येँया थःने लागाय् दुथ्याःगु थ्व बहाः तसकं नांजाःगु श्रीघःबहाःया पिनेसं लाः । थाय्मदुं तप्यंक थँहितिपाखे वयेबलय् श्रीघःमथ्यंक निखाःछेँया नापसं सिँया त्वलं तयातःगु लुखा खनेदइ । वहे लुखा दुने चीधंगु बहाः दु, गुकियात नःघःबहाः धयातल । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं रत्नमण्डल महाविहार धाइ । बहाः दुहां वयेगु मू लुखाया फुसय् तयातगु सिँया त्वलनय् वैरोचन बुद्धयात दथुइ तयाः मेपिं बुद्धं घेरे याकातःगु खंकेफु । पुलांगु त्वलं खुयायंके धुंकाः थ्व न्हूगु त्वलं तःगु खः ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख जुयाच्वंम्हं अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया मूलुखाया जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने जवंखवं निम्ह ल्वहंया सिंह नं दु । मू लुखाया फुसय् च्वंगु त्वलनय् धर्मधातु बागिश्वरी व थीथी प्यम्ह द्यःत कियातःगु दु । वया फुसय् स्वपाःदुगु पसुकाझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः दुसा वयां च्वय्या तँय् विमानझ्याः दु । थ्व पसुका व विमानझ्याःया दथुइ झ्वलाक्क त्वानाःसिँया दथुइ न्हय्म्ह बुद्धया किपा व वयां सिथय् लाक्क मेपिं निम्ह द्यः जवंखवं च्वयातःगु खंकेफइ । विमानझ्याः दुगु क्वथाय् बहाःया आगं दु । न्हापा क्वाःपाःछेँया पौ आँय्पापौ तयाः गजू छुनातःगु खःसा लिपा सिजःपौ तयाः सिजःया पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व बहाःया शाक्यपिं बाराया सिम्रौनगढया दुम्जा धाःगु थासं वःगु धापू दु । सिम्रौनगढय् मुस्मां शासक गयासुद्दीन तुलकया आक्रमण लिपा अन च्वंपिं शाक्यत उत्तरपाखे बसाई सरे जुयाः पश्चिम नुवाकोटय् च्वंवंगु खः । गुकिया अवशेष थौंतक न अन पलिस्था यानातगु चिभालं क्यनाच्वंगु दनि । लिपा पृथ्वीनारायणया आक्रमण न्ह्यवं येँ दुहां वयाः थौंकन्हय्या नःघःत्वाःया खालीगु जग्गाय् विहार दयेकाः च्वन धयागु धापू दु । ने.सं. ८०५ पाखे थ्व बहालय् शाक्यभिक्षु श्री रामदेव व शाक्यभिक्षु धर्मराजं चिकं अप्पाः सियाबिउगु अभिलेख दु । ने.सं. ७६७ पाखे श्रीघः विहारया जिर्णोद्धार याःगु इलय् थ्व बहाःया संघसदस्यपिंसं नं आर्थिक ग्वाहालि याःगु खँ ल्वहंपतिइ न्ह्यथनातःगु दु । थ्व बहालय् आःतक ने.सं. ८०५, ने.सं. १०५४ व ने.सं. १११७ सालय् स्वकः जिर्णोद्धार ज्या न्ह्याकेधुंकूगु दु । बहालय् ने.सं.१०२७ व ने.सं. १०५३ या निगःचिभाः नं पलिस्था यानातःगु दु ।
यल नःबही त्वालय् नःबही (लोकीकीर्ति महाविहार) दु । मूलुखाया च्वय् क्वताःझ्यालय् बुद्धजीवनी कियातःगु दु । तकूगु चकंगु बहिलिइ पुलांगु स्वरुप दनि । दथुइ चिकंअप्पां सियाः प्यखेरं फःपिकयातःगु दु । प्यखेरं नितँजाः पौ पिकयाः प्यखेरं चकंक तयातःगु दु । बही देगःया मूलुखाया जःखः सिंह, सारिपुत्र–मौदगल्यान, ध्वाँय् व गं दु । लुखा फुसय् धातुया तोरण तयातःगु दु । देगलय् बही द्यःया रुपय् उत्तर स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापना यानातःगु दु । थुकिया न्हापांगु तल्लाय् अंगलय् सिपुतिइ अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरया चित्र दु । देगःया पलिलइ धातुया पल्लिं चिनातःगु दु । उकिया दथुइ चैत्य गजू छुनातःगु दु । बही दथुइ लिच्छवि चैत्य व परिभोग चैत्य स्थापना यानातःगु दु ।
थन दुगु चैत्यया आधारय् थ्व लिच्छविकालीन बही खः धायेगु याः । अथेसां थनया निर्माणकाल क्यनीगु छुं अभिलेख लुयामवःनि । थन लूगु ने.सं. ५०५या ताडपत्रय् नकविहार उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
