज्या यायेबलय्‌ छ्यलीगु कू, तःकू, खतांमुगः आदियात नं पुज्याइगु खः । अथे हे आयुर्वेद ख्यःया वैद्यतय्‌सं नं थःगु ज्ञान विद्यायात मान बियाः ग्वह्रः पुजा याइगु परम्परा दु ।

त्यःछिं त्यः बकछिं त्यः : नखःचखःबलय्‌ थःथः छेँय्‌ जक नयेगु मखु, पिने इनाः नयेगु नं चलन दु । यःमरि पुन्हिबलय्‌ नं बहनी त्वाःया मचातय्‌त यःमरि इनेगु परम्परा दु । यःमरि फ्वं वइपिंत भागं थछि यःमरि, ध्यबा वा नं बीगु चलन दु । व हे वा ज्वनावनाः मचातसें बरां पसलय्‌ वनाः बरा हिलाः नं नइ । यःमरि फ्वनेगु झ्वलय्‌ मचातसें छगू कथंया म्ये नं हालेगु याइ । थ्व म्ये हालेबलय्‌ न्ह्यइपुगु व उल्लासमय वातावरण जुइ । म्ये थुकथं दु –
त्यःछिं त्यः बकछिं त्यः
लातापाता कुलेचां जुस्सें त्यः
बिउम्ह ल्यासे, मबिउम्ह बुरिकुति

मायः बायः : यःमरि पुन्हि नखः धयागु वाकू नाप स्वापू दुगु नखः खः । न्हूगु वा दुकायेधुंकाः उकिया जाकिचुं दयेकाः यःमरि नयेगु खः । पुन्हिकुन्हु बहनी विशेष प्रकारयागु ततःग्वयेक निगः यःमरि ज्यानाः मायः व बायःया प्रतीक कथं वाकुथिइ स्वनेगु चलन दु । थ्व विशेष यानाः बुँ बालि यानाः वा सयेकाबिउपिं मांबौ बाय्‌ पुर्खायागु प्रतीक कथं काःगु खः । उपिं हे मायः बायःपिंत वाकूया संरक्षक रुपं पुजा यानाः प्यन्हु तक तयातइ । मायः बायः नापं सरस्वति, गणेश व मेमेपिं नं दयेकाः स्वनेगु याइ । प्यन्हु दतकि उकियात हे प्रसादया रुपय्‌ सकलें छेँजः म्ह्याय्‌मस्त मुनाः नयेगु याइ ।

यःमरि : यःमरि छताजि सकस्यां यःगु व म्हयात निंगु नसा खः । थ्व जाकियात चुं यानाः क्वाःलः तयाः न्हायाः बाय्‌ प्वचुं हायाः दयेकी । प्वचुं धयागु जाकियात चुंल्हुयाः चुं दयेकेगु खः । यःमरि दयेकेबलय्‌ उकी दुने हाम्वः निनाः चाकु नायेकाः ताकुगु झोल थनेगु खः । खुवा तयाः माय्‌ तयाः नं दयेकेजिउ । गुम्ह गुम्हेस्यां ला तयाः नं दयेकेगु याइ । यःमरियागु छ्यलाबुला मेमेबलय्‌ नं जुइ ।

मिला पुन्हि : पौष शुक्ल पुर्णिमा अथे धयागु पोहेलाथ्व पुन्हियात मिला पुन्हि धाइ । थ्व न्हि तसकं महत्वं जाःगु न्हि खः । नेपाःगालय्‌ नेवाःतय्‌ थ्व न्हिनिसें बहनी बहनी स्वस्थानीय बाखं कनेगु याइ । अथे हे सक्व देशय्‌ नादी खुसिया सिथय्‌ लछियंकं माधवनारायण(स्वस्थानी)या धलं दनेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं बहनी बाखं कनेगु व अपसं च्वनीगु लछि लिपा सिपुन्हि कुन्हु क्वचायेकी । थ्व स्वस्थानीया अपसं च्वनेगु व बाखं कनेगुली हिन्दू व बौद्ध निखलकं याः । बाखं कनेधुंकाः सफुलिइ छाइगु सिसाबुसा छुस्यामुस्या बाखंपाः प्रसाद नयेगु नं चलन दु।
मिला पुन्हिबलय्‌ येँया जनबहाद्यःयात दशकर्म यायेगु परम्परा नं दु । पौष शुक्ल अष्टमीकुन्हु द्यःयात धलिं लुइ । पुन्हि तकया दुने द्यःयात लंपुं छाये धुंकाः थ्वकुन्हु मनूतय्‌ मिजंमचा व मिसामचायात यायेमाःगु दशकर्म कथं जनबहाद्यःयात नं दशकर्म याइ । मिला पुन्हिकुन्हु निसें सुथय्‌ सुथय्‌ त्वाःत्वाःयापिं मचात मुनाः शंख पुयाः माघ हाःवनेगु धकाः द्यःद्यःपतिं चाःहुलेगु नं याइ ।

घ्यःचाकु संल्हू
घ्यःचाकु संल्हू नेवाःतय्‌ नखः मध्ये सूर्यमास कथं हनीगु छगू तःधंगु नखः खः । माघया न्हापांगु न्हि संल्हूकुन्हु हनीगु थुगु नखःबलय्‌ खास यानाः घ्यःचाकु व हाम्वःयागु छ्यलाबुला जुइगुलिं नखःया नां हे घ्यःचाकु संल्हू बाय्‌ हाम्वः संल्हू धाइगु खः ।
तसकं चिकुगु याम जूगुलिं थ्वकुन्हु शरीर मन मस्तिष्कयात उर्जा व क्वाःजः बीगु नसात्वँसा नयेगु जुइ । खास यानाः घ्यःचाकु, तरुल, पलः सँन्या व माय्‌केँ नयेगु याइ । थ्वकुन्हु मांपिन्सं थः मस्तय्‌त चिकं तीकाः सुवाः बीगु परम्परा नं दु ।
घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सुथय्‌ थीथी तीर्थस्थलय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः सिदा वा निसलाः दान बियाः दानधर्म यायेगु ज्या नं याइ । तसकं चिकुगु याम जूगुलिं न्हापान्हापा थाय्‌थासय्‌ धर्मावलम्बिपिन्सं मि च्याकाच्वनीसा मि मकः नं दान बीगु याः । छेँय्‌ छेँय्‌ नं म्ह्याय्‌मस्तय्‌त चिकं तीकेधुंकाः चिचीग्वःगु मि मकः लःल्हायेगु याइ ।
घ्यःचाकु संल्हूयात मकर संक्रान्ति नं धायेगु याः । खगोल शास्त्रया नियम कथं थुकुन्हुनिसें सुद्र्यः झिंनिगू राशी मध्ये मकर राशीइ दुस्वःवनीगुलिं थ्व न्हियात मकर संक्रान्ति नं धाःगु खः । थुगु न्हि निसें सुद्र्यःया गति दक्षिण दिशापाखें उत्तर दिशापाखे न्ह्याःवनीगुलिं सूर्य उत्तरायणय्‌ लात धाइ ।
मकर संक्रान्तिकुन्हु येँपाखें थ्यंमथ्यं ३२ किमि दक्षिणपूर्वी क्षेत्रया भेग पनौतीइ तःधंगु मकर मेला जुइ । थन झिंदिँय्‌ छकः जुइगु मेलायात पनौतीया मकर मेला धाइ । यलया अगिंमथलय्‌ नं थ्व न्हिकुन्हु तःधंगु मेला जुइ । घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु येँया स्वयम्भूया भुइख्यलय्‌ झिंनिदँय्‌ छक्वः सम्यक पुजा याना वयाच्वंगु दु । अथे हे ख्वपय्‌ नं दँय्‌दँसं दिपंकरपिंत पुजा यानाः सम्यक याना वयाच्वंगु दु । घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु हे ख्वपयागु पौराणिक नवदुर्गा प्याखं देशय्‌ चाःहीकेत पितहइ । थ्व न्हिकुन्हु दँय्‌दसं येँया मरुसतःया गजू च्वकाय्‌ ध्वाँय्‌ छुइगु परम्परा नं दु । न्हापा न्हापा मानन्धर खलःया गुथिं न्ह्याकाच्वंगु थुगु ज्या थौंकन्हय्‌ ज्यापु खलःया गुथिं न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

चिकं तीकेगु : घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मांपिन्सं थः मस्तय्‌गु चसुप्वालय्‌ व न्हाय्‌पनय्‌ चिकनय्‌ न्यागः माय्‌ क्वय्‌कातःगु चिकं तयेकाः सुवाः बी । मांपिनिपाखें चिकं तिलेत व सुवाः फयेत बियाछ्वये धुंकूपिं म्ह्याय्‌मस्त थःछेँय्‌ वयाः चिकं तिउवइ ।
माःह्र खः : माःह्रः खः चाःहीकेगु प्रत्येक माघ महिनाया द्वादशी कुन्हु वँतु त्वालं याना वयाच्वंगु दु । वँतु त्वालय्‌ सबल बहालं पिकाइगु माःह्रः खः कुमारी चाःहिलीगु लँपु जुयाः हाकनं वतुइ हे क्वचायेकी । थ्व ज्याझ्वः अनया स्यस्यः समाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । बःचाधिकःपिं मिजं मिसा मचातय्‌त कृष्ण, राधा, नारायण, महाद्यःया थीथी रुपं छाय्‌पियाः माह्रःखतय्‌ तयाः झाँकि प्रदर्शन याइ । वँतु बाहेक असं व मखं त्वालय्‌ नं माःह्रः खः चाःहुकेगु चलन दु ।

माःह्र वनेगु : माःह्र वनेगु धयागु माघ महिनाया संल्हूनिसें सुथय्‌ न्हापां छथ्वः मनूत महाद्यः दुथाय्‌ व तीर्थय्‌ चाःहिउ वनीगु खः । थ्व पुचलय्‌ ज्याथपिंसं भजन हालाः, हःपाः बिबिउँ वनी । अले ल्यूल्यू वइपिं मस्तय्‌सं उकिया नापनापं हाला वनेगु याइ । महाद्यः, विष्णु व नारायणयागु किपा दुगु ततपाःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः हरहर महादेव धाधां थासंथासय्‌ चाःहिलाः जुइ । माधव नारायण, माधव नारायण हाः वनेगु धाधां माःह्र जूवंगु खः । सुथन्हापां मस्तय्‌त थनेत छगू धुवा कथं थथे नं धाः, ‘हे मस्त दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ, तुति निपां चू चू ….’ माःह्र वनीपिं सकसितं पुन्हि कुन्हु थीथी तीर्थय्‌ थ्यंकाः छफ्वः छफ्वः स्वां नं बीगु याइ । न्हिं न्हिं चाःहिलाः लिहां वलकि च्या त्वंकेगु नं याः ।
अगिंमथः : यल कुमारी पाटीं भचा तापाक अगिंमथः धयागु छगू धार्मिक स्थल दु । थन गुबलें मसीकथं मि च्याकातइ । अन दँय्‌दसं घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु थाय्‌थासं भक्तजनपिं वयाः दर्शन याःवइ । न्हापा थ्व अगिंमथः आःयागु नरः (हाडीगाम)य्‌ लानाच्वंगु जुयाच्वन । थीथी हुनिं यानाः लिपा थुगु थासय्‌ स्थापना जूगु जुयाच्वन । थ्यंमथ्यं थौं स्वयां १००८ दँ न्ह्यः कलिगत संवत् ३५०० दँय्‌ थन स्थापना जूगु धापू दु ।
नरलय्‌ खुम्ह पुजारीपिं थन स्थानान्तर जूबलय्‌ थःपिंसं ज्वनावःगु तुतिं थुनातःथासं चछिया दुने हे चुलि जायावःगु जुयाच्वन । थुकथं थुगु थासय्‌ अपूर्वगु शक्ति दु धकाः पवित्र स्थल खः धकाः सीकाकाल । धाथें नं थुगु थाय्‌ स्वंगू खुसि बागमति, रुद्रमति व प्रभावतियागु संगमस्थल खः । अथे जूगुलिं थन घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु म्वःल्हुइगु व अग्नि दर्शनयात कि पुण्य प्राप्त जुइ धयागु धारणा दु । थनयागु अगिंमथः साधारणगु मखसे न्यागू (अग्निकुण्ड) अगिंमथः दु । छसिकथं विष्णुकुण्ड, ब्रम्हकुण्ड, रुद्रकुण्ड, शब्य कुण्ड व सूर्य कुण्ड खः । थ्व अगिंमथःयात धार्मिक मान्यता कथं तःधंगु तीर्थस्थल कथं नालातःगु दु ।

घ्यः : सा मेय्‌या दुरुं दयेकीगु घ्यः छताजि तसकं चिल्लो दुगु पदार्थ खः । शरीरय्‌ थुकिं तागत अप्वयेकाबी । घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ घ्यः विशेष नसा खः ।
चाकु : चाकु तु, अले साखलं दयेकी । चाकु नयेबलय्‌ साइगु व शरीरयात क्वाःजः नं बीगु व कार्बोहाइड्रेट दुगु तŒव खः । संल्हूबलय्‌ चाकु मदयेक मगाःगु विशेष नसा खः ।

तरुल : तरुल घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ नयेगु छताजि नसाज्वलं खः । थुकी कार्बोहाइड्«ेडया मात्रा अप्वः दइसा म्हयात क्वाःजः अप्वयेकाबी । थ्व आल, सकि थें चाया तःलय्‌ सइगु कन्दमूल खः ।

पनौति मकर मेला : माघ संल्हूनिसें लछियंकं पनौति मेला जुइ । थ्व झिंनिदँय्‌ छक्वः जुइ । पनौतिइ च्वंम्ह इन्द्रेश्वर महाद्यःयात मू द्यः कथं थन लछियंकं भक्तजनपिं वयेगु याइ । विशेष यानाः माघ महिना धयागु हे महाद्यःयात पुजा यायेगु जूगुलिं पनौतिइ वयाः दोभान तीर्थय्‌ वयाः म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु नापं दानधर्म यायेगु नं याइ । थुकियात पनौति मकर मेला नं धाइ ।

सुद्र्यः उत्तरायण जुइगु : सुद्र्यःया गति दक्षिण दिशापाखें उत्तर दिशापाखे न्ह्याःवनीगुयात सुद्र्यः उत्तरायण जूगु धाइ । थुगु न्हि निसें दक्षिणपाखेस्वःगु छेँय्‌ निभाः बुलुहुं म्हो जुयावनी । सुद्र्यः उत्तरायणय्‌ लाइबलय्‌ मनूत दिवंगत जुल धाःसा सद्गति लाइ धयागु धार्मिक बिश्वास व मान्यता दु । अथे जूगुलिं महाभारतयागु छगू पर्वय्‌ भिष्मपितामहं थः सुद्र्यः उत्तरायणय्‌ लाइबलय्‌ जक प्राण त्वःतेगु धकाः इच्छामृत्युया कामना याःगु उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

सिदा दान : घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु दान धर्म यायेगु भिं । अथे जुयाः थाय्‌थासय्‌ थःगु गच्छे कथं ध्यबा, वसः नं दान याइ । गनं गनं तीर्थ तीर्थय्‌ मि च्याकाबियाः भक्तजनतय्‌त लुमुकाबीपिं नं दु। अथे हे थःपिनिगु पुरोहित गुरुजुपिंत सिधा, निसलाः नं दान बीगु याइ । सिदाया ज्वलनय्‌ जाकि, रहर, माय्‌, तरकारीता हलू, चि, जी, घ्यः, चाकु, तरुल, पालु, तौला, साक्सला ध्यबा दइ । अथे हे निसलाःया ज्वलनय्‌ बजि, मरिचरि, धौ सिसाबुसा
ध्यबा दइ ।

साकसला : साकसला तुयुगु हाम्वः व साखः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु छताजि नयेगु वस्तु खः।साकसला हाकःगु नं दइ, पागु नं दइ । साकसला थें मेगु छता नयेगु ज्वलं दु, व खः – तिलौरा । व नं चिनि दायेकाः तुयुगु हाम्वः ल्वाकछ्यानाः त्वाःत्वाः याना दयेकी । थुपिंं घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ बिशेषकथं नयेगु याइ ।

हाम्वःग्वारा : हाम्वःग्वारायात तौला नं धाइ । थ्व घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ नयेत व दान यायेत मदयेक मगाः । चाकुयात नायेकाः हाम्वः वालाः ग्वारा ग्वारा चिनाः दयेकेगु खः । थ्व नयेबलय्‌ नं साः, अले पौष्टिक तत्व नं खः ।

सम्यक : नेपाल मण्डलया छगू परम्परागत बौद्ध संस्कृतिकथं सम्यकयात कयावयाच्वंगु दु । स्वनिगःया येँ, यल व ख्वप देशय्‌ थःथःगु चलनकथं थ्व परम्परा न्ह्याकावयाच्वंगु दु । सम्यक गुबलय्‌निसें न्ह्यात धयागु स्पष्ट मजूसां धार्मिकग्रन्थ ‘सुगतावदान’कथं काशी देय्‌या जुजु इन्द्रप्रस्थ महाबाहुं बुद्ध, आर्यसंघलिसें तेंत्तिस कोटि द्यःपिंत प्यन्हुतक सम्यकभोजन दान याःगु धयातःगु दु । बुद्धं भिक्षादान मध्ये पिण्डपात्र दान श्रेष्ठ, भोजनदान मध्ये सम्यकभोजन दान श्रेष्ठ, अले पुजा मध्ये सख्वाःपाः श्रेष्ठ धकाः उपदेश बिउगु धयातःगु दु ।
पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याके धुंकाः नेवाःतय्‌सं हनावःगु सम्यक महादान भचा गोलमाल जूवन । सम्यकय्‌ बीगु दानपत्र खस भाषां च्वयेमाःगु व जाकेँयात भोजनकथं दान याये मदइगु उर्दीं पंगः थनाबिल । लिपा रु. १६० जरिवाना यानाः झिंनिदँय्‌ छक्वः सम्यक महादान यायेगु निर्णय जुल ।
येँय्‌ जुइगु सम्यक यायेत दच्छि न्ह्यः घ्यःचाकु संल्हू (माघ संक्रान्ति)कुन्हु स्वयम्भू भगवान, हारति माता, जुजु, बिज्यासःद्य, जनबहाःद्यः, इतुंबहाः, लगंबहाः, व वँतुबहाःया दीपंकर तथागतलिसें क्वाःपाःद्यःपिंत बाजागाजा थानाः निमन्त्रणा ब्यू वनेमाः ।
सम्यक यायेगु इलय्‌ छन्हु न्ह्यः दक्व द्यःपिंत हनुमानध्वाखाय्‌ तयाः कन्हय्‌कुन्हु भुइख्यलय्‌ बिज्याकी । स्वयम्भू भगवानया न्ह्यःने पूर्णकलश थापना यानाः पुजा याइ । अन तःधंगु दबू दयेकाः जुजुयात अर्घ बियाः सम्यक महाभोजन देछाइ, नापं नेपालभाषां दानपत्र लःल्हाइ । भुइख्यलय्‌ उपस्थित दक्व दीपंकर बुद्ध, द्यःपिं व गृहस्थ भिक्षुपिंत दकलय्‌ न्हापां पञ्चदान याइ । अले तिनि सम्यक भोजनदान याइ । सम्यक दान सिधलकि स्वयम्भू भगवानयात किलाघःया द्यःछेँय्‌ तये हयेमाः । तर मेपिं द्यःपिं थःथःगु स्वस्थानय्‌ लित यंकी । कन्हय्‌कुन्हु बाजागाजा थानाः स्वयम्भू भगवानयात स्वयम्भूइ लित यंकी ।

