नरः येँया छगू ऐतिहासिक शहर खः । किरातकाल व लिच्छवीकालय् तसकं प्रख्यात नगरयात सत्ययुगय् विजयपुर धकाः धायेगु याः । थुगु हे शहरय् कौलागा पारुकुन्हु नरनारायणया जात्रा जुइ । ब्रम्हा, बिष्णु व महेश्वरया जात्रा कथं हनीगु थुगु जात्राया नितिं थतु त्वाः, न्यालम त्वाः व कोटु त्वाःलय् स्वंगू विशेष आकारया खः दयेकी । साय्मितय्सं विशेष पहलं खः दयेकेगु यानावयाच्वंगु दु । खःयात छायेपिइगु विशेष म्हासुगु मैन स्वां अर्थात स्वर्ण स्वां पुजारीया जिम्माय् दु । स्वतँजाःगु चाकलाःगु खतय् तुयुगु कापतं भूना हिमालय् पर्वतया रुप बियातःगु दुसा उकिया छचाखेरं धुपी स्वांयात महाभारतया प्रतीक कथं तयाः सिथय् म्हासुगु मैन स्वांया झल्लरं छाय्पिया तःगु दइ । अथेहे क्वस्वःगु गुजूयात निखें निपू खिपः तयाः चा हुइकाः पृथ्वीया प्रतीक कथं कयातःगु दु । उकिं हे थुगु जात्रायात गनं मदुगु जात्रा कथं कायेगु याः ।
किम्बदन्तिकथं मचा प्वाथय् दुम्ह रानीया अपहेलनां क्रोधित जुयाः हिमालय् पर्वतय् तपस्या च्वंवम्ह नारांद्यःयात विशेष कथं देशय् गनं मदुगु खःतय् विराजमान याकाः नेपालमण्डलय् बिज्याकेगु विश्वकर्माया प्रस्तावयात स्वीकार यानाः नारांद्यः थ्व हे खतय् विराजमान जुयाः भूलोकय् बिज्यागु धाइ । अनं लिपा नाराद्यःया कोप भाजन जुया १२ दँ तक नं मचामबूम्ह रानीया लिसें सकल प्वाथय् दुपिं मिसातय् मचा बुल धइगु किम्वदन्ती दु ।
थ्व जात्राय् प्वाथय् दुपिं मिस्तसें वःलाछिं नं च्वनेगु याः । अथेहे मचा बुइ थाकुया ब्यथा जुयाच्वंपिं मिसातय्त मैनमत वा स्वर्ण स्वां कपालय् थिइका बिइवं याउँक मचा बुइगु जनविश्वास नं कायम हे दु ।
मैन स्वां मैनयात नायेकाः उकिइ म्हासुगु रंग ल्वाकछ्यानाः स्वांया थासाय् तयाः दयेकीगु छताजि स्वत तकिया
स्वां खः ।

नरबहादुर शाक्य सुदूरपश्चिमया ताप्लेजुङ्गय्‌ उस्ताद भिंचाबाबुया नामं म्हस्यूम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं.१०२३ थिंलापाखे चैनपुरया बगेँचा त्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु भक्तबहादुर शाक्य व मां शशिमाया शाक्यया याकःकाय्‌ खः । थ्वय्‌कःयात मचाइलय्‌ हे मामं त्वःतावंगुलिं ताप्लेजुंगया फुङलिङ गामय्‌ पाजुपिन्सं लहिनातःगु खः । अन सकस्यां वय्‌कःयात भिन्चाबाबु धकाः सःतीगुलिं वय्‌कः अन लागाय्‌ भिंचाबाबुया नामं हे म्हस्यू ।
वास्तबवय्‌ थ्वय्‌कःया कूल यलया क्वाःबहाः हिरण्यवर्ण महाबिहारयापिं खः । थ्वय्‌कःया बाज्याया पालंनिसें फुक्क परिवार चैनपुरय्‌ च्वनाः लजगाःकथं अन च्वंझाःपिं खः । थ्वय्‌कःपिनिगु ली, वहः, सिजः व धलौटमा माज्याया शीप अनया देगःदेगलय्‌ ल्यनाच्वंगु दनि । उकी मध्यय्‌ अनच्वंगु सिद्धकालि देगः लुमंके बहःजू ।
थ्वय्‌कःया मां मदयेवं अबु कलाःया शोकं हरिद्वारय्‌ वनाः सन्त जुयाः ल्यंदनीगु जीवन हंवन । अथे जुुयाः नं थ्वय्‌कः पाजुपिन्थाय्‌ ब्वलने माःगु खः । लिपा वय्‌कः नीदँति दुबलय्‌ अबु मालेया निंतिं हरिद्वार वन तर अबुयात नापलाये मफुत । अनं लिहां वयाः वय्‌कलं थःत संगीतय्‌ पायेगु मनं ने.सं. १०४३।