थौंकन्हय् थनया संघपिनि पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय् बन्दे लुइगु व थपाः त्वयेगु अले आचार्य लुइगु जुयाच्वंगु दु । थनया दुजःतय्सं द्यःपाः फयेगु, नित्यपुजा, आरती पुजा, गुथिपाः फयेगु, आचाः गुथि हनेगु आदि ज्या यानावयाच्वंगु दु । अथे हे लःसेवा, गुंला सेवा, काति सेवाय् नं निरन्तरता बियावयाच्वंगु दु । न्हापा थन गुंलाबलय् आपालं बुद्ध, बोधिसत्व व देवीदेवतापिनिगु मूर्ति ब्वयेगु चलन दुगु खःसा आः व बन्द जुइधुंकल । अथे हे थन दुने दुपिं बुद्ध व भविष्य व्याकरणमुद्रया बुद्धया ऐतिहासिक मूर्ति तनेधुंकूगु दु ।
नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां चिबाखं सफू पिथनादीम्ह मिसाच्वमि नःलि बज्राचार्य मां प्रमिला व बा नातिबज्र बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०९४ य् जन्म जुयादीम्ह म्ह्याय् मय्जु खः । समाजय् विद्यमान विकृति बिसंगतियात चिबाखंया रुप बिइत पोख्तम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषा साहित्य धुकुतिइ उपन्यास छगू नं तनादीगु दु । थौंकन्हय् मांभाषाय् वःगु विचलन, मिसापिंत जुइगु अन्याय, थौंकन्हय् मनूतय्के खनेदयावःगु स्वार्थीपन आदि थ्वय्कःया लेखनया मू विषय जूगु दु । थ्वय्कःया च्वसां जिगु नुगःया किचः (ने.सं.१११५) नांगु बाखं सफू व कथहं (ने.सं.११४१) उपन्यास पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्कःयात लुमिन श्रेष्ठ नेपालभाषा सिरपाः (ने.सं. १०२२) लःल्हाये धुंकूगु दु ।
नेपाःगाःया प्यम्ह नांजाःपिं भगवतीमध्ये नंसाः भगवती नं छम्ह खः । वंशावलीइ च्वयातःकथं वि. सं. ६६४ पाखे जुजु शंकरदेवं मेगु मूर्ति दयेकाः प्रेतचतुर्दशीकुन्हु जात्रा न्ह्याकल धकाः च्वयातःगु दु । दँय्दसं चिल्लागा चतुर्दशी निसें चउलाथ्व पारुतक नंसाः भगवती लिसें चीधीम्ह गणेद्यः (लाल गणेश) व तःधीम्ह गणेद्यः (गोमा गणेश) या जात्रा हनी ।
चिल्लागा त्रयोदशीकुन्हु गुथ्याःतय् छ्वय्लाभू याइ । पाहांचःह्रेकुन्हु हाथुद्यः ब्वइ । न्हिनय् द्यःछें गणेद्यःपिं खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः चीधीम्ह गणेद्यःयात ज्यापुत्वालय् व तःधीम्ह गणेद्यःयात गैरिधारा देगलय् स्वनाः थाकुलिं द्यः पुज्यानाः म्हू समय् बी । बहनी नंसाः भगवतीयात द्यःछें खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः नंसाःया भगवती देगलय् स्वनी । थुबलय् थानकोटनिसें वयाः द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । चान्हय् गुथिपाखें गमय् स्वनातःपिं द्यःपिंत व जात्रा याइगु लँपु नंसाः, कमलपुखू, नागपुखू, टुकुचा, गैरीधारा, सिंहदुवाः व नंसाः भगवतीतक बौजा ह्वली । आमाइकुन्हु गणेद्यः व भगवती द्यःयाथाय् द्यः पुज्यानाः भोग बीपिं म्वःम्वः दइ । न्हिनय् नंसाः प्यंगः थामय् मरःजा नकी । द्यःपिं गमं थनाः जात्रा यानाः प्यंगः थामय् दिकेहइ ।
संन्याःकाःइलय् सिन्हःयाः धकाः साकुना ससुद्यःपाःलानं द्यःपिंत अबिर छानाः स्वचाः चाःहिली । चउलाथ्व पारुकुन्हु सुथंनिसें द्यःपिंत जात्रा यानाः छेँय् छेँय्् पुजा फइ । न्हिनय् द्यःछँेय् थ्यनेवं चीधीम्ह गणेद्यः व तःधीम्ह गणेद्यः लसकुस यानाः दुकाइ । बहनी नंसाः भगवती छाय्पियाः पशुपतिनाथया ध्वाखाय् न्वलं स्वकः न्याकेवं मूल भट्टं द्यः पुज्याइ । अनंलि जात्रा यानाः लित हयाः जयवागेश्वरी ल्यूने दबुलिइ तयातःम्ह बछलामाजुयात स्वक्वः अन्याकाः लित हयाः नंसाः द्यःछेँय् थ्यनेवं पुज्यानाः लसकुस यानाः दुकाइ ।थन जात्राय् ब्वति काःपिंत समय्बजि नकी । चिल्लाथ्व दुतियाकुन्हु बहनी जात्रा याइगु लँपुइ च्वंपिंं द्यः दुवातय् पुज्यानाः मत बी । थ्वयात ‘मतयाः’ धाइ । पञ्चमीकुन्हु ‘प्यन्हु बिचाः पुजा’ धकाः मिसामस्त झःझः धायेक वसः पुनाः ताय् ह्वलाः गणेद्यः व नंसाः भगवतीयात पुज्यानाः समय् छाइ । बहनी जात्राय् ग्वाहालि याःपिं सकसितं भ्वय् नकेवं जात्रा क्वचाइ ।