ख्वपया सम्यक महादान पर्व : सम्यक महादान पर्व स्वनिगःया नेवाः बौद्धपिंसं हना वयाच्वंगु ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुगु भौतिक पर्व खः । स्वनिगः दुने थुगु पर्व गुबलय्‌ निसें शुरु जुल धकाः त्याजिक धायेमफुसां लिच्छवी जुजु वृषदेवया इलंनिसें सम्यक दान पर्व जूगु खः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । बुद्धपिनि इलंनिसें चले जुया वयाच्वंगु दानपारमिता अनुरुपया कार्य जूगुलिं अले जुजु जयस्थिति मल्लया इलय्‌ तक वज्राचार्य, शाक्यत बुद्ध शासनरुप बहाः, बहिलिइ दीक्षा कर्म याइपिं जूगुलिं सम्यक दान नं वहे वज्राचार्य शाक्यया कूलपुत्रपिंत जक दान याइगु जूगुलिं थुगु पर्वया प्रारम्भ लिच्छवीकालय्‌ जूगु अनुमान यायेफु ।
सम्यक महादान पर्व धयागु दीपंकर बुद्धपिनि अनिवार्य उपस्थितिस जुइगु अकि महत्वं जाःगु बौद्ध पर्व खः। थुगु पर्व येँ देशय्‌ घ्यःचाकु संल्हुया दिनस १२ दँय्‌ छकः स्वयम्भूया भुइख्यलय्‌ जुइ । अथेहे यल देशय्‌ हिरण्यवर्ण महाविहार सम्यक गुथिया ग्वसालय्‌ न्यादँय्‌ छकः नागबहालय्‌ जुइ ।
ख्वप देशय्‌ दँय्‌दसंया घ्यःचाकु संल्हुया न्हि कुन्हु जयकीर्ति विहार (थथुबही) या भुइख्यलय्‌ प्रव्रज्याभिषेक सम्पन्न जुइधुंकूपिं शाक्य वज्राचार्य कुलपुत्रपिंत दानकार्य यानाः सम्यक महादान पर्व हनी ।

ख्वपया सम्यक महादानया विधि : ख्वप देशय्‌ घ्यःचाकु संल्हुया दिनय्‌ दँय्‌दसं जयकीर्ति महाविहार (थथुबही)या भुइख्यलय्‌ सम्यक महादान जुइ । उगु दिनय्‌ ख्वपया मूल दीपंकर सहीत चतुव्रम्ह महाविहार, मंगलद्वीप विहार, जयकीर्ति विहार व बौद्ध समंकृत विहारया न्याम्ह दीपंकरपिं नापं स्वयम्भूया प्रतीक रुपी सुवर्णचैत्य प्यम्ह सम्यक द्यःपिं, लोकेश्वर, हेवज्र नैरात्मापिं नापं स्थविर आजु, मूल आचार्य, उपाध्यक्ष झ्वलिं च्वनाच्वंपिं वज्राचार्य, शाक्य कुलपुत्रपिंत सम्यक दान जुइ ।
सम्यक महादानया छन्हु न्ह्यः वःकुरिं सम्यक महादानया पाःलाः नायः व गुथियारयापाखें न्याम्ह प्रतिनिधिपिनिपाखें न्याम्ह दीपंकर, लोकेश्वर हेवज्र नैरात्मा, स्थविर आजु व आचार्यपिंत ग्वय्‌दां छाया सम्यक महादानया हसना बियेगु ज्या जुइ ।
अथेहे सम्यक महादान जुइगु न्हिया सुथय्‌ सम्यक गुथिया सकल दुजःपिं, रकमी, भालीपिंपाखें जयकीर्ति विहार (थथुबही) वनाः क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने होम, यज्ञादी यानाः कलशं भूमि शोधन सम्पन्न जुइ ।
घ्यःचाकु संल्हुया न्ह्निय्‌ नःपुखूया जवं मूल दीपंकर, चतुव्रम्ह विहार व मंगलधर्मद्वीप विहारया दीपंकरपिं थ्यंकः वइ । भुइख्यःया खवय्‌ दीपंकरपिं, स्वयम्भूया प्रतीक सुवर्ण चैत्य, सम्यकद्यः, लोकेश्वर, हेवज्र नैरात्माया मूर्ति अले स्थविर आजु व आचार्यपिं क्रमबद्ध च्वनेवं सम्यक गुथि पाःलाः नायःपाखें पंचोपचार पूजा व नकिं मय्‌जुं मूलदीपंकरयात दक्षिणा सहित सुवर्णपाथी जायक वा दान जुइ । अथेहे ल्यं दनीपिं दीपंकर व आदी द्मःपिंत दक्षिणा सहित सिँया पाथी जायेक वा दान जुइ । वयां ल्यू गुथियारपिनिपाखें भोजन, मिष्ठान, जाकि, चि, दक्षिणा दान जुइ । इच्छुक दातापिनि पाखें नं दान कार्य जुइ । थुगु दान कार्य दीपंकर लगायत सकल उपस्थित वज्राचार्य, शाक्य कुलपुत्रपिंत नं जुइ । करिब निघौति लिपा दानकार्य पूवनेवं थाकुलिपाखें दीपंकर आदीद्यःपिंत बिदा जुइ ।
थौंकन्हय्‌ सम्यकदान पर्व कुन्हु ज्ञानमाला भजन म्ये हालेगु नापं थेरवादी भन्तेपिनि उपस्थितिं सम्यक महादानया बौद्ध महत्व थपू जूगु दु ।

मिसा सम्यक
किलागःया द्यःछेंं श्री स्वयम्भू भगवानयात स्वयम्भूइ थहांबिज्याके धुंकाः हारति मातायात क्वय्‌ भुइख्यलय्‌ बिज्याकेमाः । हारति मातायात भुइख्यलय्‌ हयाः सम्यक दान याइ । थुकियात मिसा सम्यक धयातल । हारति मातायात दच्छि न्ह्यः ग्वय्‌दां तयाः निमन्त्रणा बिउकथं दकलय्‌ लिपा थथे सम्यक महादान याइगु खः । नेपालमण्डलया बौद्धधर्मय्‌ मिस्तय्‌त पञ्चदानया परम्परा यानामतःसां मिसा सम्यक महादानया अवधारणा वा परम्परा न्ह्याकातःगु खनेदु । थ्व मिसा सम्यक सिमधःतले सम्यक पूवंक क्वचाइ मखु । उकिं हारति मातायात सम्यकदान याये क्वचायेकाः थहांबिज्याये धुंकलकि सम्यकया दक्वं ज्या क्वचाइ ।

यल सम्यक
प्रत्येक न्याद“या छक्वः चिल्लाथ्व (फाल्गुण शुक्ल) चौथिकुन्हु नागबहालय्‌ न्यायेकीगु सम्यकयात यल सम्यक धयातल । यल सम्यकयात ईल्हने सम्यक नं धाइ । जनभासं नागबहाःयात ‘इल्हने’ धाइगु खः । थ्व सम्यक गुबलय्‌निसें सुरु जुल धयागु स्पष्ट मजूसां हिरण्यवर्ण महाविहार (क्वाः बहाल)य्‌ तयातःगु भरी भाराद वा भलि भारु धाःम्ह मनुखं याःगु अनुमान दु । नागबहालय्‌ हलिंपताः ब्वयेकेगु धकाः ताःहाकःगु प“थय्‌ गं, दमरु व थीथी द्यः व मंगल चिं तयातःगु झण्डा ब्वयेके धुंकाः सम्यकया तयारी न्ह्याकी ।
हिरण्यवर्ण महाविहारलिसे क्वातुगु सम्बन्ध दुगु थ्व सम्यक न्यायेकेगु नितिं नीस्वनातःगु गुथिया आयस्तां हिरण्यवर्णया न्हियान्हिथं नित्यकर्मलिसें सम्यक ग्वसाः ग्वयेत तकं आर्थिक तिबः दयाच्वंगु खनेदु । वि.सं. १७६१ तक द“य्‌द“सं सम्यक पर्व न्यायेका वयाच्वंगु खः । तर बि.सं.१७६२इ गुथिया जग्गा हरण यासेंलि सम्यक न्यायेके मफयाः प्यद“तक बाली मुंकाः न्याद“य्‌ छक्वः न्यायेकूगु धाइ ।

मालाख्वः दिसि
थिंलागा दशमी अर्थात् पौषकृष्ण दशमीकुन्हु द्यःपिंत पुजा यायेगुयात दिसिपुजा धाइ । थ्व पुजा खास यानाः बौद्ध नेवाःत बज्राचार्य , शाक्य व उदाय जातियापिंसं हनी । थ्व विशेष न्हियात बज्रयानी परम्पराया आराध्यदेवया पुन्हि कथं नाला वयाच्वंगु दु ।
थ्व दिंयात महामञ्जुश्रीं नेपाःगाःया लः पितछ्वयाः नेपाः देय्‌ निर्माण याःगु स्वयां न्ह्यः नैरात्मादेवीया प्रादूर्भाव जूगु न्हि धयातःगु दु ।
थ्व पुजाबलय्‌ विशेष यानाः द्यःयात छाइगु ज्वलं धयागु यःमरि, चतांमरि, ल्वंचामरि खः । चिकुलाया ई व यःमरि पुन्हिया इलय्‌ लाइगुलिं यःमरिपुन्हिबलय्‌ थें हे मरिचरि छाइगु जुयाच्वन । दिसिपुजा धकाः विशेष यानाः सिन्हःपुजा व पञ्चशाली पुजा याइगु खः । दिसिपुजा गुम्हेस्यां गुथि कथं न्यायेकीसा गुम्हेस्यां उगु न्हिकुन्हु म्ह्याय्‌मस्त, भिनामस्त ब्वनाः नखत्या नकेगु याइ ।

श्रीपञ्चमि (वसन्त पञ्चमि)
माघशुक्ल पञ्चमीयात श्रीपञ्चमी धाइ । श्री पञ्चमीयात वसन्त पञ्चमी नं धायेगु याः । श्री पञ्चमीकुन्हु खास यानाः ज्ञानया देवी सरस्वतीयात पुजा याइ । येँ देय्‌या पश्चिमपाखे स्वयम्भूया भचा लिउने सरस्वतीया देगः दु । अन हे सकल भक्तजन व विद्यार्थी मस्त सुथय्‌ पुजा यायेत वनी । सरस्वती पुजा अर्थात् श्रीपञ्चमीकुन्हु आखः स्यनेगु न्हि जूगुलिं मचातय्‌त छेँय्‌ च्वनाः नं आखः स्यनेगु सुरु याइ । अथे हे सरस्वती द्यःया देगलय्‌ वनाः सलामं नः मो बागिश्वरायः स्यनेगु व च्वकेगु याइ ।
श्रीपञ्चमीया दिनय्‌ सरस्वती द्यःनापं मञ्जुश्रीयात नं पुजा यायेगु याइ । थीथी बौद्ध पुराणय्‌ च्वयातःकथं महामञ्जुश्री ल्हासा देशं नेपाः थ्यंकःवःगु खः धाइ । महामञ्जुश्रीयात ल्हासा ससुमांजु नं धायेगु याः । अथे जूगुलिं पञ्चमीयां छन्हु न्ह्यः बहनी ससुमांजु नेपालय्‌ थ्यंकःवःगुलिं त्यानु लंकेत चिकं बुकेगु याइ । पञ्चमीकुन्हु सरस्वती द्यः पुजा याइबलय्‌ साधारण हलंज्वलं तयाः कपाय्‌यागु कपी दयेकाः इताः फ्यनाः छायेगु याइ । अथे हे पुजा यायेधुंकाः प्रसादया रुपय्‌ नुगःकि नयेगु याइ । सरस्वतीपुजाकुन्हु खास यानाः स्वयम्भूया लिउने च्वंगु सरस्वती द्यःयाथाय्‌ मेला जुइ । अथे हे शाकुना ससुमांजु, ल्हासापाः ससमांजु, लेले ससुमांजु व येँया मजिपातय्‌ मञ्जुश्री व तेकु कुहां वनेथाय्‌या ल्हाः पालातःम्ह ससुमांजुयाथाय्‌ तःधंगु मेला जुइ । खुगू ऋतु मध्ये बसन्त ऋतुयात ऋतुतय्‌ जुजु धाइ । थ्वहे पञ्चमीया दिनय्‌ येँया हनुमानध्वाखा लाय्‌कुलिइ बसन्त श्रवणयागु ज्याझ्वः न्ह्याकी । उगु इलय्‌ राष्ट्राध्यक्ष व मेमेपिं सरकारी पदाधिकारीत नं उपस्थित जुइसा श्रीपञ्चमीकुन्हु निसें बसन्त सुरु जुइ । वसन्त पञ्चमी (श्री पञ्चमी) कुन्हुया न्हि तसकं हे भिंगु दिं खः । थ्व न्हिकुन्हु मनूतय्‌ छुं नं भिंगु ज्या व्यवहार यायेत साइत स्वये म्वाः । मनूतय्‌ इहिपा, इहि, बाःह्राः पिकायेगु, मचाजंक्व, ज्याथजिथि जंक्व थेंज्याःगु संस्कार श्रीपञ्चमी कुन्हु साइत मस्वसे न्हिछिलाछिं क्वचायेकी । श्रीपञ्चमीकुन्हु निसें होली पुन्हि सुरु जूगु भाःपियाः सरस्वती पुजा यानाः अबिर ह्वलाः न्ह्यइपुकेगु नं याइ । दछिया दुने इहिपा याःपिनि व गुथि न्यायेकाः लहड याये ल्यं दनिपिनि नं सरस्वती पुजा न्यायेकी । ससुमांजु धयाम्ह आखः जक स्यनीम्ह मखु ज्या नं स्यनीम्ह द्यः जूगुलिं नकतिनि ज्या सयेकीपिंसं थाज्या थायेगु व बाजं स्यनीपिंसं नं ससुमांजुया न्ह्यःने च्वनाः आराधना यानाः स्यनेगु याइ ।

मजिपाः मञ्जुश्री : सरस्वती पुजाकुन्हु थासंथासय्‌ स्थापना यानातःपिं सरस्वती द्यःयाथाय्‌ मेला जुइ । येँ महानगरपालिका २१ वडाया मजिपाः त्वालय्‌ नं ससुमांजुया देगः दु । अनयाम्ह द्यःयात मञ्जुश्री ससुमांजु नं धायेगु याः । श्रीपञ्चमी कुन्हु जःखः त्वाःयापिं भक्तजन मचात व मेमेपिं वयाः पुजा याइ । थीथी सफुलिइ च्वयातःकथं महामंजुश्री ल्हासां बिज्यानाः थुगु थासय्‌ झासु लनाबिज्याःगु खः ।

ल्हासापाः ससुमांजु : ससुमांजुयात महामञ्जुश्री नं धायेगु याः । श्रीपञ्चमी छन्हु न्ह्यः मञ्जुश्री ल्हासां निसें थः निम्ह शक्ति बरदा व मोक्षदा लिसें ब्वनाहयाः उपत्यकाया तःपुखूया मध्य पश्चिम भागय्‌ च्वंगु स्वयम्भूपा ज्योति दर्शन याःवःगु जुयाच्वन ।
अन थ्यने न्ह्यः थौंकन्हय्‌ ख्वप जिल्लां पूर्वपाखे लाःगु सुडाल डाँडाय्‌ बासं च्वंगु जुयाच्वन । लिपा अन महामञ्जुश्रीयागु मूर्ति थापना यानाः ल्हासापाको ससुमांजुया नामं प्रख्यात जुल । मञ्जुश्री बासं च्वनाः ध्यान याःगु गुफा आः नं दनि । तर अइलय्‌ मस्त दुहां वनाः दुर्घटना जुइगु भयं यानाः गुफा दुहां वनेगु लुखा तिनातःगु दु ।

शाकुना ससुमांजु : शाकुना ससुमांजुयात नील सरस्वती नं धाः । थुम्ह सरस्वती येँ पाखें उत्तर लागाया लाजिंपात ख्यःया दथुइ लाः । यक्व न्ह्यवंनिसें नांजाःम्ह शाकुना ससुमांजुया थाय्‌ नं श्रीपञ्चमीबलय्‌ तसकं हे म्वःम्वः मनूत पुजा याःवइ । मेमेबलय्‌ नं जःखः च्वंपिं मनूत सुथय्‌ सुथय्‌ द्यः पुज्याःवइ । तुकुचा खुसिया सिथय्‌सं लाःगुलिं धार्मिक स्थल नापं पिकनिक ख्यः कथं नं नांजाः ।

ल्हाः पालातःम्ह ससुमांजु : येँ महानगरपालिका २१ वडा, नाय्‌भाच्वय्‌ विराजमान जुयाच्वंम्ह ससुमांजु ल्हाः पालातःम्ह ससुमांजु नामं जनमानसय्‌ प्रख्यात जू । उम्ह ससुमांजुयागु सेवा यानाः निरन्तर पुजा यात धाःसा ससुमांजु प्रसन्न जुयाः मनंतुनागु ज्याय्‌ निपुण जुइगु वरदान बी धयागु आस्था दु ।
अथे जुयाः श्रीपञ्चमी जक मखु मेमेबलय्‌ नं उगु थासय्‌ भक्तजनत सेवा पुजा याःवनी । तर अपवादया कथं तसकं ज्या सःम्ह जूगुलिं वसपोलयागु ज्वः मदुगु कला शिपयात जगेर्ना याये कथं ल्हाः निपाः पाला ब्यूगु धाइ । थुम्ह ससुमांजुं थाज्या सयेकेगुलिइ पोख्त यानाबी धयागु धारणा दु ।

स्वयम्भू लिउनेया मञ्जुश्री : येँ देशय्‌ त्वाःत्वालय्‌ हे ससुद्यःया मूर्ति तयाः देगः दयेकातःगु दु । अथेसां नं मूल मूलपिं सरस्वती गनं गनं जक दु । स्वयम्भू भगवानया लिउने डाँडाय्‌ सरस्वती द्यः स्वनातःगु दु । श्रीपञ्चमीकुन्हु श्रद्धालु भक्तजनपिं व ब्वनामि, मचात अन पुजा याःवनेगु चलन दु । आखः स्यने सुरु यायेगु खःसां द्यःया न्ह्यःने च्वनाः ग्वरलय्‌ सलामं आखः च्वकेगु याइ । अथे थीथी भिंगु ज्या यानाः लहडबाजी याये ल्यं दनिपिनि ससुपुजा न्यायेकेत थन हे वइ । श्रीपंचमिकुन्हु सुथय्‌ सरस्वती द्यःयाथाय्‌ वनाः मचातय्‌त आखः स्यनेगु भाय्‌ याइ । द्यःया जःखः च्वंगु अंगलय्‌ उखेथुखे आखःग्वः च्वयेत सलां चक छ्यलेगु याइ ।

नुगःकि : नुगःकि सरस्वती द्यःया नुगलय्‌ छानातःगु कि खः । द्यः पुजा यायेबलय्‌ कपालय्‌ व नुगलय्‌ नं जाकिं पुज्याइ । थ्व हे नुगलय्‌ च्वंगु न्यागः त्वाः मदःगु न्यागः जाकि प्रसाद कथं नयेगु याइ । थ्व न्यागः कि नयेबलय्‌ वां मथीक घुर्केमाः धाइ । थ्व न्यागः कि नलकि सरस्वती द्यःया नुगः थें ज्ञान बुदिं भरीपूर्ण जुइ धयागु धारणा दु ।

ससुपुजा : श्रीपञ्चमीकुन्हु सरस्वति पुजा सकस्यां हे याइगु जुल । अथेसां थ्व न्हि निसें मनूतय्‌ मेमेबलय्‌ अलग हे ससुपुजा वनेगु नं यानाच्वंगु दु । ससुपुजा वनेगु धकाः स्वयम्भूया लिउने च्वंम्ह ससुमांजु द्यःयाथाय्‌ वनाः भ्वय्‌ न्यायेकाः पुजा यायेगु खः । ततःधंगु ब्याहा व्रतबन्ध व भिं ज्या धुंकाः मनूतय्‌ ससुपुजा भ्वय्‌ न्यायेकेमाःगु दु । गुम्हेस्यां ततःधंगु गुथिया कचा गुथि कथं ससुपुजा गुथि नं न्यायेका वयाच्वंगु दु । थुबलय्‌ न्यायेकीगु ससुपुजा ज्ञान शीप आर्जन यायेगु मखुसे हर्षउल्लाह जक खः धायेछिं ।

बसन्त श्रवण : खुगू ऋतु मध्ये बसन्त ऋतुयात जुजु ऋतु नालातःगु दु । थुबलय्‌या मौसम स्वां–सिमा मनू सकल प्राणीपिंत जीवन यापन यायेत पाय्‌छिगु ई खः । चिकुला फुनाः बुलुहुं क्वाः नं पिदनीगुलिं स्वां–सिमाय्‌ चुलि जायावइ । झंगःपंछि नं अनुकुल वातावरणय्‌ भ्यलय्‌ पुनेत थीथी मधुर सलं ध्वनि पिज्वयेका च्वनी । बसन्त पंचमि श्रीपंचमिकुन्हु थुकथं सकतां ज्वःलाःगुलिं येँया हनुमानध्वाखा लाय्‌कुलिइ बसन्त श्रवण ज्याझ्वः ताःई न्ह्यवनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु दु ।