४४ पाखे यलय्‌ वयाः उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठपाखें निदँतक्क संगीतया ज्ञान कयादिल । लिपा चैनपुरय्‌ हे च्वनाः मचा ल्याय्‌म्हपिन्त संगीत स्यनेगु जक मखु वय्‌कलं थन भजन हालेगु प्रथा नं न्ह्याकादिल । अले अन माष्टर नरबहादुरया नामं नां जाल । वय्‌कलं चैनपुर जक मखु भोजपुर, तेर्‍हथुम व ताप्लेजुङ्गय्‌ नेवाः भजन स्तुति थःम्हं चिनाः हालेगु स्यनेगु यानादिल । लिपा ने.सं.१०७२ पाखे बनेज्यापाखें हे कलाः ललितादेबी व फुक्क परिवार ताप्लेजुङ्गय्‌ हे च्वंझाल । अन नं थःगु पुर्खौली ज्यालिसें संगीतयात नं च्वन्ह्याका दिल । अले अन नं संगीत स्यनेगु जक मखु भजन हालेगु प्रथा तक्कं न्ह्याकादिल । वय्‌कलं मेपिन्त जक मखु थः मस्तय्‌त तकं संगीत स्यनातःगुलिं लिपा अनया शाक्य सदनपाखें छुं नं कथंया संगीत ज्याझ्वलय्‌ थ्वय्‌कःया मस्त न्ह्यचिलेगु यात ।
वय्‌कलं नेवाः भाय्‌लिसें खस नेपाली, हिन्दी, मैथिली भासय्‌ भजन, स्तुति थःम्हं हे चिनादीगु दु । ताप्लेजुङ्ग थें जाःगु थासय्‌ च्वनाः नं थःगु पुर्खौली कला, संगीत अले नेवाःभाय्‌ प्रति योगदान यानादीम्ह थ्वय्‌कःयात प्यारालाइसिस् ल्वचं कल । म्हुतु छप्वाः बाहेक शरीरया मेगु अङ्ग मसन । थ्व हे ल्वचं ने.सं. ११०१ यंलागाः नःमिखुन्हु थ्व सन्सारं तापाना वन ।

येँ महानगर दुने विद्यमान पुरातात्विक महत्वया आपालं थाय् मध्ये छगू महत्वं जाःगु थाय् नरः खः । सत्ययुगय् विजयपुर धायेगु यानातःसां अन लुयावःगु लिच्छविकालीन अभिलेखय् थनया नां एन्दीग्राम धकाः न्ह्यथना तःगु खनेदु । लिपा एन्दीग्राम खँग्वः अपभ्रंस जुयाः हाँडीगां जूवंगु धइगु इतिहासकारपिनि दु । थन डंगोल, महर्जन, प्रजापति, मानन्धर, श्रेष्ठ, थापा व परियार थरया मनूतय्गु बसोबास दु ।
स्वनिगः दुनेया हे छगू पुलांगु थाय् जूगु नातां थन नं दच्छिया दुने हनेगु सकतां नखःचखः हनेगु याः । थीथी नखःचखः व जात्रा हनिगु विशेषतां जाःसां उकिइ मध्ये छता विशेष कथं हनिगु गुँपुन्हि पायाः जात्रा खः । अथे ला पायाः जात्रा मोहनीबलय् स्वनिगः दुने थासंथासय् खड्ग ज्वनाः पायाः वनेगु चलन दु । गुकीयात जात्रा कथं हनेगु यानाच्वंगु दु । तर थन नरःया गुंपुन्हि पायाः बिस्कं न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।
पौराणिक बाखं कथं महिषासुर राक्षसयात मिसां बाहेक मेपिन्सं स्याये मफइगु वरदान प्राप्त जूगु हुनिं द्यःपिं नाप युद्ध जूसां स्याये मफूगुलिं विष्णु, रुद्र व इन्द्रं थःथःगु शक्तिं छम्ह देवीयात उत्पन्न याःगु जुल । उम्ह हे देवीं युद्धय् महिषासुरयात स्याये धुंकाः हानं मेपिं सुं दानव वा राक्षस ल्यं दनिला धकाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः पायाः पिहाँ वःगुया सांकेतिक रुपं थ्व जात्रा न्ह्यानाच्वंगु धइगु अनया स्थानिय बुढापाकातय् धापू दु ।
नरलय् पायाः जात्रा गबलेंनिसें न्ह्यात धइगु बारे छुं प्रमाण लुइफुगु मदुनि । ख्वपःया पायाः जात्राय् जुजु नरेन्द्रदेवया खड्ग प्रदर्शन यायेगु चलन दु उकिं अन जुजु नरेन्द्रदेवया पालंनिसें न्ह्याःगु खःला धकाः अनुमान यानातःगु दु (कल्पना श्रेष्ठ, प्राचीन नेपाल) अथे हे बुंगद्यः रथजात्राय् नं नरेन्द्रदेवया हे खड्ग यंकेगु चलन दु । उकिं बुंगद्यःयात जुजु नरेन्द्रदेवया पालय्ने पाः हःगु बाखं दु ।
अथे हे जयस्थिति मल्लया पालय् च्वयातःगु गोपाल राजवंशावली नं खड्ग जात्राया नितिं ख्वपवासीपिन्सं खड्ग मालेगु झ्वलय् १७०० ढाल तरवार सिद्धिपुजाया नितिं दरबारय् थ्यंगु व्यहोरा उल्लेख यानातःगु दु ।
