नगरा नेवाःलिसें मेमेगु जातिइ नं यक्व छ्यलाबुला दुुगु छ्यंगुलिं भुनातःगु बाजं खः । नगरा छगः जक, निगः बाय् यक्व नं छथासं तयाः थाइ । भ्यगःथें गाःवंगु चा बाय् सिजःया नगराय् द्यःने चाकलाक्क छ्यंगुलिं भुनातइ । थुकियात निपा ल्हातं निपु कथि ज्वनाः थाइगु खः ।
नगराया पुलांगु नां दुन्दुभि, रणवाद्य, पटह, भेर आदि नं खः । नेवाः समाजय् न्हापा थ्व बाजं जुगी जातिं थाइगु जुयाः नगरायात जुगीबाजं नं धायेगु याः । नगरा तःताजि दु । गथेकि दम नगरा, ज्वः नगरा, माझवाल नगरा ।
थाय्कथं नगरा पुजाय्, भजनय् व मेमेगु सङ्गीतय् थाइगु खः । न्हापा न्हापा थीथी बहाबही, बुंगद्यः, पिगंद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः व मेमेपिं द्यःयाथाय् न्हिथं सनिलय् मुहालि पुयाः नगरा थायेगु चलन दु । व थेंतुं पञ्चेबाजा धकाः इहिपाः, चुडाकर्म, ज्याःजंक्व आदिइ नं नगरा थाइगु पुलांगु चलन खः । थाय्थासय् नगरायात हे मू तालबाजंकथं थानाः याइगु भजन नं दु । उकियात नगरा भजन धाइ । यल व ख्वपया नौबाजाय् नगरा मदयेकं मगाः ।
ज्वः नगरा
तग्वःगु व चिग्वःगु छज्वः नगरायात ज्वः नगरा धाइ । छ्यंगुलिं भुनातःगु चाया निगः नगरा निथी हे सुरय् दइ । छगःया सुर घोर जुइसा मेगुया सुर तीप जुइ । निपा ल्हातं निपु कथि ज्वनाः थीथी बोल पिकयाः ज्वः नगरा थाइ । स्वनिगःया थीथी भजन, बाजंखलः व जात्रा उत्सवय् नगरा थाइगु नेवाः चलन खः ।
दम नगरा
येँय् लाय्कुलिइ दुगु तःग्वःगु निगः नगरायात दम नगरा बाय् देव नगरा धाइ । थ्यं मथ्यं १ मितर जाः व १.५ मिटर ब्या दुगु थ्व नगरा थनया तलेगु भवानीया सुथसिया पुजा याइगु इलय् न्हिथं थायेगु याना वयाच्वंगु दु ।
ब्याः बाजं
यलया न्यकूजात्राया नौबाजाय् थाइगु माझवाल नगरा छगः, ज्वः नगरा छज्वः, नाय्खिं व छुस्याः थाइगुयात ब्याः बाजं धाइ ।
नगरा (नगडा) बाजंयात प्रमुख व उकिया पासा सहयोगी बाजंकथं भुस्याः, झ्यालि, गं, ताः तिंछु, ताइँनाइँ आदि समेत थानाः याइगु भजनयात नगरा भजन धाइगु खः । थ्व भजन यायेगु पद्धति नं मेमेगु भजन (खिं व दाफा भजन बाहेक) नाप मिले जू ।
नगरा बाजं चा व सिजःयागु बाग्वः (अर्धगोलाकार) दुने फुस्लुगु बाता थें ज्याःगु थल (बसजाः) स छ्यंगुलिं भुनाः दयेकातइ । थ्व बाजं प्यँचालय् दिकाः निपु (झण्डै १ इञ्च गोलाइ व छकू हाकःगु बल्लाःगु) कथिं छ्यंगुलिं भुनातःगु सतहलय् दायाः थाइ ।
सामान्यत भजनय् छ्यलीगु नगरात नगराया छ्यंगुलिं भुनातःगु सतहया ब्यास १४/१५ इञ्च निसें १८/२० इञ्च तक दइ । गुलिं ततःग्वःगु नगरातय्गु (स्वनिगःया लाय्कूस दुगु) छ्यंगुलिं भुनातःगु सतहया ब्या ५/६ इञ्च स्वयां अप्वः व झीगु म्हधिकः पाय्जाः दइ । थज्याःगु नगरा तलेजु भवानीया थाय् सुथय्, बहनी नित्यपुजा व आरति याइगु इलय् तथा विशेष पर्वय् जक थायेगु याः ।