थाज्या : नेपाःमितय्‌ न्हापा न्हापा थःत माःगु सामान वस्तुत थम्हं हे उत्पादन याइगु खः । वसः पुनेत कापः नं थःगु हे छेँय्‌ तानय्‌ थाइगु खः । थुकियात हे थाज्या अर्थात् थायेगु ज्या धाइ । कपाय्‌यागु का फ्यनाः तानय्‌ तयाः थःत माःकथंया कापः थाइ । थ्व हे थाज्या यायेत शीप स्यनीम्ह ससुमांजुयागु सेवा यायेमाः ।

होली पुन्हि
होली छगू तसकं न्ह्यइपुगु पर्व खः । थ्व प्रत्येक दँया फागुन पुन्हिकुन्हु लाः । अथे धयागु चिल्लाथ्व पुन्हि कुन्हु खः । नेवाः भासं फागु पुन्हि नं धायेगु याः ।
ऋतु कथं बसन्त ऋतु फुनाः गृष्म ऋतुया आगमनया लसताय्‌ थःथवय्‌ थीथी रंग अबिर ह्वलाः न्यायेकीगु छगू पर्व खः होली । पुन्हिया च्यान्हु न्ह्यः अष्टमीकुन्हु साइत स्वयाः बसन्तपुरय्‌ व हनुमानध्वाखा लायकुलिइ चीर स्वायेगु धकाः चीर धंकेगु ज्या जुइ । थुबलय्‌निसें होली सुरु जुइ । थ्व हे चीरयात पुन्हिकुन्हु चान्हय्‌ वा बहनी साइत स्वयाः क्वःथलाः तिंख्यलय्‌ यंकाः च्याकेगु याइ । थुकियात हे चीर क्वःथलेगु धाइ ।
होली सुरु जूगु प्रामाणिक तिथिमिति ला मदु । अथेसां थ्वनाप स्वापू दुगु छपु निपु बाखनं होलीयागु महत्वया खँ प्रस्ट याः ।
बाखं कथं हिरण्यकश्यपु धयाम्ह दानवं थः काय प्रल्हादयात विष्णुया भक्त जूगुलिं अनेक कष्ट बियाः स्यायेगु ग्वसाः ग्वइ । थ्व हे ग्वसाः कथं मिं मथीगु वरदान कयातःम्ह होलिका नांया थः केहेँया मुलय्‌ तयाः प्रल्हादयात च्याकाछ्वयेगु कुतः याइ । तर असत्यया जय जुइमखु धाःथें प्रल्हादयात छुं जुइमखु, तर मिं मथीगु वरदान कयातःम्ह होलिका धाःसा भष्म जुइ । थुकथं मभिंगु व असत्य न्हनावंगु लसताय्‌ रंग अबिर ह्वलाः लसता प्वंकुसें होली न्यायेकूगु धाइ ।
थ्वहे कथं द्वापर युगय्‌ कृष्णं थः गोपिनीतलिसे रसरंग यानाः होली म्हितूगु न्हि निसें होली सुरु जूगु धयागु नं धापू दु । कृष्णया गोपीनित सकस्यां यमुना खुसिइ म्वःल्हुयाच्वंगु इलय्‌ उमित ख्याच्वः बीकथं कृष्णं उमिगु सकतां वसः कदम सिमाय्‌ खानाबी । आवंलि निर्वस्त्र जुयाः म्वःल्हुइमखु धकाः पाफयेके बियाः तिनि वसः लित बी । थुकथं हे ख्याच्वः व रसरंग यायेगु नापनापं होली न्ह्याःगु खः धाइ ।
न्ह्याथे जूसां फागु पर्व छगू न्ह्यइपुगु न्हि खः । पासाभाइ थःथितिनाप रिसराग त्वःताः हर्षोउल्लास यानाः न्यायेकीगु न्हि खः ।
चीर स्वायेगु फागु सुरु जुइगु चिर स्वातकि खः । चिल्लाथ्व अष्टमिकुन्हु हनुमानध्वाखा लागाया बसन्तपुरय्‌ चीर स्वाइ । चीर स्वायेगु भिं साइत नं स्वइ । चीर स्वायेत २५ कु हाकःगु पँथय्‌ रंगीचंगी कापः खानाः तँतँ यानाः झल्लर तयाः दयेकी । पंया च्वकाय्‌ लाक कदम सिमाया कचा छकचा नं स्वचाकातइ । चीरय्‌ उगु पंयात गाःखनाः थुनातइ । थीथी रंगयागु कापः खायेगुया खँय्‌ छपु बाखं स्वानाच्वंगु दु । द्वापर युगय्‌ कृष्णया गोपिनीत यमुना खुसिइ निर्वस्त्र जुयाः म्वःल्हुयाच्वंगु जुल । थ्व हे इलय्‌ कृष्णं उमित ख्याच्वः बीत उमिगु वसः फुक्कं सिमाय्‌ खाना बी । गोपिनीतय्‌सं आवंलिं अथे यायेमखुत धयागु बचं बीधुंकाः जक वसः लित बी । थ्वहे लुमन्ति कथं चीरय्‌ वसः खानाः होली न्ह्याकूगु खः धयागु नं धापू दु ।
बसन्तपुरय्‌ जक मखु, हनुमानध्वाखा लाय्‌कू न्ह्यःने नं भ्वसापासिया सिमाकचाय्‌ थीथी रंगयागु कापः कुचा घानाः चीर स्वायेगु याइ । चीर स्वायेगु ज्याया निंतिं धालसिक्वया मानन्धरतय्‌ गुथिया तःधंगु भूमिका दु । गुथियापिं पँथय्‌ छाय्‌पीगु व माःगु सामान ज्वरय्‌ यायेगु याइ । चीर थनीबलय्‌ गुरुजुया पल्टन व मेमेगु बाजं थानाः हर्षबढाँइ यायेमाः । थ्वहे इलय्‌ मानन्धर खलःपिंसं बाजं थानाः म्ये नं हालेगु याइ ।

चीर क्वःथलेगु : चिल्लाथ्व अष्टमीकुन्हु थंगु चीर पुन्हिकुन्हु बहनी साइत स्वयाः क्वःथलेगु याइ । थ्व चीरयात तिंख्यलय्‌ यंकाःच्याकाः भष्म यानाछ्वइ । पुराणय्‌ च्वयातःकथं हिरण्यकश्यपु नांयाम्ह दानवया केहेँयात मिं मथीगु वरदान बियातःगु जुयाच्वन । हिरण्यकश्यपुं थः काय विष्णुया भक्त जूगुलिं स्यायेगु कुतः याइ । मिं मथीम्ह केहँेया मुलय्‌ प्रल्हादयात फ्यतुकाः मि च्याका बी । तर प्रल्हादयात छुं हे जुइमखु, अःखःबतं होलिका मिं नयाः भष्म जुइ । थुकियागु हे प्रतीक कथं ‘चीर दाह’ अर्थात ‘होलिका दहन’ यायेगु याइ । थुलि सिधयेवं होली नं क्वचाइ ।

गुरुमापायात जा नकेगु : होली पुन्हिकुन्हु तिंख्यलय्‌ गुरुमापायात जा नकेगु ज्याझ्वः छगू नं दु । थ्व ज्याझ्वः इतुंबहाःयापिंसं न्ह्याकीगु खः । गुरुमापायात जा नकेगु गुथिया सन्दर्भय्‌ इतुंबहाःया केशचन्द्र आजुनाप स्वापू दुगु बाखं दु । जूलं बुनाः थः तताया छेँ थँबहिलिइ जा नःवंम्ह केशचन्द्रं लुँयागु भुनापं खुया यंकाः मियातःगुलिं तताम्हेस्यां लप्तेय्‌ तयाः जा नके हइ ।
केशचन्द्रया लप्तेय्‌ जा नये मछालाः जा मुनाः स्वयम्भूया जंगलय्‌ वनाः झासुलं वनी । अन वयागु जा दक्वं बखुंतय्‌सं नयाबिउगुलिं बिलाप याःबलय्‌ बखुंतय्‌सं लुँखि फानाबिल । व फुक्क लुँ थः याकःचां ज्वना वयेमफयाः छम्ह राक्षसयात ज्वंकाहयाः छेँय्‌ तुं लहिना तइ । राक्षसं त्वाःयापिं मस्त खुयानयाः दुःख बियाहइ । अथे जूगुलिं वयात देशं तापाक्क तिंख्यलय्‌ तयेगु व जा नकेगु कबुल याइ । व हे परम्परा कथं आतक नं इतुंबहाःया गुथि खलकं छमुरी जाकिया जा व झिफा माय्‌केँ कुबियाः तिंख्यलय्‌ च्वंम्ह गुरुमापायात जा नकःवनेगु चलन दनि ।

चकंद्यः जात्रा : येँया थःने लागाय्‌ थँबही दु । अन दँय्‌दसं होलीपुन्हिकुन्हु चकंद्यः सिंहसार्थबाहुया जात्रा जुइ । सिंहसार्थबाहु बनेज्याया झ्वलय्‌ ल्हासा, श्रीलंका ताम्रद्विप नापं थीथी थासय्‌ थ्यंगु जुयाच्वन। उगु हे कथं छथाय्‌ मनूया ला नइपिं लसिंतय्‌गु देशय्‌ नं थ्यंगु जुयाच्वन । अन थः पासापिं नापं लसिंतय्‌गु जालय्‌ तक्यनाच्वन । तर करुणामययागु कृपां सिंहसार्थबाहु थःगु देशय्‌ सकुशल लिहां वयेत ताःलात । सिंहसार्थबाहु जुजु जुइधुंकाः लसिंतय्‌गु देशय्‌ वनाः लडाँइ यानाः त्याकाः अन च्वंपिंत बुद्ध धर्म पालन याकाः हाकनं थःगु देशय्‌ हे लिहां वःगु खँ थीथी सफुलिइ च्वयातःगु दु । थुकथं लसिंतय्‌गु देय्‌यात त्याकाः लिहां वःगुलिं हे विजय उत्सव यानाः चकंद्यःया –सिंहसार्थबाहुयागु जात्रा न्ह्याकूगु खः ।
चकंद्यः जात्रा याइकुन्हु सुथय्‌ चकंद्यःयात भगवानबहालं पित हयाः तुंचुकय्‌ च्वंगु फल्चाय्‌ न्हिछि ब्वयातइ । जःलाखःला भक्तजनपिं श्रद्धाकथं पुजा अर्चना याः वयाच्वनी । सनिलय्‌ वज्राचार्यतय्‌गु चकंगु गुथिया गुथियारत जानाः ‘गुरुं न्यायेगु’ धकाः द्यःयात कुबियाः गुक्वः तक इरुथिरु याकी । थुकियात चकंद्यःयात पलेहलय्‌ न्यासिकेगु नं धाः ।
गुरुं न्यायेकेबलय्‌ ध्वाखाबहाः, झ्वाःबहाः व सिखंमूबहाःया गुरुजुपिंसं जवल्हाः व खवल्हाः ज्वनाः द्यःया म्ह दुने च्वनाः कुबियाः इरुथिरु याइ । सनिलय्‌ हे द्यः जात्रा याये कथं स्वतँ दुगु छत्रं कुइकाः द्यः दुने मनू च्वनाः कुबिया थासंथासय्‌ चाःहीके यंकी । छसिकथं थँबहिलिं ज्याथा, ध्वाखाबहा, असं, न्याल्वहं चाःहिलाः वंघः, हनुमानध्वाखा, कुमारी छेँ क्वं यंकाः मरुसतः चाःहीकेगु याइ । उकथं हे प्याफः न्यत जुयाः इतुंबहाः थ्यंकेहइ । अनं जनबहाः थ्यनकि कुम्हाः गुथिया कुम्हाःतसें व मासंगल्लीयापिं आचाजुपिंसं पुज्याइ । थुलि सिधलकि थाय्‌मदु न्हाय्‌कंत्वाः गमबहाः थ्यंकाः पुजा फफं थँहिति क्वाःबहाः पकनाज्वलं गल्कोपाखा जुयाः थँबही थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।
जात्रा न्ह्याके न्ह्यः निम्ह मनुखं ताःहाकःगु न्वलय्‌ गं छगः घानाः तानां तानां थानाः लँधुछि इरुथिरु याना जुइ। थुकिया अर्थ द्यः न्ह्याकीगु ई जुल धयागु नं खः । अथे हे पसःपतिं वनाः जगाः कायेगु नं याइ ।

पाहांचःह्रे
दछिया दुने नेवाःतय्‌ थीथी नखःचखः हनाच्वनी । नखःचखः हनेगु नेवाःतय्‌गु विशेषता हे खः । थीथी नखःचखः हनेगु झ्वलय्‌ चिल्लागां हनीगु पाहांचःह्रे नं छगू तःजिगु नखः खः । पाहांचःह्रे स्वन्हुयंक न्ह्याइगु नखः खः । पाहांचःह्रेयात पासाचःह्रे वा पिशाचचःह्रे नं धायेगु याः । लुकुंब्यूम्ह महाद्यः पुजा यायेगु, न्यतभुलु अजिमा प्याखं हुइकेगु, मरःजा नकेगु व थी थी थाय्‌या अजिमाया लिसें थीथी त्वाःया द्यःपिनिगु द्यःया द्यःखः जात्रा पाहांचःह्रेया झालय्‌ जुइगु जात्रा खः ।
पाहांचःह्रे चिल्लाथ्व चःह्रेकुन्हु लुकुमाःद्यःयात पुज्यानाः हनेगु छगू थःगु हे मौलिकपनया नेवाः संस्कृति खः । थुकुन्हु छेँय्‌ सुचुकुचु याइ । थःथःगु चुकय्‌ गन फोहर दयाच्वनी अन छगू गाः दयाच्वनी । अन हे शिवलिंगया छ्यंकथं सुलाच्वंगु शिला दइ । उगु शिलायात लुकुमाःद्यःकथं नालातःगु दु ।
किंवदन्ती कथं छम्ह राक्षसं महाःद्यःया कठीन तपस्या याःगु जुयाच्वन । महाद्यवं वयागु तपस्यां लय्‌तायाः साक्षात दर्शन बियाः वर फ्वनेत धाइ । तपस्या च्वंम्ह राक्षसं थम्हं सुयात थिल व भष्म जुया वनेमाः धकाः वर फ्वनी । तथास्तु धायेवं उकिया परीक्षण याये धकाः महाद्यःयात हे थीत स्वःगु बखतय्‌ राक्षसपाखें बचय्‌ जुइत महाद्यः गालय्‌ सूवंगु धाइ । पाहांचःह्रेकुन्हु व हे फोहर थासय्‌ लुकुंबिनाच्वंम्ह महाद्यःयात सुचुपिचु यानाः न्हिछि लुँबुँ वहःबुं छाय्‌पियातइ, अले बहनी अय्‌लाः, थ्वँया लिसें थीथी नसाज्वलंया परिकार दयेकाः भ्वय्‌ब्वय्‌ विशेषकथं वाउँगु लाभा समेत तयाः पुजा याइ । गुलि गुलिस्यां सुथय्‌ माय्‌केँ, लैंसू तरकारि व कचिगु लाभा तयाः जा छायेगु चलन नं दु । अथेहे चिकं थुमिचाय्‌ अजः फयाः उलेगु नं याइ । सकलें नेवाःतय्‌ बहनी भ्वय्‌ नइ ।
पाहांचःह्रेया सुथय्‌ धाःसा पीठपीठय्‌ च्वंपिं गणेद्यः, आजुद्यः अजिमाद्यःपिंत पुजा याइ । पाहांचःह्रेया छन्हु न्ह्यः बहनीनिसें त्वाःत्वालय्‌ कन्हसंनिसें वयेमखु लाभा घासा नयेमखु बोलया बाजं थानाः त्वाःत्वालय्‌ इरुथिरु जुयाः बाजं थानाच्वनी ।

द्यःखःजात्रा : पाहाचःह्रेबलय्‌ लुकुमाःद्यःया पुजा धुंकाः येँय्‌ शक्तिपीठया अजिमापिनिगु जात्रा जुइ । द्यःखः जात्रा पाहांचःह्रे वा चिल्लागा चःह्रेया कन्हय्‌कुन्हु याइ । द्यःखः जात्राबलय्‌ विशेष यानाः कंग अजिमा, वँतु लुँमरि अजिमा, तेबहाः लुँमरि अजिमा, यट्खा पतामरु गणेद्यः, न्यतमरु अजिमा, त्यंगः गणेद्यः, किलाघः गणेद्यः, वलाछि नरसिंह आजु, न्हाय्‌कंत्वाःया उग्रतारा द्यः, केलत्वाःया लुँचुभुलु अजिमा व टंकेश्वरया तखति अजिमाया जात्रा जुइ । थुगु थासंथाय्‌या द्यःजात्राया निंतिं ज्यापु जातियापिं संरक्षककथं न्ह्यःने वयाच्वंगु दु । जात्राया छन्हु न्ह्यः द्यः गमय्‌ तइ । पुजा याइ । कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ नं स्थानीयवासीतय्‌गु पुजा काये धुंकाः गन गनयापिं द्यः खः, अन अनयापिं गुथियार व स्थानीयवात बाजागाजा थानाः थः म्ह्याय्‌मस्त बियाछ्वया तःथाय्‌ पुजा फःवनेगु याइ । उकथं हे थीथी द्यःखः थीथी त्वालय्‌ समेत यंकेगु चलन दु । उगु हे झ्वलय्‌ द्यः ल्वाकेगु धकाः बहनी तिंख्यलय्‌ च्याम्ह अजिमा मध्ये स्वम्ह तताकेहेँपिं कंगअजिमा, तेबहाःया लुँमरि अजिमा व वँतुया लुँमरि अजिमायात नापलाकेगु ज्या जुइसा कन्हय्‌कुन्हु असं दुवातय्‌ असंभुलु अजिमाया न्ह्यःने थुपिं हे स्वम्ह तताकेहेँपिं नापलाकेगु चलन दु । असनय्‌ वँतु व तेबहाःया अजिमा निगू द्यःखः दिकातइ । लिपा कंग अजिमाया द्यःखः नं थ्यंकेहइ । अले कंग अजिमाया द्यःखतं मेगु निगुलिं द्यःखःयात स्वचाः चाःहुलाः तिंप्वाः (चिलाख) हिलाबुला याइ । थुगु प्रक्रियायात हे असनय्‌ द्यः ल्वाकेगु धाइगु खः । कंगयापिं ह्याउँगु, वँतुयापिं वँचुगु व तेबहाःयापिं म्हासुगु तपुलि पुयाः वइ । द्यः ल्वाके क्वचायेकाः स्वंगुलिं द्यःखः हाकनं थःथःगु लँपु जुयाः थःथःगु थासय्‌ यंकी । थुबलय्‌ नेवाःतय्‌ म्ह्याय्‌मस्त, भिनामस्तलिसें थःथितिपिंत पाहां ब्वनेगु चलन नं दु ।

मरःजा : जंक्व मयाःनिपिं, दुरुवा महाःनिपिं मस्त, इहि मयाःपिं मिसामस्त, कय्‌तापुजा वा बरे मछूनिपिं मिजं मस्तय्‌त छुं नं ल्वचं मकयेमा धकाः तान्त्रिक विधिं पुजा यानाः थुयातःगु छगू पवित्र जा खः । अले अज्याःगु जा लप्तेय्‌ तयाः त्वाःत्वालय्‌ मस्त मुंकाः मूलम्ह द्यः पुज्यानाः प्रसादया रुपय्‌ नकेगु याइ । मरःजा थीथी त्वालय्‌ थीथी जातिया थःगु हे कथं घासा तयाः नकेगु चलन दु । गनं गनं क्वंसिमाया हलय्‌ फाया ला व मेमेगु घासा तयाः नकेगु चलन दु ।

मरःजा नकेगु : मरःजा नकेगु नेवाः समाजय्‌ थःगु हे कथंया सांस्कृतिक महत्व दुगु छगू प्रक्रिया खः । न्हापा न्हापा मस्तय्‌त छुं ल्वचं मकयेमा धकाः पाहांचःह्रेया कन्हय्‌कुन्हु त्वाःत्वालय्‌ जंक्व मयाःनिपिं, दुरुवा महाःनिपिं मस्त, इहि मयाःपिं व कय्‌तापुजा, बरे मछूनीपिं मस्तय्‌त जा नकेगु याइ । थुगु जा नकेगुयात मरःजा नकेगु धाइ । मरःजा नकेत गुथि हे नीस्वनातःगु दइ । उकिया हे गुथियारतय्‌सं थःथःगु त्वालय्‌ च्वंम्ह मूलम्हद्यःया तान्त्रिक विधिं पुजा यायेधुंकाः मस्तय्‌त सिन्हः तिकाः लप्तेय्‌ प्रसादया रुपय्‌ मरःजा नकेगु याइगु खः । मरःजा थीथी त्वालय्‌ थीथी इलय्‌ थीथी जातियापिंसं नकेगु चलन दु । विशेष यानाः गणेद्यः, अजिमाद्यःयात स्थानीय रक्षकया रुपय्‌ पुज्यानाः मरःजा नकी । थ्व प्रथा नेवाः समाजय्‌ ज्यापु व साय्‌मितय्‌सं न्ह्याकाच्वंगु दु । येँय्‌ पाहांचःह्रेया कन्हय्‌कुन्हु, ल्हुतिपुन्हिया कन्हय्‌कुन्हु, पचिंमह्रः, असंचालं, लक्ष्मीपुजाकुन्हु अजिमाद्यःयाथाय्‌, गणेद्यः व कुमारी पुजा यानाः पीठय्‌ व त्वाःत्वालय्‌ नकी । मरःजा नकेगुलिइ घासा व लप्ते नं त्वाः कथं पाः । गनं ज्यःनांलप्ते, गनं क्वंसालप्ते, गनं पलालप्ते, गनं केरालप्ते, गनं पाचालप्तेय्‌ मरःजा नकेगु याइ । अथेहे घासाय्‌ नं गनं झिंनिता, गनं झिंच्याता, गनं नीप्यता, गनं स्वीनितासा गनं चय्‌प्यता तयाः नं नकी । साधारण कथं झिंनिता घासा धकाः खय्‌पि, चय्‌पि, माय्‌केँ, तुकंचा, हाकुमुस्या, पालु, कःसूबिलि, पःमाय्‌, सतगुलि, चिम्हुकं, माय्‌बिलि, गुन्हूचा, अले लाय्‌ नं गनं म्येय्‌या, गनं फाया ला तयाः नकी ।

सिलाचःह्रे
नखःचखः हनेगु झ्वलय्‌ गुगुं नखःचखः हनेबलय्‌ बहनी नं लाः वः । सिलाचःह्रे नखः सिल्लाकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु बहनी हनेगु याइ ।
सिलाचःह्रेयात शिवरात्री अर्थात माहाशिवरात्री नं धाइ । थ्व न्हिकुन्हु शिव÷महाद्यःयात पुज्यानाः अपसं च्वनेगु नं याइ । धार्मिक पुराण कथं महाद्यः उत्पत्ति जूगु न्हि नं धाइ । अथे जूगुलिं थीथी महाद्यःयाथाय्‌ व पशुपति भक्तजनपिं वनाः आराधना याइ । नेपालय्‌ पशुपति मूलस्थान नाला कयाः नापं च्वंगु देय्‌ भारतं नं भक्तजनत व साधुजनपिं पशुपति दर्शन यायेत वइ ।
सिलाचःह्रेबलय्‌ भ्वय्‌ न्यायेकी मखु । खाली द्यः पुजा यानाः त्वालय्‌ त्वालय्‌ महाद्यःया न्ह्यःने बहनी मि च्याकाः अन हे प्रसाद कथं थीथी साकाहारी नयेगु दयेकाः नइ । थुकिया लागिं न्हिनय्‌पाखे त्वाःया मस्तसें लँय्‌ वइपिं मनूतय्‌के जगाः फ्वनेगुया नामं ध्यबा नं फ्वनेगु चलन दु । अथे हे छेँय्‌ छेँय्‌ वनाः नं जगाः फ्वंवनी ।
सिलाचःह्रेया महत्व कथं धायेगु खःसा फागुन महिना शिशिर ऋतुयागु लिपांगु लाय्‌ लाः । महाद्यःयागु रुद्रतत्वं जगत कल्याण याइगु व जीर्णसिर्ण जूगु वस्तुयात न्हूगु रुप बियाः शिवत्व प्राप्त जुइगु न्हि खः। अथे जुयाः सिलाचःह्रेयागु न्हि तसकं महत्वं जाः ।

सिँ फ्वनेगु : सिलाचःह्रे महाद्यःयागु पुजा आराधना यायेगु न्हि खः । थुबलय्‌ खास यानाः महाद्यः दुथाय्‌ व गनं गनं दुवातय्‌ दुवातय्‌ मि च्याकाः धुनि जगय्‌ याइ । मि च्याकेत सिँ माःगुलिं त्वाःत्वालय्‌ गन गन सिँ धलिं दु मुना हयाः मि च्याकेगु याइ । थुलिं नं मगात धाःसा त्वाःयापिं मस्त छेँय्‌ छेँय्‌ वनाः सिँ फ्वंवनेगु नं याः । सिँ फ्वनेगु झ्वलय्‌ म्येँ हाले कथं ‘महाद्यःया चिकुल, गणेद्यःया इकुल सिँ निका ति ति..’ हाहां मुनेगु याइ ।

जगाः फ्वनेगु : जगाः फ्वनेगु धयागु जगात फ्वनेगु अथे धयागु ध्यबा चन्दा म्हयेगु खः । सिलाचःह्रेया बहनी त्वाःत्वालय्‌ महाद्यः दुथाय्‌ भजन कीर्तन याइ । उबलय्‌ हे छुं भचा प्रसाद नयेगु व इनेगु नं यायेमाः । दक्वं जोरजाम यायेत त्वाःया मस्तसें हासा छपाः ज्वनाः लँजुवाःतय्‌के ध्यबा फ्वनाः ध्यबा मुनेगु याइ । थुकियात हे जगाः फ्वनेगु धाइ । लँजुवाःतय्‌के जक मखु, पसलय्‌ पसलय्‌ नं वनाः ध्यबा फ्वनेगु याइ ।

मि पनेगु : सिलाचःह्रे (शिवरात्री) कुन्हु त्वाःत्वालय्‌ दुवातय्‌ व महाद्यःया न्ह्यःने मि च्याकेगु याइ । न्हिनय्‌ हे त्वाःयापिं मस्तसें गन गन सिँग्वं दु अन अनं ल्ह्यया हयाः मुंकेगु याइ । बहनी जुलकि सकलें जानाः मि च्याकी । थ्व छगू धार्मिक आस्था व परम्परा कथं हे न्ह्यानाच्वंगु दु । चिकुलायागु याम जूगुलिं त्वाःयापिं मनूत मुनाः मि पनाः न्ह्याइपुकेगु छगू हुनिं नं खः । अथे हे महाद्यःया न्ह्यःने चछि धुनि जगय्‌ यायेगु परम्परा नं खः । थथे यातकि द्यः नं लय्‌ताइगु व थःथवय्‌ नं सहलह यायेगु व खँ ब्याकेगु लँपु जुयाच्वंगु दु ।

प्रसाद नयेगु : महाद्यःया न्ह्यःने मि च्याकाः क्वाःजः जक कायेगु मखु मेगु हे छगू ज्याझ्वः नं जुयाच्वनी । महाद्यःयात पुजा अर्चना भजन याये धुनेवं द्यःयात छानागु प्रसाद नं नयेमाः । प्रसादया नापनापं सकल मनूत जानाः थीथी प्रकारयागु नसाज्वलं नं दयेकेगु याइ । थौंकन्हय्‌ ध्यबा म्हय्‌या निंतिं थीथी संघसंस्थां व पसल्यातय्‌सं नं मन क्वसायेकाः ध्यबा बीगु यानाच्वंगु दु । व हे मुंगु ध्यबां आलुकवाफ, हलुवा स्वारी माल्पा दयेकाः सकस्यां प्रसादया रुपय्‌ इनाः नइ । अथे त्वाः जःखः नं इनेगु याइ । थुकथं थःथवय्‌ बांलाःगु स्वापू तयाः सिलाचःह्रे क्वचायेकी ।

खाइ संल्हू
खाइ संल्हू बैशाख संल्हूकुन्हु अथे धैगु १ गते कुन्हु हनी । सौर्यमास कथं दँया थ्व न्हापांगु दिं खः । खाइ संल्हू मेमेगु नखः थें तःजिक हनी मखु। चिकिचाधंक जक हनाच्वयाच्वंगु दु । थकिया नां नं नसानामं तयातःगु खः। थुबलय्‌ बिशेष यानाः खाइ क्वाति त्वनी । थ्व हे खाइ क्वातिया नामं थ्व नां जूग ुखः । ताल्लाया इलय्‌ लाइगुलिं लखं याना थीथी प्वाः सम्बन्धी ल्वय्‌ जुयाच्वनी । लखं यानाः थी थी ल्वय्‌ जुइगुलिं खाइक्वाति त्वनेगु चलन यानातःगु खः । म्हयात तसकं निंगुलिं व ल्वय्‌पाखें बचेजुइत हे थुगु क्वाति त्वनीगु खः । खायु क्वाति खाइ खाइ धाइगुलिं थुगु क्वातियात खाइक्वाति धाःगु खः । थुगु क्वातिु म्हयात तसकं निं । थुकी प्वाः सम्बन्धि ल्वय्‌यात लायेकी प्वाथय्‌ दुपिं किमि क्वकाइ प्वाः सफा याइ । खाइ क्वाति थीथी वासःया गुण दुगु तरकारी तयाः दयेकी । खायुक्वातिइ खाइच्वः, कुन्हःबुँ, लैंसू, लैंसि (क्यपु), तःग्व कय्‌गु , चिग्वःकय्‌गु , छाःचा, लाभा, प्याज, जाकिचुं, च्वकि, इमू आदि तयाः दयेकी ।
थुबलय्‌ बिस्काः जात्रा नं हनी नापं मेमेथाय्‌ चिचीधंगु जात्रा नं हनेगु याइ । बिस्काः जात्रा ख्वपय्‌, तोखा, थिमि, गाम्चा आदि थासय्‌ हनेगु नापं तःजिक जात्रा न्यायेकाः वयाच्वंगु दु । गनं थ्व तःधंक हनेम्वाः गनं तःधंक नखः कथं हनी । येँया तोखाय्‌ धाःसा थुगु नखः तःजिक बिस्काः नखः कथं हनावयाच्वंगु दु । बिस्काः जात्रा नं नखः कथं न्यायेकाःजात्राया झ्वलय्‌ थीथी द्यःखः जात्रा याइ । थुकुन्हु तोखाय्‌ च्वंगु छगू नांजाःगु तीर्थ सपनतीर्थय्‌ तःधंगु मेला नं जुइ । सपनतीर्थ छगू पुखू खः । खाइसंल्हू सपनतीर्थय्‌ म्वःल्हुलकि छ्यंगू सम्बन्धि ल्वय्‌ लायावनी धैगु जनबिश्वास दु । म्हय्‌ दुगु कै व महारोग तक नं क्वलानावनी धैगु धापू दु । अथे हे थ्वकुन्हु सिपुच्वया बागद्वार, विस्नाप (विष्णुद्वार)य्‌ नं मेला जुइ । थथेहे सिपुच्व जुयाः तोखाया सपनतीर्थ जुयाः थुगु तीर्थय्‌ म्वःल्हुयाः ख्वाःसिला लिहां वयेगु याइ ।

अक्षय तृतीया
अक्षय धयागु क्षय याये मफइगु जुल । स्यंके मफइगु जुल । उकिं थुकुन्हु छुं नं न्हूगु ज्या यात धाःसा सफल जुइगु विश्वास दु । हिन्दू धर्मशास्त्रकथं अक्षय तृतीयाकुन्हु महाद्यः व हिमालयया म्ह्याय्‌ पार्वती दथुइ इहिपा जूगु धयागु मान्यता दु । उकिं थुकुन्हु इहिपा यायेत साइत स्वयेम्वाः । अक्षय तृतीयाया दिनय्‌ औपचारिक रुपं सत्ययुग सुरु जूगु धयागु नं मान्यता दु । महाभारत युगया अन्त लिपा थ्व हे दिनय्‌् द्वापर युग नं क्वचायाः त्रेता युग न्ह्याःगु खः । वेदव्यासं थ्व हे दिनय्‌् महाभारत ग्रन्थ च्वःगु धयातःगु दु । अक्षय तृतीयाया दिनय्‌ बुराबुरीपिंत तुतां, कुसा वा नसात्वँसा दान यात धाःसा अक्षय पुण्य लाइ धयागु मान्यता दु ।

साखःति : साखःति छताजि परम्परागत सर्बत खः । लखय्‌ साखःनापं सत्तु, यला, सुकुमेल, घ्यः, कस्ति, पिपीला, मलय्‌ तयाः संकाः दयेकीगु सर्बत खः । खास यानाः बैशाखया तांन्वयाच्वंगु ईया अक्षय तृतीयाकुन्हु सर्बत दयेकाः चाया धम्प वा थलय्‌ कापतं भुनाः त्वाःत्वालय्‌ तयातइ । लँजुवाःतय्‌त थुकुन्हु साखःति त्वंकल धाःसा तःधंगु धर्म लाइ धयागु मान्यता दु । गनं गनं साखःतिलिसें सत्तु नं नकेगु याः । साखःति त्वंकेगुयात धर्म घटदिव्य नं धाइ ।

स्वांयाः पुन्हि
स्वांयाः पुन्हि बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु लाइ । थुगु पुन्हियात बैशाख पुन्हि नं धाइ । थकुन्हु माहामानव भागवान बुद्ध बूगु दिं जूगुलिं थुगु दिंयात बुद्ध जयन्ति धकाः नं धाइ । थ्व हे दिनय्‌ महामानव सिद्धार्थ गौतमया जीवनया स्वंगू योग चूलाःगु दिं खः । जन्म जूगु, बुद्धत्व प्राप्तयाःगु, महापरिनिर्वाण जूगु । बुद्ध बूगु दिं जूगुलिं बौद्ध धर्मावलम्बितय्‌गु छगू तःधंगु नखः खः। थाय्‌ थासय्‌ च्वंगु चीभाः चैत्य गुम्बा बिहार आदि थाय्‌ यचुपिचु यानाः बांलाकातइ । थुकुन्हु बुद्ध बिहार गुम्बा चैत्य स्वयम्भू , खास्ति आदि थासय्‌ मनूत मुनाः बुद्धयात पुजा याइ बुद्धशिक्षा पालन यानाः अष्टशीलय्‌ च्वनेगु नं याइ । स्वांयाः पुन्हिया लसताय्‌ अप्वः थें मनूतय्‌सं बुद्धया प्रतिमा ब्वयाः पुजा याना थाय्‌ थासय्‌ खीर दान याइ । थ्व हे दिंकुन्हु स्वयम्भूइ महामानव भगवान बुद्धया अस्तिधातु नं ब्वयेगु याइ नापं सन्ध्याइलय्‌ ¥यालि यानाः जात्रा नं याइ । येँया स्वयम्भूइ जक मखु यलया अक्षयेश्वर महाविहारय नं भगवान बुद्धया अस्तिधातु ब्वयेगु याइ ।
स्वांयाःपुन्हि जःखः बौद्ध धर्मावलम्बिपिं सकस्यां थःथःगु छेँय्‌ बौद्ध ध्वाँय्‌ ब्वकेगु वा पुलांगु लिकयाः न्हूगु हिलेगु याइ । बौद्ध ध्वाँय्‌ धकाः म्हासु, ह्याउँ, तुयुगु, वँचुगु व कलेजि रंगया कापः तया सुयातःगु ध्वाँय्‌ खः ।
स्वांयाः पुन्हिकुन्हु येँय्‌ थासय्‌ थाय्‌ जात्रा नं जुइ । येँया भुइजःसि नाराद्यः जात्रा , चपलि नःलि भद्रकाली जात्रा व हात्तिगौडाया खड्ग भद्रकालीया नं जात्रा याइ । अथे हे भ्वँतय्‌ नं चण्डेश्वरीया जात्रा याइ । अन धाःसा स्वांयाः पुन्हियात भ्वं पुन्हिकथं हनी ।

दशहरा
वैदिककालय्‌ भागीरथीं देवलोकय्‌ जक च्वनाच्वनीम्ह गंगा मातायात मत्र्यलोक अर्थात् पृथ्वीइ अवतरण याकूगु धार्मिक मान्यता दु । तछलाथ्व पारु (ज्येष्ठ शुक्ल प्रतिपदा) कुन्हु थथे गंगामाता धरतीइ वःगुलिं तुलसीया पुसा पिनाः पारुनिसें एकादशीतक न्हिंन्हिं म्वःल्हुइगु परम्परायात दशहरा स्नान धाइ । खास यानाः त्रिवेणीइ मेला जुइगु थ्व न्हिकुन्हु पितृ आत्मायात दानधर्म यानाः पुण्य कायेगु चलन दु । गंगां धरतीइ वयाः अगति जुयाच्वंपिं भूतप्रेतयात मोक्ष यानाब्यूगुलिं गंगायात पुजा यायेगु नापं महाद्यःयात नं पुजा यायेगु चलन दु । थुकुन्हु नेवाःतय्‌सं विशेषतः गणेद्यःयात फकं वा न्हूगु वःगु झिता वाउँगु तरकारी कचिकं वा क्वाति दायेकाः छायेगु याइ । धर्मशास्त्रकथं पारुनिसें एकादशीतक न्हिं न्हिं याइगु स्नानं झिताजि पाप न्हनावनी धाइ । सुनां मबीकं मकायेगु, हिंसा मयायेगु, परस्त्री गमन मयायेगु, कडा वचन न्वमवायेगु, मखुगु ख“ मल्हायेगु, निन्दा मयायेगु, म्वाःमदुगु ख“ मल्हायेगु, मेपिनिगु सम्पत्ति नयेगु मतिइ मतयेगु, मेपिंत हानी याये कथं मस्वयेगु, दूराग्रह मतयेगु थज्याःगु पापं मुक्त जुइ धयातःगु दु ।

झिता तरकारीया क्वाति : फकं, सिमि, चिकंफसि, फसिच्वः, वाउ“गु मल्ता, तुसि, तुकं÷पाछै, च्वलःचा, चिचिंदा व लौका झिता वाउँगु तरकारी ल्वाकछ्यानाः क्वाति दयेकी । बौद्धतय्‌सं न्हूगु वाउँगु तरकारीयात थथे क्वाति दयेकाः गणेद्यः, पीठ, दिगुद्यः, आगमय्‌ पुज्याइ ।

मांया ख्वाः स्वयेगु
थःत जन्म बियाः थुगु संसार क्यंम्ह मांयात हनाबना तसें हनाः वयाच्वंगु दिं मांया ख्वाः स्वयेगु दिं खः । दँय्‌दँसं चौलागा आमैकुन्हु हनावयाच्वंगु दु । थुकुन्हु थः मांयात हनाबना तयाः द्यःपिन्त थें पुजा यानाः ख्येंसगं बियाः साःसाःगु मरिचरि तयाः थः मांयात नकेगु याइ । मस्तय्‌सं सगं बियाः थः मांया ताःआयु सुस्वास्थ्यया कामना याइ ।
म्ह्याय्‌मस्तय्‌सं धाःसा झःझः धायेक बांलाका समाः यानाः थःछेँ वनाः थःमांया ख्वाः स्वःवनी । अथे हे न्हू इहिपा जूपिं म्ह्याय्‌मस्तय्‌ धाःसा उगु हे दँय्‌ ख्वाः स्वःवनीबलय्‌ न्हूकु यंकेगु चलन दु । न्हूकु यंकेगु धकाः मेबलय्‌ स्वयां अप्वः मरिचरि सिसाबुसा नसात्वँसा तयाः यंकी । मां दुपिनि जक मखुसे मां मदुपिनि नं थुगु नखः हनी ।
मां मदुपिनि धाःसा मदुम्ह थः मांयात लुमंकाः म्वःल्हुयाः नीसी यानाः द्यःयाथाय्‌ वनाः गुरूजु वा ब्रम्हु पुरोहित पिंथाय्‌ वनाः सिरा व निसलाः दान यायेगु चलन दु । थथे दान याःगु थः मदये धुंकूम्ह मांया म्हुतुइ लाइ धइगु बिश्वास दु । थुगु दिनय्‌ येँया मातातीर्थय्‌ तःधंगु मेला जुइ । थन थः मदयेधुंकूम्ह मांया नामं श्राद्ध, जलदान यानाः अनच्वंगु कुण्डय्‌ स्वयेगु याइ ।
थुगु कुण्डय्‌ थः मदुम्ह मांयागु ख्वाः खनी धैगु जन बिश्वास दु । थुगु दिनय्‌ मां मदुपिंसं जक म्वःल्हुयाः दान याइसा । मां दुपिं धाःसा म्वःल्हुइमखु । थःमांयात जक मखुसे मां कथं थः नालातःम्ह मां ‘त्वाय्‌मां’ धाइमांपिन्त नं स्वयेगु याइ ।