तःधं चीधं गुलि नं नेवाः वस्तीत दु उकिया संरचनागत विशेषता धैगु जवंखवं झ्वःझ्वःलाक्क व थित्युंथीक छेँखात अले दथुइ तब्यागु लँपु, दुवाः, प्यकालँ, लाछि आदि मूलतः नगरीय बजाःया ब्यवस्था कथं निर्माण जुयाच्वंगु खत । उकिसनं ज्वःलाःगु छेँया शैली छगू हे कथंया छेँखाया जाः चुक, बहाः अले सतः, फल्चा, दबू आदि नगरीय सभ्यताया अङ्गत खत । नापनापं मनूतय् निंतिं लः व धःया सुविधा आदि वैज्ञानिक कथं जुयाच्वंगु नं नगरी सभ्यताया चिं जुल ।
रोम, युनान, हरप्पा आदि विश्वया प्राचीनतम नगरीय सभ्यताया झ्वलय् नेवाः वस्ती नं छगू खः ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् नगामय् बालकुमारीया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् जुइगु मेगु आकर्षण धयागु धाल्चा खाकेगु नं खः । जात्रा न्ह्यः थन नं भेलुथ्वँ थुइगु चलन दु । थन नं थिंलाथ्व चौथिकुन्हु भेलुथ्वँ थुइ । सप्तमीकुन्हु निसें जात्राया ज्याझ्वः न्ह्याइ । थुकुन्हु बालकुमारी द्यःया द्यःयात यचुपिचु यानाः धकिइ तइ, अले ‘धकि द्यः’ कथं पुज्याइ । बहनी छ्वय्लाभू जुइ ।
अष्टमीकुन्हु ‘धाल्चा खाकेगु’ ज्या जुइ । थुकुन्हु चान्हय् होम जुइ । न्याम्ह मिजंतय्त तुयुगु फेत्तां चिकाः योगिनीया स्वरुपय् हइ । उपिं न्याम्हेसिनं हे होमया ज्या याइ । फेत्ता चिनातःपिं न्याम्हेसितं छगः छगः कलश ज्वंकी । कलशय् छगलय् थ्वँ, छगलय् दुरु, छगलय् धौ, छगलय् अय्लाः व छगलय् हि तयातःगु दइ । कलश ज्वनातःपिं मनूतय्त सुकां चिनाः गुरुजुं मन्त्र ब्वनेधुंकाः थुपिं कलश ज्वनातःपिं योगीनिपिं खानावइ । थथे खाइबलय् दुरु ज्वनातःम्ह छम्ह धाःसा खाइमखु । बौद्ध तान्त्रिक विद्या कथं थ्व पुजा जुइगु खः । थुकुन्हु नगामय् पाहांपिंत ब्वनाः भ्वय् नकेगु नं याइ ।
नवमीकुन्हु द्यःखः जात्रा जुइ । बालकुमारीया पीगनय् सरकारी पुजा धुंकाः द्यः जात्रा न्ह्याइ । बालकुमारी द्यःयात खतय् तयाः देय् चाःहीकी । जात्राया झ्वलय् द्यःयात थकालिं भमचा थें लसकुस यानाः दुकायेमाःगु चलन दु ।
संगीतकार गायक नगेन्द्र हाडाया जन्म वि.संं १९९८ य् ख्वपय् जूगु खः । थः झिंच्यादँ दुबलय् अथे धयागु वि.सं. २०१६ निसें म्ये हालादीम्ह वय्कः नेपालभाषा आन्दोलनया इलय् आपालं म्ये हालाः योगदान बियादीम्ह खः । मदनकृष्ण श्रेष्ठलिसे जानाः हालादीगु, संगीत तयादीगु वय्कःया ख्यालि म्ये तसकं तसकं लोकंह्वाः । ‘मरु गनेद्यःया देगलय् गजू मदु…’ थें ज्याःगु वय्कःया यक्व हे लोकंह्वाःगु म्ये दु । वय्कःया काय्पिं नं संगीतख्यलय् हे सक्रिय दु । वय्कःया सलय् दुगु ‘ग्वाहालि ग्वाहालि थिके जुल..’ म्ये आःतक नं सान्दर्भिक ध्याचू म्ये खः ।