सिथि नखः
सिथि नखः तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु लाइ । नखः चखः हनेगु झ्वःलय्‌ सिथि नखः धुनेवं दच्छिया नखः क्वचाइ । उकिं थुगु नखःयात फूनखः नं धाइ । सिथि नखः धुनेवं सिनाज्याः न्ह्याइ । सिनाज्या न्ह्यातकि सकस्यां लिलाइमखु उकि थुगु दिनय्‌ सुचुकुचु
याइ । नापं सतः फल्चा, हिति, तुंथि, बुंगाः आदिनं सुचुकुचु याइ ।
थुगु नखः ताल्लाया इलय्‌ लाइगुलिं लःया मुहान सुनाच्वनीगुलिं , हिति, तुंथि, बुंगाः यचुपिचु याइगु खः । सिथि नखःया मू नसा धैगु वः खः । बिशेषयानाः माय्‌वः, मूवः, कःसूवः आदि नयेगु याइ । सिथिनखः धुनेवं सिनाज्या ,सिनाज्या धयागु तसकं थाकुज्या खः, छकः यानाः दच्छि तक नयेत गाकेमाःगु ज्या, वः नयेबलय्‌ झीगु म्हयात यक्व तागत बी । उकिं वः नयेगु याना तःगु खः ।
थुगु नखःबलय्‌ नं मेमेगु नखःबलय्‌ थें जात्रा जुइ । सिथि नखबलय्‌ बिशेष यानाः महाद्यःया काय कुमार द्यः पुजा याइ । कुमारयात हे सिथिद्यः धायेगु याः । थुगु दिंयात कुमार बूगु दिं कथं कयातःगुलिं थुगु दिंयात कुमार षष्ठी नं धाः । थुकुन्हु येँया न्हूघः त्वाःया सिथिद्यःयात जात्रा नं याइ ।
नेवाः समाजय्‌ थः कुलद्यः पुजा यायेगु दिं धकाः क्वछिनातःगु दइ । यलया बुंग करूणामय द्यः रथय्‌ तइबय्‌ निसेंं थः कुल द्यः पुजा यायेगु ज्या दिगुपुजा न्ह्याइ । सुयां नं थः दिगुद्यः पुजा याये मखन वा दिं मसिल धाःसा सिथि नखःकुन्हु थः दिगुद्यः पुजा यानाः दिगुपुजा न्यायेकेगु याइ ।

लःया मुहान इयेगु : प्राचिनकालंनिसें गृष्म ऋतुया अन्त व वर्षा ऋतुया सुरुइ नेपालमण्डल दुने लःया मुहान इयेगु याइ । खास यानाः धलपाः, बुंगाः, तुं, पुखू व ल्वहंहितिया नापं राजकुलोया मुहान सुचुपिचु यायेगु चलनयात हे मुहान इयेगु धाइ । थ्व इलय्‌ प्राकृतिक रुपं जमिनया तःलय्‌ लःया सतह क्वय्‌ लानाच्वनी अले सर्गतं वा नं वइमखुनि ।
दच्छियंकं निर्वाधरुपं लः प्रवाह याकेगु निंतिं लःया मुहान इयेगु प्रचलन दुगु खः । मानव जीवन व कृषिलिसे तप्यंक स्वानाच्वंगु लःया मुहानयात खास यानाः सिथि नखःकुन्हु इयेगु नेवाः परम्परा खः ।

सिथिद्यः जात्रा : स्कन्द पुराणकथं महाद्यःया काय कुमारया जन्मन्हि कथं तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु सिथिद्यः जात्रा याइ । ये“या न्हूघलय्‌ च्वंम्ह छकुत्या हाकःम्ह ह्याउ“ख्वाःम्ह, धनुषवाण ज्वनाः म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह द्यः हे सिथिद्यः अर्थात् कुमार खः ।

तुं इयेगु : तुं इयेगु धयागु तुं सफा यायेगु खः । तुँथिइ लः सुनावनाः क्वय्‌ थ्यनीगु व बर्खां वा वयाः लः जाया वइगुलिं थ्व इलय्‌ तुं इयेगु याइगु खः । तुँथिइ घाँय्‌ पुइगु, लः बुयावइगु लँपु सुचुकुचु यानाः चायेकेगु व न्ह्याबलें खुला जुयाः मुनाच्वंगु फोहरया हुनिं रोगव्याधि न्यनामवनेमा धकाः तुंथि इयेगु खः । वा वलकि सिन्हाज्याय्‌ तक्यनाः लिमलाइगुलिं दच्छियंकं लःया समस्या मवयेमा धकाः सादुरुं लुनाः द्यः पुज्यानाः तुं इयाः प्यन्हुतक मचाकथिं त्वपुयातइ ।

क्षेत्रपाल पुजा : क्षेत्रपालयात कुमारया प्रतीककथं कयातःगु दु । कु धैगु कुतत्व, मार धइगु न्हंकाछ्वयेगु खः । नेवाः वस्ती, बहाः, बही वा छे“या पिखालखुइ चाकलाक ल्वहं छपाः तयाः क्षेत्रपाल पलिस्था यानातइ । छुं नं भिंगु ज्या व थीथी नखःचखः हनेबलय्‌ क्षेत्रपाल पुज्यानाः तिनि गणेद्यः वा मेपिं द्यः पुज्यायेगु याइ ।

कुमार पुजा : महाद्यवं कुमारयात दक्व द्यःसिबें न्ह्यः हनेमा धकाः बियाथकूगु वरदानकथं थौंतक नं नेवाः समाजय्‌ कुमारया प्रतीक क्षेत्रपालयात दकलय्‌ न्हापां पुज्याना वयाच्वन । यदि दशा मभिन धाःसा कुमार द्यःयात पाःताःख्वला थनाः समय्‌बजि छानाः, सगं बियाः द्यः पुज्याइ ।

वः नयेगु : ‘वः’ नेवा समाजया छताजि नसा खः । माय्‌, मू, व कःसूपाखें दयेकीगु थ्व नसाया महत्व धार्मिक ज्याख“य्‌ नं उतिकं हे दु । दर्शनशास्त्रकथं “वः” यात पंचतत्वया वायु तत्वया प्रतीककथं कयातःगु दु । वः छुइत माय्‌, मू व कःसू फ्वयाः उकियात नच्चुक्क क्यलाः थःगु सवाःकथं चि, जी, लाभा, पालु, हिं तयाः संकी । अले द्वालय्‌ चिकं तयाः छुइ । नेवाः समाजय्‌ वः नयेगु परम्परा थीथीकथं छ्यला वयाच्वंगु दु । गथेकि भ्वय्‌ब्वय्‌ तइगु भ्वय्‌वः (ब्वघासावः), नयेत दयेकीगु पाहांवः, ख्वातुक्क नापं निचक्का सीमदयेक छुनातइगु पंगुलुवः, श्राद्धबलय्‌ कोलाय्‌ तइगु प्यंवः, गुथिया इलय्‌ चलन कथं दयेकीगु गुथिवः, द्यपिंत समय्‌बजि द्यःने तइगु जम्बुवः आदि ।

ज्याःपुन्हि

तछलाथ्व पुन्हियात ज्याःपुन्हि धाइ । दकलय्‌ ताःहाकःगु थ्व दिनय्‌ न्हि खाक ज्या याइम्ह मनुखं जीवनय्‌ गबलें नं चितासू सीमखु धाइ । थ्व दिं हिन्दू व बौद्धतय्‌सं थःथःगु धर्मकथं हनेगु, परित्राण याकेगु चलन दु । थ्वकुन्हु यलया कृष्णदेगःया क्वसं सिद्धिनरसिंह मल्लया लु“या सिंहासन व एकादशी स्तोत्र च्वयातःगु पौभाः ब्वइसा किपूया कीर्ति विहारय्‌ यशोधरा देवीया अस्तिधातु प्रदर्शन याइ । पन्तिइ न इन्द्रेश्वर महाद्यः, भैरव, भद्रकाली व ब्रम्हायणीया तःजिक जात्रा जुइ ।

दिसि पुजा
दिसि पुजा नेपाल मण्डलया बज्रयानीतय्‌ दथुइ तसकं महत्वं जाः । चन्द्रमासया थिंलागा दशमिकुन्हु थ्व पुजा बज्रयानीतय्‌सं थःथःगु आगमय्‌ याइ । किम्बदन्तीकथं महामञ्जुश्रीं थः निम्ह कलाःपिंलिसे नैरात्मादेवीया साधना याःबलय्‌ थ्व हे दिसिकुन्हु दर्शन बिउगु मान्यता दु । थ्व दिनय्‌ पुजा यातकि अष्टदोषं मुक्त जुइगु मान्यता दु । नैरात्मादेवीयात आह्वान यानाः याइगु थ्व पुजाय्‌ तीगु मोहनिया अजलं मिखाया ल्वय्‌ लनी व गुण–दोष तिफ्याये फइ धयागु मान्यता दु ।

हरिशयनी एकादशी
वैदिक शास्त्रकथं थ्व एकादशीया दिनय्‌ भगवान् हरि अर्थात् बिष्णु प्यलाया निंतिं पाताल लोकय्‌ द्यंवनीगु जूगुलिं हरिशयनी एकादशी धाइगु खः ।

प्रदोष व्रत
त्रयोदशीया दिंयात प्रदोष धाइ । प्रदोषकाल धकाः सुद्र्यः बिनावने स्वयां ४५ मिनेट न्ह्यवंनिसें सुद्र्यः बीधुंकाः ४५ मिनेट तकया ई खः । चन्द्रमाया प्रभाव म्हो जुयावनीगु अवस्थायात महाद्यवं त्रयोदशीया दिनय्‌ निवारण यानाब्यूगुलिं लय्‌लय्‌ पतिकं महाद्यःया नामं थ्व व्रत च्वनी ।

गुरु पुन्हि (दिल्ला पुन्हि)
दिल्लाथ्व पुन्हि (आषाढशुक्ल पूर्णिमा)यात गुरुपुन्हि धाइ । शास्त्रकथं मांअबु लिपा गुरुयात थाय्‌ बियातःगु दु । मांअबुं थः मस्तय्‌त गथे बिना भेदभाव बांलाःगु ल“पुइ यंकेगु याइ, गुरुं नं थः शिष्यपिंत बांलाःगु शिक्षादीक्षा बियाः समाजय्‌ न्ह्यःने धस्वाये फइकथं ग्वाहालि यानाच्वनी । उकिं गुरुप्रति श्रद्धा व सम्मान यासें गुरुपुन्हि हनेगु यानाच्वन । गुरु ब्रह्मा, गुरु विष्णु गुरु देवो महेश्वर, गुरु साक्षात् परमं ब्रह्मा तस्मै श्री गुरुवे नमः धकाः हिन्दूधर्मय्‌ गुरुयात उच्चस्थान बियातःगु दु । बौद्धमतकथं थुकुन्हु सिद्धार्थ गौतमं मनूया जन्म कायेत गर्भप्रवेश याःगु खः । थ्व हे दिनय्‌् बुद्धत्व प्राप्त यायेत दरबार, कलाः, मचा त्वःताः महाभिनिष्क्रमणया निंतिं प्रस्थान याःगु खः । थ्व हे दिनय्‌ भगवान् बुद्धं धर्मचक्र प्रवर्तन याःगु धयातःगु दु । ‘सिगालोवाद सुत्त’य्‌ भगवान बुद्धं सिगाल धाःम्ह मनूयात गुरुया गुणया चर्चा याःगु खनेदु । धर्मशास्त्रय्‌ गुरुयात अपमान यायेगु धयागु गुरु शिक्षाया अपमान यायेगु, गुरुद्रोह बराबर खः धयातःगु दु । महामञ्जुश्रीया पालिइ च्वंगु निगः मिखा वया हे शिष्य धर्माकरयागु खः, गुम्हेस्यां गुरु नाले मछाल । तर पश्चाताप जुइवं मिखा कुतुं वन धकाः गुरुशिष्य परम्परायात ब्याख्या यानातःगु दु ।

गथांमुगः
गथांमुगः दिल्लागा चःह्रेकुन्हु हनी । सिनाज्या धुनेवं न्हापांगु नखः गथांमुगः । थुगु नखः धुनेवं झ्वःलिं मेमेगु नखः वइ । गथांमुगःयात कायमचा नखः नं धाइ । सिथि नखःबलय्‌ स्वनातःगु बाजं दक्व थुगु दिनय्‌ पुजा यानाः पिथनी । गथांमुगःबलय्‌ सकस्यां थःथःगु छेँय्‌ दुपिं भूततय्‌त बौ तया पिथंनेगु याइ । सुथंनिसें त्वाःत्वालय्‌ दुवातय्‌ स्वंगू न्हाय्‌पंकथिया गथांमुगः दयेकाः तइ । गथांमुगः नं मिसाम्ह व मिजंम्ह धकाः निथी दु । मिसा वा मिजंम्ह धकाः सिइकेत गथांमुगलय्‌ यौनअङ्गया चिं दयेका तयातइ । थ्व हे गथांमुगःयात बहनी तःधंक दयेकाः ग्यानापूगु ख्वाःपाः छुनाः खुसिइ वाये यंकी गनं गनं थुकी मि तया च्याकेगु नं याइ । खुसिइ वाये यंकेगु झ्वलय्‌ मिजंम्ह गथांमुगः सालायंकीबलय्‌ लँ लाःथाय्‌मिसाम्ह गथांमुगः दुसा उकी त्ययेका यंकेगु चलन नं दु । गथांमुगः वाये यंकेगु झ्वलय्‌ हाःनाः मदुम्ह छम्हेसित त्वालय्‌ जगाः कायेकाः उम्ह गथांमुगःयात अन्त्येष्टि याकाः वाये यंकी । थुकी मिसामस्तय्‌ भ्वाथःकापःया कतांमरी खायेगु याइ । सुथं निसें थाय्‌ थासय्‌ थीथी न, ली, सिजः, पञ्चधातुया अंगू, मस्तय्‌त न्ह्याकेगु कल्लि चुरा, नापं नकिं प्याकिं मियातइ । थुकुन्हु नयागु अंगू न्ह्याकी मस्तय्‌त कल्लि न्ह्याकलकि भूतं थी मखु अले लुखाय्‌ नकिं प्याकिं तातकि भूत प्रेत थःगु छेँय्‌ दुहांवये फइमखु धैगु विश्वास दु । बहनी सकस्यां थःथःगु छेँय्‌ बौ तइ । बौ तयेगु धयागु हे भूततय्‌त पितिनेगु खः । बौ तयेत सलाःपाः म्व, च्वकाबजि, ला, हि, कः, लाभा, छाः, बौस्वां आदि माः । अथे बौ तयाः दुवातय्‌ वाये यंकी ।
गथांमुगःकुन्हु सिनाज्या नी ब्यंकेगु नं धाइ । खाइसंल्हूबलय्‌ सिनाज्याया लागि भूत सालाहइ सा गथांमुगःकुन्हु भूत पितछ्वयेत सिनाज्या नसी ब्यंकेगु याइ । गथांमुगः चःह्रेयात कुबिद्या सयेकेगु दिंकथं नं कयातःगु दु । थुकुन्हु थाय्‌ थासय्‌ पीठय्‌ कलःपुजा वनाः बोक्सी विद्याः सयेकेगु याइ धैगु जन विश्वास दु ।

आजुजय : गथांमुगःबलय्‌ थःगु म्हय्‌ लाःथेपाःथे च्वयाः भ्यगः ज्वनाः आजु जय हाऽ, ॐ शान्ति जय नेपाल धकाः हाला त्वालय्‌ चाःहिलाः ध्यबा म्हवनी ।

कतांमरि घायेगु : गथांमुगःबलय्‌ दुवाःदुवाःपतिकं धस्वाकातइगु गथांमुगःया म्हय्‌ कापःया चिचिधिकःपिं कतांमरि दयेकाः यखायेगुयात कतांमरि घायेगु धाइ । मिसाम्ह कतांमरि जूसा छम्ह, मिजंम्ह जूसा छज्वः मिसामिजंया कापःया कतांमरि घाइ ।

कुविद्या सयेकेगु : बोक्सि बिद्या सयेकेगु व स्यनेगुयात कुबिद्या स्यनेगु धाइ । नेवाः समाजय्‌ दयाच्वंगु छगू अन्धविश्वासकथं गथांमुगःया चान्हय्‌ कुबिद्या सयेकीपिं मिस्त विशेष कलःपुजा ज्वनाः कंग अजिमा, मय्‌ति अजिमा, न्यत अजिमा, लु“मधि अजिमा व म्हय्‌पि अजिमाया देगलय्‌ वनी । थथे वनीबलय्‌ थः भाःतयात बलि बीत दुगुचा दयेकाः थःगु च्वलापचिं च्याकाः वनी । दुगुचित बलि बियाः बोक्सि बिद्याय्‌ पारंगत जुइ धयातःगु दु ।

मिजंम्ह गथांमुगः : मिजंम्ह गथांमुगःयात राक्षसया ख्वाःपाः व मिजंचिं तयाः थनातइ । खास यानाः क्षेत्रपालया द्यःने थनीम्ह गथांमुगः मिजंम्ह जुइ । बौद्धतय्‌सं थ्व गथांमुगःयात भैरवया रुपय्‌ कयातःगु दु । स्वनिगःया मेमेथाय्‌ मिजं चिंकथं भोगत्या व कःनिस्यःयात छ्यलाच्वंगु दु । बाःह्राः तयेधुंकूपिं मिसामस्तय्‌त मिजंम्ह गथांमुगः भागि याकेगु चलन नं दु । श्रृष्टिया ज्ञां बीगु ल्याखं थथे याकातःगु खनेदु ।

मिसाम्ह गथांमुगः : गथांमुगःयात शिवशक्तिया प्रतीककथं कयातःगु दु । थ्व अर्धनारेश्वर अर्थात् मिसा नं खः मिजं नं खः । नेवाः समाजय्‌ अप्वःसिनं गथांमुगःयात मिजंम्ह कथं म्हसीका वयाच्वंगु दु, तर मिसाम्ह गथांमुगः नं दु धकाः म्हो हे मनूतय्‌सं स्यू । अप्वः यानाः छ्वासय्‌ थनीम्ह गथांमुगः मिसाम्ह जुइ । बौद्धतय्‌सं अजिमा धकाः पुज्याना वयाच्वंगु दु । गथांमुगःयात लसिंया ख्वाःपाः व मिसाचिं तयाः थना तइ । मिसाम्ह गथांमुगःयात बहनी खुसिइ वांछ्वये यंकेगु झ्वलय्‌ मिजंम्ह गथांमुगलं त्ययेकाः यंकेगु याइ ।

सिनाज्या नी ब्यंकेगु : सिनाज्या नी ब्यंकेगु बुँ दुपिं सकस्यां याइ । सिनाज्या नी ब्यंकेगु धकाः सिनाज्या धुंकाः यायेगु खःसा गथांमुगःबलय्‌ तक क्वचायेकी । सिनाज्या नी ब्यंकेगु धकाः छेँय्‌ बँथिलाः यचुपिचु यानाः वसः हियाः खौलिं ख्वाः सिलाः म्वःल्हुइगु नीसीयानाः शुद्ध यायेगु । भूत सालाहयाः सिनाज्या याइगुलिं बुँज्या याइपिं न्ह्याम्ह हे जूसां इपिं नाप भूतत नं छेँय्‌ दुहां वइ धैगु बिश्वास दुगुलिं सिनाज्या नी ब्यंकेमाःगु खः । थथे सिनाज्या मब्यंकूपिं सुं दुसा इमितं थःगु छेँय्‌ दुतिनि मखु अथेहे मब्यंकूपिं नं सुयागु छेँय्‌ दुहां वनीमखु । सिनाज्याबलय्‌ ग्वाहालि याःपिं सकसितं सिनाज्या नी ब्यंकेबलय्‌ सुभाय्‌ बिसे छछाः नकाः छ्वयेगु चलन नं दु ।

त्रिपदसंवर भैरव : सत्व, तम व रजया द्यःने स्वपलाः तयाः थनीगु न्हाय्‌पंकथिया गथांमुगःयात त्रिपदसंवर भैरवकथं कायेगु याः ।
गुंला चन्द्रमासकथं झिगूगु महिना(ला)यात गुंला धाइ । गुण दुगु महिना(ला) जूगुलिं गुणिला न धाइ । गुंला ज्वःछि नेवाःतय्‌गु थीथी नखःचखः वयाच्वनी । हिन्दू व बौद्धतय्‌गु धार्मिक दर्शन पाःसां उमिगु संस्कार व तजिलजिं नेवाःतय्‌त हित्तुमत्तु हिनाः छप्पँ यानातःगु बेजोड नमुना खः थ्व गुंला।
गुंलाया इलय्‌ वा वयाः थीथी ल्वचं कयेयः । चलःवनेगु, खुसिबाः वयाः प्राकृतिक बिपत्ति वये यःगुलिं मनूया जीवन रक्षाया निंतिं बौद्धतय्‌सं लच्छियंक सुथन्हापां स्वयम्भू व थीथी बौद्ध विहार, स्तुप, थूर, धातु देगलय्‌ बाजं थानाः चाःहिउ वनि । त्वाःत्वालय्‌ सुथ व बहनी श्रीआर्यनामसंगीति स्त्रोत पाठ याइ । गनं गनं विहारय्‌ प्रज्ञापारमिता पाठ यायेगु चलन नं दु ।
सिन्हाज्या यायेगु इलय्‌ जमीनया तलय्‌ लानाच्वंपिं की, ब्यां सिनाः हत्याया पाप लाइगुलिं क्षमा फ्वनेकथं व बालीनाली नं बांलाक सयेमा धइगुकथं नं धार्मिक ज्याय्‌ मनूतय्‌त तक्यंकातःगु खः ।
गुंला ज्वःछि नाग पंचमी, यल पञ्चदान, सिलु वनेगु, बहिद्यः ब्वइगु÷स्वःवनेगु, गुंपुन्हि, सापारु, नर्सिङ्ग जात्रा, मतयाः, कृष्णाष्टमी, जुगःचःह्रे पञ्चदान, अबु ख्वाः स्वयेगु आदिया थीथी संस्कार व तजिलजि वयाच्वनी । थुपिं तजिलजिं नेवा समाजयात छुं न छुंकथंया ज्ञान,संस्कार व उपदेश बियाच्वंगु दु ।

नागपञ्चमी
गुंलागा पंचमी (श्रावणशुक्ल पक्ष) कुन्हु दँय्‌दसं हिन्दू व बौद्धतय्‌सं नागयात पुजा यानावयाच्वंगु दु । पंचमीकुन्हु नागया पुजा यानावयाच्वंगुलिं नागपंचमी धयातल । नेवाःतय्‌सं थ्व दिनय्‌ नागया सम्मान यासें थःथःगु छेँय्‌ नागया किपा तिकाः सितु, सादुरु, सिसाबुसा, पंचामृत व मरिचरि तयाः पुजा यायेगु बिस्कं चलन दु । असार व साउन महिनाय्‌ वा मवल धायेवं बालीनाली स्यनाः अनिकाल जुइगुलिं नं नागया पुजा यायेगु चलन दु ।
नेपालमण्डल दुनेया नेवाःतय्‌ दथुइ नागया स्वापू व उकिया पुजा यायेगु परम्परा तसकं पुलां । स्वयम्भू पुराणकथं नेपालमण्डल न्हापा दहया रुपय्‌ च्वनाच्वंगु इलय्‌ थन थीथी नागराजत विराजमान जुयाच्वंगु खः । महामञ्जुश्रीं दहया लः पित छ्वःबलय्‌ थन विपत्ति वइ धकाः थीथी दह दयेकाः नागराजतय्‌त तयाथकूगु बाखं दु । झीगु नेवाः सभ्यताय्‌ नागया बास ध्वंप्वाः, मंगाः, साःगाः व जग दुने दयाच्वनी धाइ ।
छेँया जग तयेत नागया छ्यं गुखे लाः धकाः स्वइ । च्व, खि वांछ्वःसां दकलय्‌ न्हापां बिन्हांबि धकाः नागराजयात चिलावनेत संकेत बी ताकि मनूयात छुं दोष मलायेमा । यदि पुनाहल धाःसा कपाय्‌या नाग दयेकाः पुइँ हाइ । जलनागं न्याःसा सिंह च्वकाः नागयात पुज्याइ । थज्याःगु नेवाः परम्पराया दथुइ नागयात सम्मान यानातल । नाग महात्म्यय्‌ नागं थः मस्त स्याःगु तमं किसानया दक्व परिवारयात स्यानाब्यूगु बाखं दु । परिवारया ल्यंदनिम्ह छम्ह मिसामचायात नं नागं स्यायेत्यंबलय्‌ वं नागयात दुरु त्वंकूगुलिं लय्‌तायाः सीपिंत म्वाकाथकल । उबलय्‌निसें नाग पुज्यायेगु चलन वल धइगु दु ।

नागदह मेला : महामञ्जुश्रीं थःगु चन्द्रहास खड्गं च्वभाःया छेदन यानाः नेपाःगाःया लः फुक्क पितछ्वःगु इलय्‌ नागत पिहां वन । नागत मंतकि थन आपत जुइ धकाः थीथी दह दयेकाः नागतय्‌त बास याकल । शेषनागया थासय्‌ ल्यंदनिपिं नागतय्‌त नं तयाबिल । नापं निगू चिचिधंगु व तःधंगु छगू यानाः स्वंगू दह दयेकाः नागराजपिंत बास याकल । थ्व थाय्‌यात नागदह धाल । थन जुइगु मेलायात नागदह मेला धाइ ।

गुंपुन्हि
दच्छिया भिंmनिगू पुन्हि मध्ये नेपाल संवत्कथं झिगूगु पुन्हिया रुपय्‌ गुंपुन्हि न्यायेका वयाच्वन । श्रावणशुक्ल पुन्हिनिसें गुन्हु तक न्यायेकिगु थ्व जात्रा मलमासया इलय्‌ भाद्रशुक्ल पुन्हिकुन्हु हनी । थ्व पुन्हियात जनै पुन्हि,क्वाति पुन्हि, ब्यां पुन्हि, गुंला पुन्हि न धाः । हिन्दूतय्‌सं सुथन्हापां म्वःल्हुयाः बम्र्हू वा पुरोहितया ल्हातं न्हय्‌गः तू व न्हय्‌गः आखः मन्त्र जप यानातःगु जनै हिली । थ्व न्हय्‌गःया अर्थ न्हय्‌गू जन्मं न छुं मजुइमा धइगु खः । मेपिं जनै ची म्वाःपिंसं न रोगव्याधीं मथिइमा धका मिजंतय्‌सं जवगु नाडीइ व मिसापिंसं देपागु नाडीइ जनै चीगु याइ । गुंपुन्हिया विशेषता धइगु गुता बूबःया क्वाति त्वनेगु खः । सकस्यां गुता बूबःया क्वाति व चिकिचापाक मरि द्यःयात छानाः माय्‌, मू, तग्वःकय्‌गू, चिग्वः कय्‌गु, भुति, सिम्पू, मुस्या, चाना, पःमाय्‌
दायेकाः उकिया लिसें छुचुंमरि नयेगु याइ । गुलिस्यां ग्वार्चा नयेगु याइ ।
श्रावण महिना सिन्हाज्याया ई खः । वा पीत बु“इ कुलं पालाः वा तुतिं न्हुयाः चाकीत व ब्यांचात सीफु । अले बु“इ दइपिं कीत नया ब्यांचां सिनाज्याय्‌ तिब बिइगुलिं थ्व पुन्हिकुन्हु बु“इ क्षमा फ्वँसे जा नकेगु याइ । बौद्ध ग्रन्थकथं थ्वकुन्हु पलेस्वांया पुसां स्वयम्भू ज्योति उत्पन्न जुगु धयातल । बिपश्वी बुद्धं उगु महाज्योतियात थौंकन्हय्‌या स्वयम्भू अर्थात् पद्मगिरी पर्वतय्‌ च्वनाः गुता बूबः व सिसाबुसा छानाः पुज्यात धइगु दु । अथे हे सिद्धार्थ गौतम नं थ्वहे दिनय्‌ काम, क्रोध, मोह, लोभ थज्याःगु मभिंगु मारयात त्याकाः तथागत बुद्ध जूगु खः । यमराजं न थ्वहे दिनय्‌ लोकेश्वरया दर्शन बियाः धर्मात्मातय्‌त आत्मोद्धारया उपदेश बिउगु धयातल । उकिं थज्याःगु पवित्र दिनय्‌ हिन्दू व बौद्धतय्‌सं थःगु श्रद्धाकथं नखः हना वयाच्वन । थ्व दिनय्‌ सिलुइ तःधंगु मेला जुइ सा अनया गणेशकुण्ड, सूर्यकुण्ड, सरस्वतिकुण्ड, भैरवकुण्ड, नागकुण्ड, जयकुण्ड, कुम्भकुण्ड व स्कन्धकुण्ड थज्याःगु गुंगू कुण्डय्‌ तःधंगु मेला जुइ ।

क्वाति: क्वातिया नां कायेवं हे झीत गुता बूबःया समिश्रण लुमनी । वलिसें वइगु गुंपुन्हि नखः नं लुमनी । खय्‌तला थीथी कथंया क्वाति दु, तर गुता बूबःया क्वातिया महत्व सामाजिक व धार्मिक मान्यताकथं नेवाः समाजय्‌ बिस्कं हे दु । माय्‌, मुस्या, तग्वःकय्‌गू, चिग्वःकय्‌गू, चाना, मू, भुति, पःमाय्‌, सिम्पु वा थःत यःगु बूबः दुथ्याकाः गुता बूबः दयेकी ।गुंपुन्हिबलय्‌ गुक्वःतक गुंगू परिकारया बूबः नयेमाः धाइ । उकिं थ्व गुतायात ल्वाकछ्यानाः क्वाति दयेकी । बूबःयात माःबुइक फ्वयातइ । गुलिसिनं प्यन्हु न्ह्यवंनिसें चुलि ह्वयेकाः लिपा पाक वंक दायेकाः त्वनी ।
गुंपुन्हिबलय्‌ क्वातिलिसें लैंचाघाय्‌या तरकारी व छुचुंमरी नं नयेगु याः । सुथन्हापां नीसी यानाः द्यइके वनीबलय्‌ चिचिपागु छुचुंमरि व क्वाति तयाः पुज्यायेगु नेवाः चलन दु । क्वाति नयेगु न्हि जूगुलिं थ्व न्हियात क्वातिपुन्हि नं धाः । क्वाति छगू नसा जक मखसे थुकिं झीगु शरीरयात माःगु आवश्यक तत्वया आपूर्ति नं याइ । क्वातिं लः, कार्बोहाइड्रेट, क्यालोरी, क्याल्सियम, आइरन, क्यारोटिन, फोस्फोरसयात शरीरय्‌ आपूर्ति याइ । बूबःया क्वातिबाहेक झीगु समाजय्‌ गं क्वाति, ग्वारा क्वाति, छुचुं क्वाति, ममः क्वाति, जा क्वाति, इमू क्वाति, ताय्‌ क्वाति, लैंसि क्वाति, तरकारी क्वाति व ग्वःमू वा लाया क्वाति नं त्वनेगु चलन दु ।

बाहाः चाःहिलीगु: गुन्हु पुन्हि कुन्हु बहनी किपुलिइ बाहाः चाःहिलेगु याइ । किपूया पूर्वपाखे अप्वः याना चैत्यत दु । अले अन हे बहाः बही दु । उकिं याना बहाः चाःहिलीगु दिनय्‌ विशेष याना किपूया पूर्वपाखें म्वःम्वः भक्तजनत खने दइ । दच्छिया दुने मदुगु छेँजःपिं ला फुक्क चैत्य व बहाः बही अनिर्वाय रुपं चाःहिलेगु याइ । चैत्य्‌ सतु छाया वनेगुनिसें मत तकं च्याका वनेगु याइ । थुखुन्हु दिनय्‌ चच्छि धाइथें मनूत जुयाच्वनी ।

ब्यांजा नकेगु
ब्यांचा झीगु समाजया छगू ब्व कथं स्वानाच्वंगु दु । पिनातःगु बालीया सुरक्षा याइम्ह ब्यांचित लुमंकाः गुंपुन्हिबलय्‌ जा नकेगु याइ । अथे हे सिनाज्या लिपा बालीइ दाइगु की नयाः किसानयात ग्वाहालि याइगु जूगुलिं उकिया गुण पुलेत गुंपुन्हिबलय्‌ बु“इ जा नकेगु चलन दु ।

कृष्णाष्टमी
स्वनिगःया नेवाः समाजय्‌ शाक्त, शैव व बौद्ध धर्मया प्रभाव लाः थें वैष्णवी व प्रणामीतय्‌गु नं प्रभाव लाःगु खनेदु । मल्लकालय्‌ जुजुपिंसं ये“, यल, ख्वप व स्वनिगःया नापनापं लाःगु गामय्‌ दयेकावंगु भगवान कृष्णया देगलं थुकिया प्रभाव गुलि लाकूगु दु धयागु सीदु । द्वापर युगया अन्तपाखे मथुराया झ्यालखानाय्‌ कंसया जिलाजं वासुदेव व देवकीया च्याम्हम्ह काय कथं कृष्णया जन्म जूगु लसताय्‌ कृष्णाष्टमी हना वयाच्वंगु दु । सप्तमीकुन्हु चान्हय्‌ बूगुलिं कृष्णभक्तत चछि भजनकीर्तन यानाः कन्हय्‌ अष्टमीकुन्हु बाजागाजा थानाः कृष्ण जात्रा यायेगु चलन दु ।
स्वनिगःया यलय्‌ सिद्धिनरसिंह मल्ल जुजुं दयेकाथकूगु कृष्णदेगलय्‌ तःधंगु मेला जुइ । थन देय्‌या राष्ट्रपति नं वयेगु याइ । अथे हे हनुमानध्वाखाया कृष्णदेगलय्‌ नं मेला जुइ । त्वाःत्वालय्‌ कृष्ण व राधिकाया मूर्ति ब्वयाः खःजात्रा यायेगु चलन नं दु । अथे हे त्वाःत्वालय्‌ कृष्ण व वलिसे सम्बन्धित किपा ब्वयाः भजनकीर्तन यानाः मनभोग इनेगु नं याइ ।

पञ्जरां (पञ्चदान)
पञ्चदानयात पिण्डजादान, पुण्यजादान, पण्डजा–दान, पंजदान, पङजादान, पञ्जादान, पञ्जरां धकाः नं धाइ । पञ्चदान पर्व पिण्डपात्रावदान, कपिशावदान (किंशुकावदान), सर्वानन्द नृपावदान थज्याःगु धर्मग्रन्थपाखें प्रभावित खनेदु । पञ्चदान धकाः दिपंकर बुद्ध, चूडाकर्म यानातःपिं गुरु बज्राचार्य, शाक्यभिक्षु, चीभाःया न्ह्यःने चूडाकर्म याःपिं चैलक्यभिक्षुपिंत बीगु न्याताजि वस्तुया दान खः । सर्वानन्द जुजुं दिपंकर बुद्ध व चय्‌द्वः भिक्षुसंघयात प्रशन्नशील महाविहारनिसें दरबारय्‌ लावालस्कर सहित जात्रा यानाः आषाढ पुन्हितक पंचदान व पिण्डपात्र दान ब्यूगु लुमंतिइ पञ्चदान याना वयाच्वंगु खः । पञ्चदान धकाः पुजा (पुष्प, धूप, गन्ध, दीप, रस)÷ भोजन (वा, छ्व, जा, पान, क्वाति, कय्‌गू, माय्‌, म्वाः, सकि, फकं, लैं, चप्पा, मरि)÷ पान (साखःति, सिसाबुसा, पंचामृत)÷ वासः (हलः, अम्बः, गुलः, चि, चिकं)÷ न्हिंन्हिं ज्याख्यलय्‌ वइगु वस्तुत (मुलु सुका, लाखि, तुफि, तुयु कापः, काषाय्‌वस्त्र, आसन, सलां, दतिवं) दान बीगु खः । दानशाला स्थापना यानाः न्हिच्छि बियां नं ल्यं दनिगु वस्तु दक्व बाजं थानाः जामां सिनाः बहनी लिबाक्क वइम्ह फुबरेयात दान यायेगु चलन दु ।

किपूया पञ्जरां : दँय्‌दसं गुंलाथ्व त्रयोदशीकुन्हु किपुलिइ पञ्जरां न्यायेकी । सुथन्हापां चिलंच्वय्‌ भक्तजनपिं वनी । अन शाक्यमुनि बुद्ध व दिपंकरया दर्शन याइ । जगतपाल महाविहारय्‌ गुरुजुपिं झ्वःलिं पञ्जरां फयाच्वनी । भक्तजनपिं वनाः गुरुजुपिन्त पञ्जरां बिइगु याइ । थुगु दिंयात कलियुग सुरु जूगु दिं कथं नालाः दान यायेमाः धइगु मान्यता दु । सनिलय्‌ जुइवं गुरुजुपिन्सं फूद्यः किपूया बाघभैरव लागाय्‌ तक चाःहिइके हइ । फूद्यः चाःहीके हलकि पञ्जरां क्वचाःगु भाःपी ।

ख्वपया पञ्जरां : बुद्धधर्मय्‌ दानया अति महत्व दु । बौद्ध साहित्य दुने दान पारमिता, दान उपपारमिता व दान परमथ पारमिताया महिमा उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्व स्वंगू प्रकारया दान मध्ये नेपालमण्डल दुनेया बौद्ध नेवाःतय्‌सं हनीगु तःजिगु नखः पञ्चदान दानपारमिता नाप सतीगु स्वापू दु । दान पारमिता धयागु चकं नुगलं भौतिक वस्तुयात दान यायेगु खः । उकिं पञ्चदान नखः धयागु नेपालमण्डलया नेवाः बौद्धतय्‌ दकलय्‌ तःधंगु व तःजिगु नखः खः । थ्व नखःयात छ्यलाबुलाया भासं पञ्जरां धायेगु यानावयाच्वंगु दु । यलय्‌ गुंला शुक्लपक्षया अष्टमी कुन्हु हनिगु खःसा येँय्‌, ख्वप, थिमि, भ्वँत, साँखुया लिसें थीथी थासय्‌ गुंला कृष्णपक्षया त्रयोदशी (गुंलागा १३) जुगःचःह्रे कुन्हु हनी । पञ्जरां नखः मूलत दीपंकर बुद्धनाप सम्बन्धित जूगुलिं दीपंकर बुद्धया प्रतिष्ठापन लिपा तिनि पञ्जरां नखःया प्रारम्भ जूगु खः धायेफु । थुकथं स्वयेबलय्‌ ख्वप देया क्वाठण्डौं त्वाःया मू दीपकंर ने.सं. १९८ न्ह्यव हे प्रतिष्ठापन जूगु खःसा इताछेँ नःपुखूया जयकीर्ति विहार (थथुबही) व समकृति विहार कुथुबहीया दीपंकर ने.सं. २८९ न्ह्यव प्रतिष्ठापन जूगु खनेदु । अथेहे गोमधी झौरबहीया अभिलेख कथं मंगलधर्मद्वीप विहारया दीपंकर ने.सं. ६७६ पाखे प्रतिष्ठापन जूगु खनेदु । थुकथं स्वयेबलय्‌ ख्वप देशय्‌ पञ्जरां ने.सं. १९८ न्ह्यव हे शुरु जूगु खःसां न्याम्ह दीपंकरपिं लिपा हे जक तिनि दत धयागु प्रमाणित जू ।

पञ्जरां न्ह्यव : पञ्जराया प्यन्हु न्ह्यव मूल दीपंकर विहारया गुरुजुपिनि पाखें प्यम्ह दीपंकरपिंत पुजा छाना पञ्जरांया हसना च्वय्‌कः वनी । पञ्जरां कुन्हु जुगः चःह्रे (गुंलागा १३ ) कुन्हु सुथय्‌ थीथी बहाःया दीपंकरपिं ख्वपया पूर्व सुजमधि त्वाःया दबुलिइ ब्वये हइ । दकलय्‌ च्वय्‌ क्वाठण्डौ देवननीया दीपंकर, अनंलि छसिकथं झोरुबही, चतुव्रम्ह महाविहार (तःछेँबहाः), जयकीर्ति विहार (थथुबही) बौद्ध समकृती विहार (कुथुबही) या दीपंकर विराजमान याइ । सुजमधि दबुलिइ विराजमान दीपंकरपिंत आदीपद्म महाविहारया थाकुलिं पूजाकर्म सम्पन्न जुइवं दीपंकरपिंत दबूया दक्षिण कुमारी द्यः फलय्‌ ब्वयेयंकी । थीथी थाय्‌या गुथिया पूजा, दान सिधयेवं आदीपद्म महाविहारय्‌ फ्यतुनाच्वंपिं थाय्‌पाःजु निसें झिम्ह नायकपिं व वज्राचार्य, शाक्य, कुलपुत्रपिंत पञ्जरा बीगु सुरु जुइ । थुकथं सुथय्‌ सुरु जुइगु पञ्जरां नखःया दान यायेगु ज्याझ्वः न्हिछितक न्ह्याइ ।

दीपंकर परिक्रमा : ख्वप देय्‌या थीथी त्वाःया दातापिनि दान व पूजा ग्रहण यायेत द्यः कुबिया थीथी त्वालय्‌, गल्ली थ्यंक दीपंकर जात्रा जुइ । थीथी थासय्‌ दिकु यानाः पूजा, दान ग्रहण याइ । दीपंकर बुद्धयात पूजा दान, कार्य सिधयेवं वज्राचार्य गुरुजुपिनिपाखें दातापिनि दानपूजा सम्पन्न जुइवं क्वछुनावःपिं वज्राचार्य, शाक्यया कुलपुत्रपिंत दान यायेगु ज्या न्ह्याइ ।
थुकथं सुजमधिया आदिपद्म महाविहारं प्रारम्भ जूगु दीपंकर परिक्रमा लाय्‌कू, साकोथाय्‌ चतुव्रम्ह महाविहार लागाय्‌ थ्यनेवं विहारया थाकुलि, वज्राचार्य गुरुजुं दीपंकरया ‘तुति लृचायेकेगु’ यानाः लसकुस यानाः दुकायेवं द्यः सोकाथाया कुंफल्चाय्‌ दिकु काइ । दीपंकरयात पूजा, दानकार्य सिधयेवं पञ्जरां कार्य न्ह्याइ । आदिपद्म महाविहार लिपाया दकलय्‌ तःधंगु पूजाविधि चतुव्रम्ह विहारया वज्राचार्यपिनि पाखें जुइ । अनं लिपा इताछेँ, भार्वाचो, तेखापुखू, नासमना, तालाक्वया पूजा दान ग्रहण लिपा न्हिनय्‌ न्याता इलय्‌ दीपंकर बुद्धपिंत तःमधि दबुलिइ ब्वये हइ । तःमधि पञ्जरांया दकलय्‌ लिपाया थाय्‌ जूगुलिं पूजाया विशेष भीड जुइ । दबुलिइ विराजमान दीपंकरपिंत विशेष पूजा लिपा पञ्जरांया दान विधि पूवनी ।

दीपंकरपिं लित हयेगु ज्या : तःमिधया पूजाविधि सम्पन्न जुइवं विशेष बाजा गाजासहित दीपंकरपिंत ल्ह्वनाः तः मधि भैलःद्यः न्ह्यःने स्वकः तक प्यंगू दिशाय्‌ चाःहिकाः सुकूध्वाखा पाखे यंकी । साकोथाया स्वदुवाः दथुइ प्यम्ह दीपंकरपिंसं मू दीपंकर चाःहिलाः बिदा कायेगु ज्या याइ । चतुव्रम्ह विहार, थथुबही व कुथुबहीया दीपंकरपिं लाय्‌कूपाखे यंकी । अथेहे झौरबही व क्वाठण्डौया मू दीपंकर थःनेपाखे यंकी ।
चतुव्रम्ह महाविहार न्ह्यःने थ्यनेवं लाय्‌कूपाखे यंकूपिं दीपंकरपिं मध्ये थथुबही व कुथुबहीया दीपंकरपिंसं चतुव्रम्ह विहारया दीपंकर चाःहिला विदा कयाः थःथःगु विहारय्‌ यंकी । अथे हे थःने पाखेया दीपंकरपिं झौरबही न्ह्यःने थ्यनेवं मू दीपंकर चाःहिलाः बिदा कयाः थःथःगु विहारय्‌ यंकी ।
दीपंकर दिकीगु थाय्‌
१) सुजमधि दबू, २) सुजमधि दबूया दक्षिणपाखे कुमारी तइगु फः, ३) झताप्वः गल्ली, ४) कमिचा गल्ली, ५) तौलाछेँ, ६) तौला तुं न्ह्यःने, ७) दत्तात्रय देगः ल्यूनेया दबू, ८) सलां गनेद्यः न्ह्यःने, ९) साःकुँला, १०) गछेँ, ११) नवदुर्गा द्यःछेँ न्ह्यःने, १२) नगांचा,
१३) क्वाठण्डौ दबू, १४) नासचा, १५) विश्वकर्मा छेँ, १६) विश्वकर्मा देवलि, १७) दत्तात्रय देगःया पश्चिम दबू, १८) बालकुमारी, १९) हाकु चिभाः, २०) ख्वना भैलःद्यः न्ह्यःने, २१) ओमबहाः न्ह्यःने, २२) वेखाः, २३) इनाचो मासचा, २४) पतिंगा, २५) खंचा, २६) स्वंगः ल्वहं, २७) झौरबही, २८) सुकुध्वाखा भिंद्यः, २९) थालाछेँ ससुद्यः, ३०) महालक्ष्मी, महाकाली द्यःखः ल्वाकीथाय्‌, ३१) भोलाछेँ, ३२) चोछेँ, ३३) बालाखु गनेद्यः फल्चा, ३४) यालाछेँ दबू, ३५) बुलुबुलु हिति, ३६) चासुख्यः, ३७) साकोथा फुंफः, ३८) चतुव्रम्ह महाविहार, ३९) लाय्‌कूध्वाखा पिने, ४०) खःमा, ४१) लोकेश्वर, ४२) इताछेँ कुस्क, ४३) इताछेँ गनेद्यः, ४४) इताछेँ, तँ च्वय्‌, ४५) थथुबही, ४६) कुथुबही, ४७) भार्वाचो ध्वाखापिने, ४८) भार्वाचो, ४९) इताछेँ, तँक्वःने, ५०) तेखाचो, ५१) तेखाचो, ५२) वंश गोपाल, ५३) मंगलाछेँ गल्ली, ५४) तालाक्वः, ५५) बालाछेँ, बल्चा, ५६) बोलाछेँ, बल्चा, ५७) लाकाला छेँ, ५८) तःमधि दबू (मुक्कं ५८ थासय्‌), ।

पञ्जरांया दान सामग्री :जाकी, वा, छ्व, वाकिजाकि, तछ्व, कय्‌गू, कःनि धे, तुसि, पोंलचा

पञ्जरां गुथि : ज्यापु, अवः, कुम्हाः, पुं, साःमि, सिँकःमिपिनि थःथःया पञ्जरां गुथि दु । पञ्जरां गुथि कुन्हु गुथियारतय्‌स. ज्वनावःगु अन्न, सि, तरकारि छथाय्‌ मुनाः भतिभति लिकयाः दीपंकरयात छायेत न्यागू पुजाभः सहित दान सामग्री तयाः गुथियारपिं आदीपद्म महाविहारय्‌ वनाः पूजा दान यानाः गुथि भ्वय्‌ नयेगु याइ । पञ्जरां कुन्हु वज्राचार्य व शाक्य संघयात दान : लिच्छवीकालय्‌ बहाःबही धयागु प्रवजित जीवन हनाच्वंपिं शाक्य, वज्राार्यपिनि बुद्ध धर्मया दर्शन शिक्षा अध्ययन यायेगु थाय्‌ खः । प्रवजित जीवन हना वयाच्वंपिं शाक्य, वज्राचार्यपिंत दान यायेगु बुद्धधर्म कथं तःधंगु पुण्यकार्य खः धयागु थुइकाः पञ्जरांया न्हि कुन्हु दिपंकर बुद्धया नापं चुडाकर्म सम्पन्न शाक्य, वज्राचार्यया कूलपुत्रपिंत दान यायेगु याना वयाच्वंगु खः ।
पञ्जरां बौद्ध सम्प्रदायया शाक्य, वज्राचार्य, प्रजापति, चित्रकार, शिल्पकार, मानन्धर, रंजितकार, उदायपिनि गौरव व महत्वया नखः खः ।

दरु पञ्जरां : नरां पञ्जरां न्यायेकूम्ह मनुखं दच्छि लिपा दानशाला तयाः न्हूम्ह पञ्जरांद्यःया थापना यानाबीगु पञ्जरायात दरु पञ्जरां धाइ । नरांबलय्‌ थें झःझः मधाःसां पन्जरां बीत दानशाला अनिवार्य जुइ ।

नरां
आर्थिक रुपं सम्पन्नम्ह मनुखं धर्मचित्त उत्पन्न जुयाः याइगु पञ्चदानयात ‘नरां पञ्चदान’ धाइ । थःगु हिचःतिं याःगु दान जक वास्तवय्‌ दान जुइ धकाः दीपंकर बुद्धं धाःगुलिं सर्वानन्द जुजुं छम्ह नया ज्या याइम्ह मनूयाथाय्‌ वनाः थःगु रुप हिलाः ज्या याःगु व अनं कमे याःगु ध्यबा दान याःगुलिंं नदां वा अपभ्रंश जुया नरां जूवन जुइ । मेगु अर्थं नरांयात नवदान नं धाइ । ‘बोधिसत्व भूमि’इ न्ह्यथना तःकथं नवदान धयागु स्वभावदान, सर्वदान, दुष्करदान, सर्वतोमुखदान, सत्पुरुषदान, सर्वाकारदान, विधातिर्थिक दान, इहामुत्रदान व विशुद्धदान खः ।
नरां पञ्चदान न्यायेकीम्हेसिनं थःगु भव्य दानशालाय्‌ बाजागाजा नापं स्वयम्भू भगवानयात लसकुस यानाहयाः विराजमान याकेमाः । यलय्‌ जूसा थःगु हे विहारया मू द्यःयात दानशालाय्‌ विराजमान याकेगु चलन दु । सकलें शाक्य, बज्राचार्य, चैलक्य व ब्रम्हचर्य भिक्षुपिंत निमन्त्रणा यानाः दान यायेगु याइ । पञ्चदानकुन्हु पञ्चदान याइम्हेसिनं दकलय्‌ न्हापां सुयात दान याइगु खः वयात छेँ, बुँ, वस्त्र, बेतालि, लुँ, वहः, अन्न दान याइ । नरां पञ्चदान यातकि दुर्गति निवारण जुइ व स्वर्गया लँपु नं चाली धाइ । उकिं येँय्‌ थ्व पञ्चदान याःम्ह मनू येँयाःबलय्‌ दागिं जुयाः पिहां वयेमाः ।

पञ्जरांया द्यः
पञ्चदानया मुख्य द्यःकथं दीपंकर बुद्धयात कयातःगु दु । दीपंकर बुद्ध थ्व पृथ्वीइ प्यंगू शंख छगू लख कल्प न्ह्यः वःगु धयातल । वसपोलं विगतया बुद्धपिं व गौतम बुद्धसिबें न्ह्यः बुद्धत्व प्राप्त याःगु ख“ थीथी बौद्धग्रन्थय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । सत्ययुगय्‌ दीपावति शहरया जुजु अचिष्मान् व लानी सुदीपाया गर्भं मत च्याः थें ज्वाज्वल्यमान जुयाः बोधिसत्व जन्म जूगुलिं मचाया नां दीपंकर तःगु खः । लिपा दक्व मारयात त्याकाः बोधिज्ञान प्राप्त जुसेंलि दीपंकर बुद्ध कथं नांजाल ।
छन्हु दीपंकर बुद्ध थः सर्वसंघलिसे पिण्डाचरण याःवंगु इलय्‌ धर्मश्री धाःम्ह छम्ह मचां थःगु पुनस्मृतिं लुमंकाः थः म्हिता वयाच्वनागु धूद्वँयात पासः पासः यानाः दान याःबलय्‌ छु छु नां काल व व हे वस्तु जुयावल । मचाया थ्व दानप्रवृतिं लय्‌तायाः दीपंकर बुद्धं बिउगु आशिर्वादं मेगु जन्मय्‌ सर्वानन्द जुजु जुयाः जन्म काल । सर्वानन्द जुइधुंकाः नं पुण्य कमे यायेगु मतिइ तयाः दीपंकर बुद्ध व चय्‌द्वः भिक्षुपिंत सःताः पंचदान न्यायेकाः पिण्डपात्र दान बियाः भोजन ग्रहण याकल । थुकियात हे पंचदानकथं कयातल । दीपंकर बुद्धया आशीर्वादं सर्वानन्द जुजुया कीर्ति नं तसकं दत । उकिं नेपाःया बौद्धधर्मय्‌ पञ्चदानया इलय्‌ दीपंकर बुद्धया उपस्थिति अनिवार्य दु ।

यल पञ्जरां : गुंलाथ्व (श्रावण शुक्लपक्ष) अष्टमीकुन्हु यल देय्‌न्यंक न्यायेकीगु पञ्जरांयात यल पञ्चदान याइ । चूडाकर्म यानाः प्रवजित शाक्य, वज्राचार्य, चैलक्यपिंत दानशाला दयेकाः न्याताजि वस्तु दान यानाः पञ्चदान याइ ।

येँ पञ्जरां : गुंलागा चतुर्दशी (भाद्रकृष्ण पक्ष) जुगःचह्रेया पञ्जरांबलय्‌ येँ पञ्चदान जुइ । थुकुन्हु दानशाला स्थापना यानाः दीपंकर बुद्धयात लुमंकाः सुथन्हापां दनाः नीसी यानाः खीर भोजन, गुलुपाः दान यानाः पञ्चदान यायेगु चलन दु । थुकुन्हु ख्वप, पन्ति, भ्वँत व देय्‌या थीथी जिल्लाय्‌ नेवाः समाज व शाक्य बज्राचार्य दुगु थासय्‌ नं पञ्चदान न्यायेकी ।

अबुया ख्वाः स्वयेगु : जन्म ब्यूम्ह अबुया गुणानुस्मृति यानाः द“य्‌द“सं गुलांगा आमै (भाद्र कृष्ण औंसी) कुन्हु अबुया ख्वाः स्वयेगु चलन दु । समाजय्‌ शिक्षादीक्षा बीम्ह गुरु, गुला तक गर्भय्‌ तयाः संसार क्यंम्ह मां धुंकाः जीवनया
संघर्ष व वास्तविकता क्यनीम्ह अबुयात विशेष कथं हनावयाच्वंगु दु ।
गुंलागा आमै (भाद्रकृष्ण औंसी)या कुन्हु न्ह्याबलें भिंसुवाः बियाच्वनीम्ह अबुयात भौतिक रुपं साःगु भिंगु घासा ज्वरे यानाः ख्वा स्वयेगु यानातल । अबु मदुपिंसं थुकुन्हु थः अबुया गुणानुस्मृति यानाः दान यायेगु व थीथी धार्मिक तीर्थ, पीठ, देगलय्‌ वनाः श्राद्ध यायेगु नं याइ ।
‘सिगालोवाद सुत्त’य्‌ सिगाल धाःम्ह मनूयात भगवान बुद्धं मांअबुया दायित्व व मस्तय्‌गु मांअबु प्रतिया दायित्व बारे ध्वाथुइक उपदेश बिउगु अध्ययन यायेफु । हिन्दूधर्मशास्त्रकथं दन्तुर नांयाम्ह छम्ह वेश्यापुत्र वैश्यं पुलह नांयाम्ह ऋषिया सल्लाहकथं अबुया नामं ल्हातय्‌ कुश तयाः पिण्डया द्यःने हाम्वः व लखं हायेकाः पिण्ड दान याःबलय्‌ तरे जुल धयागु दु । थथे औंसीया दिनय्‌् अबुया नामं कुश दान याइगु जुयाः कुशेऔंसी नं धायेगु याः ।

मोहनि नखः
नेपाःमितय्‌ दकलय्‌ तःधंगु नखःकथं मोहनियात कयातल । आश्विन शुक्ल प्रतिपदानिसें आश्विन शुक्ल पूर्णिमातक झिंन्यान्हुयंक थ्व नखः हनी । नेवा समाजय्‌ चथाः बांलात कि मोहनि न बांलाइ धाइ । चथाःयात मोहनिया न्हापांगु सुरुवात धयातल । थ्व नखः हिन्दू व बौद्धतय्‌सं थःथःगु कुल परम्परा,धर्मकथं हनी । हिन्दू धर्मशास्त्रय्‌ रामं रावणयात बध याना त्याकूगुलिं विजयोत्सवकथं हनावल । नवदुर्गां महिषासुर बध याःगु वा दुर्गां शुम्भ निशुम्भया बध यायेत कालीलिसें शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघंटा, कुष्माण्डा, स्कंदमाता व कात्यायनीया रुप धारण याःगु धयातल । बौद्धतय्‌सं अशोक सम्राटं कलिंङ्गया युद्धय्‌ सीपिं मनूत खनाः दिक्क जुयाः खड्ग परित्याग यानाः बौद्धधर्म नालाकाःगु दिंकथं कयातल ।
वास्तवय्‌ मोहनि धकाः मुक्कं नेवा समाजं नाला वयाच्वंगु बिस्कंपहःया नखः जुल । मोहनिबलय्‌ नेवाः हिन्दू वा बौद्ध समुदाययापिंसं थःथःगु आगमय्‌ साधना यानाः दयेकूगु हाकुगु सिन्हः, ह्याउ“गु सिन्हः, ह्याउ“गु क्वखा, नःलस्वां कया नखः हनी । नेवाःतय्‌ मोहनि खासयानाः अष्टमीनिसें दशमी वा एकादशीतक हनी । गैरनेवाःतय्‌सं फुलपातिनिसें पूर्णिमातक हनेगु याइ । चन्द्रसूर्यया साक्षीकथं क्वःतलय्‌ सिन्हःमू व ज्वलान्हाय्‌कंयात तयाः पुजा याइ । दशमीकुन्हु चालं हनी, तर असनय्‌ च्वंपिंसं धाःसा एकादशी कुन्हुजक असं चालं कथं हनी ।
मोहनिबलय्‌ नःलस्वां पिइगु ज्या धुंकाः नेवाःतय्‌सं अष्टमी जक आगमय्‌ स्वनाः पुजा यासें पीठपीठ पतिकं वनी । गैरनेवाःतय्‌गु नखः फुलपातिनिसें न्ह्याइ । मोहनि छगूकथं दाजुकिजा दच्छिइ छक्वः सगोलं मुनेगु ह्वःताः न खः । अझ बु“ज्या याइपिनिगु निंतिं मोहनिया ई बाली दुकायेगुकथं छ्यलीपिं नं दु । आगमय्‌ स्वनातःगु हाकुगु मोहनिसिन्हः छगूकथं शक्ति आराधना यानाः शक्ति संचय याःगु खः । थ्व सिन्हः तियाः थःपरिवारजनपिनि भिं जुइमा धकाः आशिर्वाद काःगु जुल । उकिं नेवाःतय्‌सं थः कुलं पिनेयापिन्त मोहनि सिन्हः तिकीमखु ।
मोहनिबलय्‌ दकलय्‌ मुख्यगु पक्ष धइगु नेवाःतय्‌सं थःथःगु छे“य्‌ पायाः पिकयाः भुइफसि, तुमा, पालुमा पालेगु खः । वास्तवय्‌ मोहनिबलय्‌ स्याइपिं पशुपंक्षीयात दानव वा राक्षसया रुपय्‌ पालाच्वंगुयात थन नेवाः दर्शनय्‌ मनूदुने हे दुबिना च्वंपिं
कुतŒवयात मार याःगुकथं भुइफसि,तुमा,पालुमा पालेगु याना तल ।

नःलास्वां पीगु (नःलास्वनेगु)
नौरथया दकलय्‌ न्हापांगु दिंकथं नःलस्वां पिइगु परम्परा दु । मोहनि वःगुया चिं जक मखु नवदुर्गा वा पीठ, आगं, थीथी द्यःयात पुजा यायेत न नःलस्वां पिइगु परम्परा दु । म्हासुगु बालाचिंगु नःलस्वां तछ्व व कःनियात फ्वयाः पीगु याइ । सुथन्हापां शुद्ध जुयाः आगमय्‌ बँ थिलाः थःत माक्व खुसिं हःगु फि, पँचा लानाः तछ्वः वा कःनिया पुसा पिनाः भ्यगतं त्वपुयाः पिइगु खः । छवाःया दुने तमा जुइ । द्यइके वनेत सलिचाय्‌ नःलस्वां पिइगु चलन दु । यदि नःलस्वां पिइबलय्‌ बुया मवल धाःसा छेँय्‌ अनिष्ट जुइ धकाः धाइ । उकिं नःलस्वां न्ह्यागु जूसां पिइ हे माः धइगु धारणा दु । यदि छेँय्‌ दुःखं क्यनाच्वंसां न याहा याना वनेधुंकूपिं म्ह्याय्‌मस्तय्‌त सःताः सां पिइमाः धइगु दु ।

कूछिभ्वय्‌
नेवाः समाजय्‌ महाअष्टमीया दिंयात कूछिभ्वय्‌ धयातल । थ्व दिंनिसें नेवाःतय्‌गु मोहनि नखः सुरु जुइ । वास्तवय्‌ कूछिभ्वय्‌ कुलछे“या दक्व परिवारया दुजःपिं छथाय्‌ च्वनाः नयेगु भ्वय्‌ खः धइगु दु । तर थ्व भ्वय्‌ नयेबलय्‌ केरामाया लप्तेय्‌ कुलेचाय्‌ कापः स्वथनाः वा कुलेचां कूछि बजि तयाबिइगुलिं कूछिभ्वय्‌या नामं नां जावन । भ्वय्‌ नयेबलय्‌ बजिया छचाःखेरं खय्‌पि,
चय्‌पि, कःसू, हाकुमुस्या, भुति, पालु, वः, ख्वाखः (लैंया हः) लिसें थीथी घासा तयाः थकालिनिसें झ्वःछुनाः भ्वय्‌ नयेगु चलन दु । मोहनिया स्याक्वत्याक्व व चालंया निंतिं नीसी यायेत वा जा भ्याः मजुइकेगु नितिं थथे भ्वय्‌ नयेगु यानातल । नापं स्वनिगःया पीठ पीठय्‌ बली बीगु वा पुजा यायेगु चलन दु ।

कालरात्री : महाअष्टमी अर्थात् कूछिभ्वय्‌या बहनीयात कालरात्री धाइ । साइत स्वयाः कालरात्री धकाः तलेजु देगलय्‌ न्यय्‌प्यम्ह मेय्‌ व न्यय्‌प्यम्ह दुगुचा बलि बीगु चलन दु । तुयूगु जामा व तुयूगु चाकलाःगु तपुलि पुनातःपिं नाय्‌ जातिया मिजंत नाय्‌खिं बाजं थाथां व नैंत क्वंचा क्वबियाः ल“ दुछिं मत बिबिउँ बलि बिइत तलेजुइ दुहां वनी । तलेजुया मू चुक छगुलिं ब“ थिलाः छचाःलिं दलूचा च्याकाः थ्व बलि बी ।

स्याक्वत्याक्व
मोहनि नखःया दकलय्‌ महत्वपूर्ण दिं धइगु स्याक्वत्याक्व खः । महानवमी नं धाइ । थ्व दिनय्‌ सुथन्हापां नीसी यानाः थीथी पीठया आगमय्‌ पिनातःगु नःलस्वां क्वकयाः बलि बिइमाःपिन्सं चलनकथंया पशुपंक्षी व चलन मदुपिन्सं ख्येंयात हे बलिया रुपय्‌ तयाः पुजा यायेगु चलन दु ।
थःथःगु आगमय्‌ सुकुन्दा, माकःदलू (माकःख्वाः), उकिया द्यःने सली तयाः मोहनि फयेगु अले अन्ति, थापिं, कलश, कुले सरुवाजाकि, बजि, क्वखा कापः, भुयुफसि, तुमा, पालुमा नापं बाहां बलि बियाः पुजा यायेमाः । पायाः पिकयाः चालं क्वचायेके माःगुलिं खड्ग नं स्वनेगु याइ । थुकुन्हु थःपिंसं छ्यलाच्वनागु थीथी ज्याभः आगमय्‌ स्वनाः पुज्याइ ।
नेवाः समाज दुने जातअनुसार आगमय्‌ स्वनेगु तरिका फरक खनेदु । गुलिस्यां बाहांया छ्यं तकं स्वनेमाः । स्याक्वत्याक्वकुन्हु पुजा यायेबलय्‌ नःलास्वां, ग्वंगः चुलिस्वां, तफ्वःस्वां, खँस्वां (मोहनि स्वां) नं तयाः पुजा यायेगु चलन दु । थुकुन्हु पुज्यानागु क्वतः नं स्वना तयाः कन्हय्‌कुन्हु तिनि द्यःया सिन्हः क्वकायेगु याइ । स्याक्वत्याक्वकुन्हु स्याःपिं पशुपंक्षीत मेगु जन्मय्‌ पशु जुयाः हाकनं जन्म कायेमाली मखु धइगु धार्मिक बिश्वास दु । उकिं पशुयात मू हायेकाः जक स्यायेगु चलन दु ।

सीकाःभू : स्याक्वत्याक्वया बहनी थकालिंनिसें झ्वःछुनाः सीकाःभू याइ । पंच ज्ञानेन्द्रिय धकाः मिखा निगः,
न्हाय्‌पं निपा, न्हाय्‌ छपु, मे छपु, छ्यंगूयात कयातल । तर छ्यंगूयात मतसे वाकुधि निगूनापं च्यागू सीयात झ्वःलिं च्याम्ह थाकुलियात सीकाःभू बीगु चलन दु । ल्यं दनिगु ला छेँजःपिन्त छसीकथं इनाबी ।

चालं
चालं धकाः आगमय्‌ द्यःया न्ह्यःने विधिपूर्वक स्वनातःगु नःलास्वां, थापिं, मोहनि सिन्हःलिसें आगंया स्वां क्वकायेगु यात धयातल । स्याक्वत्याक्वबलय्‌ थें विधिपूर्वक पुजा यानाः दबदब थानाः स्वनातःगु खड्गया पायाः पिकयाः थकालिंनिसें मस्ततक सकसिनं थाय्‌बाय्‌ अनुसार भुयुफसि वा तुमा वा पालुमायात पालाः चालं क्वचायेकी ।
धर्मशास्त्रय्‌ बाखंया रुपय्‌ न्ह्यागु धयातःसां उपायकौशल छ्यलाः नेवाः समाजय्‌ थथे पालाः बलि बीगुयात हिंसाकथं मकासे मनू वा समाजया कुतŒव वा गलत प्रबृत्तियात हाकुतिनेगु कथं कया तल । छेँया दकलय्‌ तःधिकःम्ह थकालिं आगंया कुलधर्मकथं सकसितं मोहनिसिन्हः, ह्याँउगु जाकिसिन्हः, क्वखा व नःलास्वां बियाः आशिर्वाद बीगु चलन दु । तर कुलपाखें पिनेयापिन्त मोहनिसिन्हः तिकेगु याइ मखु ।

द्यःथहां बिज्याकेगु
मोहनिबलय्‌ कालरात्री यायेत हनुमानध्वाखाया मू चुकय्‌ कुहांबिज्याकीम्ह तलेजु भवानीयात चालंकुन्हु सुथय्‌ साइतकथं नाय्‌खिं बाजं थानाः तलेजु देगःया च्वय्‌च्वंगु गमय्‌ बिज्याकेगुयात द्यः थहां बिज्याकेगु धाइ ।

कुम्हः (असंया तुलाधर) प्याखं
मोहनिबलय्‌ द्यःथहां बिज्याकीबलय्‌ तलेजु दुनेया दबुलिइ कुम्हः प्याखं ल्हुइकेगु चलन दु । असंया तुलाधर जाति कुम्हः अर्थात् कुमार जुइसा क्वःनेया शाक्य जाति दैत्य जुइ । थुपिं कुम्हः व दैत्य तलेजु भवानीया अंगरक्षककथं कयातःगु दु । थुकियात द्यःगमय्‌ बिज्याकीबलय्‌ कुम्हः व दैत्यं भवानीयात सुरक्षा बिउगुकथं कयातःगु दु ।

असंचालं : मोहनिया चालंया कन्हय्‌कुन्हु अशोकमण्डपया लागाय्‌ नःलास्वां क्वकायेगुयात असंचालं धाइ । अशोकमण्डपय्‌ थ्वकुन्हु असं उदाय्‌तय्‌ जंक्व सिधःम्ह दकलय्‌ चीधिकःम्ह कायमचाया नेतृत्वय्‌ पायाः पिहां वइ । नापं असंमरु अजिमाया जात्रा नं जुइ ।

आलमत : मोहनिया कतिंपुन्हिनिसें सकिमिला पुन्हितक पँथय्‌ दलूचा खानाःबीगु मतयात आलमत धाइ । खासयाना थ्व लच्छियंकं दलूचाय्‌ न्हियान्हिथं सुथय्‌ व बहनी नारायणद्यःयात पुज्यानाः बीगु मत खः ।

थापिं स्वनेगु : मोहनिबलय्‌ दकलय्‌ महत्तां जाःगु पुजा धयागु थापिं स्वनाः पुजा यायेगु खः । थापिंयात कुम्भ, कलश वा वारुणी धकाः नं धाइ । स्याक्वत्याक्वकुन्हु थःथःगु कुलधर्मकथं थापिं स्वनेगु याइ । अप्वःसिनं थापिं छगः जक स्वनेगु याइसा कुशपुजा धकाः न्यागः थापिं स्वनाः पुजा यायेगु न चलन दु । थापिंदुने थ्वँ वा ह्याउँगु थ्वँ, अन्तिदुने अय्‌लाः व खाय्‌कोरिंलय्‌ खाय्‌ नापं तकूला चिकूला तयाः पुजा यायेगु याइ । स्वाक्वत्याक्वकुन्हु स्वंगु थापिं चालंकुन्हु क्वकायेगु याइ ।

पचिंमह्रः : ये“या क्वःने लागाया टेकुइ आश्विनशुक्ल पक्ष पंचमीकुन्हु पचलिभैरवया जात्रा जुइ । जात्रायात जनबोलीं पचिंमह्रः धयावल । स्वनिगलय्‌ मोहनियात मू नखःकथं कयातःसां क्वःने लागाय्‌ पचिंमह्रःयात मू नखःकथं कयातल । उकिं थ्व लागाय्‌ मोहनि हनी मखु । टेकुया पचलिभैरवयात जात्रा यानाः हनुमानध्वाखा लाय्‌कू तक हयाः हाकनं जात्रा यानाः थःथाय्‌ तुं लित यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पचलि आजुयात मल्लतय्‌सं थःपूर्खाकथं हना वयाच्वंगु दु व क्वःनेया ज्यापु समुदायं थःपिनि मूद्यःकथं हना वयाच्वंगु दु । उकिं थ्व समुदायं थःपिनि काय्‌मस्तय्‌त थःपिनिगु कुलधर्मय्‌ यंकेत याइगु वःलाः तयेगु चलन पचिमह्रःकुन्हु थन पचलि द्यःया न्ह्यःने याना वयाच्वंगु खनेदु । पचलिभैरवयात नेवाःसमाजय्‌ मनू द्यःकथं नं कया वयाच्वन । नापं महाद्यःया छगू रुपकथं नं पुजा याना वयाच्वन । अथे हे छपु बाखनय्‌ फम्पिया जुजु धयातःगु दु । जुजु थः लानी दयेकं पिने नैंया मतिनाय्‌ तक्यनाच्वंगु व छन्हु टेकुया जंगलय्‌ जुजु व नैं निम्हसियां ई वंगु मचायाः सुथ जुइवं थःत मनूतय्‌सं म्हसी धकाः कंझालय्‌ सूवंगु इलय्‌ जुजुया प्यं छगःजक खने दयाच्वन । थ्वहे प्यंया प्रतिककथं त्यपयात जात्रा याइ धइगु दु । कंझालय्‌ सूवंगु प्रतीककथं पचिंमह्रःबलय्‌ कन्हाय्‌स्वां मदयेकं मगाः। पचिंमह्रःकुन्हु ब्याहा याइपिन्त वा मेगु भिंज्या यायेत साइत न स्वयेम्वाः ।

पायाः पिकायेगु : पायाःयात खड्ग जात्रा नं धाः । ल्हातय्‌ खड्ग ज्वना म्ह छम्हं दिगि दिगि खाना थकालिं निसें झ्वःलिं परम्परागत जामां सिनाः जवंखवं ल्हाः ज्वंका मोहनिया दशमी व एकादशीकुन्हु स्वनिगःया थाय्‌थासं पायाः पिहां वइ । पायाः छगूकथं सिद्धिया जात्रा नं खः । द्यवं राक्षसतय्‌त स्यायेत खड्ग ज्वनावःगुया प्रतीककथं थ्व पायाःयात कयातल । थथे वइबलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ राक्षसया प्रतीककथं भुइफसि, तु नं न्ह्यःने तयाबी । येँया तेबहाः, किलागः, कंग, क्वहिति, महाबू, मरु, असं, थँबही इत्यादी थासं पायाः पिहां वइसा एकादशी (असंचालं)कुन्हु जंक्व सिधःम्ह चीधिकःम्ह मचाया नेतृत्वय्‌ तुलाधर समुदायया पायाः पिदनी । पायाः पिकायेगु चलन स्वनिगः पिने पुलांगु नेवाः बस्ती नं अझं ल्यंदनि ।

यल लाय्‌कू पायाः: यल लाय्‌कुलिइ नं मोहनिया चालंकुन्हु चान्हय्‌ पायाः पिहां वइ । थनया पायाः जात्राय्‌ खड्ग ज्वनाःजक मखु थेच्वया नवदुर्गा प्याखंया देवगण नं पायाःलिसे चाःहिली । यल लाय्‌कुलिं खड्ग ज्वनाः म्ह खाकाः यलय्‌ भाजु धकाः पाँडे पायाः पिहां वइ । लाय्‌कुलिइ स्वनातःगु नःलास्वां गुखे धेचुल उखेपाखे हे पायाःवःम्ह चाःहिउ वइ । अनं मूचुकय्‌ लिथ्यनकि वयालिसे थेच्व नवदुर्गाया देवगण नं वनाः चाःहिली । थुपिं हाकनं मूचुक लिथ्यनकि पायाः वंम्ह व नवदुर्गा देवगण सकसितं ताय्‌ व स्वां तयाः सिँपंm लुनाः लसकुस यानाः दुकाइ । तलेजु भवानी नापलायेत व पायाःलिसे चाःहिलेत नवदुर्गा देवगण थेच्वंनिसें यल लाय्‌कुलिइ थ्यंकः वइगु खः ।

नखत्या ब्वनेगु : मोहनिबलय्‌ थःथःगु आगमय्‌ स्वनातःगु नःलास्वां, ह्याउँगु क्वखा व मोहनि सिन्हः क्वकयाः म्ह्याय्‌मस्त, भिनामस्तय्‌त थःछेँय्‌ सःतेगुयात नखत्या ब्वनेगु धाइ ।यदि थःगु कुल परम्परापाखें पिनेयापिं जूसा मोहनि व आगंया सिन्हः मबीगु चलन दु । नेवाः परम्पराकथं नखत्या सःतल धायेव जक वनेगु चलन दु । थथे सःतेबलय्‌ गुलिसियां पराम्पराकथं भ्वय्‌ हे नकीसा गुलिसियां थौंकन्हय्‌या ईकथं ल्वयेक नसा ज्वरेयानाः नकेगु याइ । छगूकथं थ्व नखत्या सःतेगु धइगु दच्छिया छक्वः थःपाखें तापानाच्वंपिं परिवारजन व स्याःन्याःपिन्त सःताः मुनेगु ह्वःताः चूलाकेगु खः ।

वःलाः छ्वयेगु : वःला छ्वयेगु वा तयेगु चलन नेवाः समाजया ज्यापू जाति व साय्‌मि जातिया जक दु । खास यानाः ज्यापू जातियापिन्सं थ्व वःलाः तयेगु चलन झिंनिदँ, स्वदँ वा दँय्‌दसं याना वयाच्वंगु खनेदु । वःलाः तयेगु संस्कार कायमचायात ल्याय्‌म्ह जुयावलकि कय्‌तापुजा याये थें यायेमाःगु महत्वपूर्ण संस्कार खः । वःलाः तये धुंकल कि जक उम्ह मचायात थःथःगु कवः, त्वालय्‌ च्वंगु गुथि परम्पराकथं द्यःपाः बीगु वा तयेगु याइ । तर साय्‌मि जातिया वःलाः तयेगु चलन येँया न्हय्‌सः साय्‌मितय्‌गु दथुइ जक दु । व न आः बि.सं. २०१५ लिपा मदयावने धुंकल । वःलाः तइम्ह मचायात छन्हुन्ह्यः हे सुचिनिचि याना थःथःगु लागाय्‌ च्वंम्ह द्यःयाथाय्‌ वःलाः तयेगु याइ । लँय्‌ वनेबलय्‌ खुसि पुला वनेमाःथाय्‌ जुलकि दोल्चा छगलय्‌ गुता बीबः, छप्वाः मत च्याकाः तयाः चुइका छ्वयेमाः । वःलाः तइबलय्‌ मचायात चिभ्याः नकेमज्यू । मचायात स्वां छुकेगु व दुरुबजि नकेगु धकाः पाजुपिं व थःथितिपिन्सं दुरु, फलफुल व बजि
ज्वनावयेमाः वा छ्वयेमाः । वःलाः तयेधुनकि पाजुपिंथाय्‌ यचिंलः धकाः क्वखं मगायेक लः बिइके छ्वयेमाः । थ्व काल कि पाजु नं पिने गनं वनेमज्यू व चि बारे यायेमाः । वःलाः छ्वयेगु धकाः पाजुपिंथासं मचायात वःलाः तःगु दिंकुन्हु स्याःबजि, पालु, मुस्या ज्वलं यंकाः मचाया ल्हातिइ पासः पासः यानाः स्वकः तयाबीमाः । न्हापा जूसा पौ गा धकाः कपास थानातःगु कापः स्वां छकू तयाबीमाः, थौंकन्हय्‌ न्ह्यागुसां वसः तयाः लःल्हानाबीगु चलन दु ।

मोहनि फयेगु : मोहनि धइगु हाकुसिन्हः खः । नेवाः समाजय्‌ मोहनिया बिस्कं हे थाय्‌ दु ।तान्त्रिक साधना यानाः थःगु आगमय्‌ पुजा यानाः थ्व मोहनि दयेकी । हाकुगु मोहनि सिन्हः तितकि असत्य वा कुतŒवपाखें थीमफइगु बिश्वास दु । चिकं तयेत पाल्चाथें गाःवनाच्वंगु व भचा च्वय्‌ सली भ्वपुइ जीक स्वखेरं ग्वाराक्क थहां वंक थस्सःपानाच्वंम्ह माकःचायात मोहनि पुसा नं धाइ । आगमय्‌ थःथःगु कुलधर्मकथं साधना यानाः सलिचाय्‌ चिकं इलाः इताःया कुं थ्व मोहनि दयेकी ।
मोहनि नखः जक मखु मेमेगु नखः, पर्व, गुथिया इलय्‌ नं साधना यानाः थथे मोहनि फयेगु याइ । मोहनि सिन्हः थःकुलधर्मलिसे सतीपिं वा संस्कार दुनेयापिन्त जक तिकेगु चलन दु ।

क्वखा : क्वखा धायेवं ह्याउ“गु कापःयात चिबालाक बाला चानाः क्वखाये जीक दयेकातःगु कापः खः । नेवाः समाजय्‌ क्वखाया छ्यलाबुला मोहनि नखःया अलावा गुथि वा मेमेगु धार्मिक पुजाआजाया इलय्‌ नं उतिकं हे प्रचलनय्‌ दु । मोहनिबलय्‌ नेवाःतय्‌ जातिगत वा कुलधर्मकथं गुलिसियां ह्याउ“गु जक क्वखाइ सा गुलिसियां ह्याउ“गु व तुयुगु क्वखा नापं क्वखाइ । क्वखायात मोहनिबलय्‌ आगमय्‌ स्वनातःथाय्‌ तयाः चालंकुन्हु जक नःलास्वांलिसे लिकायेगु याइ ।