पायाः वा खड्गजात्राया नामं थुइका वयाच्वनागु थ्व जात्रा येँ, यल, ख्वपया लिसें किपूलिइ नं न्ह्यानाच्वंगु दु । येँय् असनय् व ठमेलय् बौद्धमार्गी चलन कथंसा टेबहाल, वटु, महाबौद्ध, कोहिति, यतखा, वनेमाः चुक, लाय्कू आदि थासय् हिन्दुमार्गी कथं अथेहे यलय् नं हिन्दुमार्गी कथं हे अष्टमातृका गणपिनिगु पायाः वनेगु चलन दु । व बाहेक किपूलिइ मिस्त सुकुन्दा ज्वनाः थ्व जात्रा यानाच्वंगु दुःसा थिमि, तोखा व सक्वय् नं थःथःगुु परम्परा कथं पायाः जात्रा न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।

गुँपुन्हि पायाः
दँय्दसं मोहनीया इलय् येँ, यल, ख्वप, किपू, तोखा, थिमि व सक्वय् पायाः जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु । तर येँया नरलय् गुँपुन्हि पायाः धकाः सापारुया कन्हेकुन्हु पायाः जात्रा न्ह्याइगु चलन दु । थ्यंमथ्यं २० दँ न्ह्यःनिसें देवगणया रुपय् थःत छाय्पियाः थुगु पायाः जात्राय् ब्वति कयाच्वनादीम्ह गोपाल डंगोलया कथं थ्व लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें प्रचलित खः धयादिइ । थःपिनि पुर्खां न्ह्याकातःगु परम्परायात कथहं हनावयाच्वनागु बाहेक थुकियात प्रमाणित यायेत छुं अभिलेख वा प्रमाण मदुगु खँ कनादी ।
जात्राय् मू पात्रकथं भैरवयात न्ह्यःने तयाः मेपिं अष्टमातृका गणकथं थी थी रंगया ख्वाःपाः, व रंगीन बुट्टादार जामा सिनाः जवय्ख ड्ग व खवय् मिसा लं ज्वनाः नरःया सिमिति लागाय् धिमे व प्वंगा बाजाया लिसें चाहुलेगु याइ । जात्रा न्ह्याइगु थाय् उगु लागाय् सिइपिं मध्येय् दकलय् थकालीम्हेसिगु छेँय् क्वं जात्रा शुरु याइ । अन्तय् चाहुले क्वचायेकाः कर्माचाय् पुजारी अष्टमातृका विधिं तान्त्रिक पुजा यानाः जात्रा क्वचायेकी ।

नरसिङ्गलाल श्रेष्ठ खस संगीतलिसें नेवाः संगीत ख्यःया लय्‌चिनामि व म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०८७ गुंलागाः खस्थि, सनिबारखुन्हु यलया मंगलबजारय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु बुद्धिलाल श्रेष्ठ व मां ज्ञानी श्रेष्ठ खः । थ्वय्‌कलं वि.सं. २०५२ स रमिता श्रेष्ठलिसें इहिपाः यानादीगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि छम्ह म्ह्याय्‌ व छम्ह काय्‌ दु । अबु नं छम्ह भजनय्‌ म्ये हाःजुइम्ह जुयाः थ्वय्‌कः झिंन्यादँति दुबलय्‌ निसें हे संगीतपाखे नुगः क्वसाःगु खः । थ्वय्‌कलं संगीत गुरु चन्द्रलाल शर्मा, रत्न बेहाशी, अमरराज शर्मालिसें मेमेपिं पाखें संगीत स्यनेगु ज्या यानादीगु खः । तर थ्वय्‌कलं थः मूगुरुकथं कमल क्षेत्रीयात नालादी । वि.सं. २०४३ सालपाखे सांस्कृतिक संस्थानय्‌ गायनय्‌ करारपाखें लजगाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः थौकन्हय्‌ न्हय्‌गूगु तँय्‌ थ्यनाः अन संगीत प्रमुखकथं ज्या याना च्वनादीगु दु । थ्वय्‌कलं वि.सं. २०४४ सालपाखें स्वर परीक्षा ताःलाकाः रेडियो नेपालय्‌ दुहां झाःगु खः । थ्वय्‌कःया रेडियो नेपालय्‌ रेकर्ड जूगु व न्हापांगु खस भाषाया म्ये कमल क्षेत्रीया लसय्‌ ‘हृदय मेरो जलाइ’ बोलया म्ये खः । लिसें थ्वय्‌कलं थःगु लसय्‌ नं अन म्येत रेकर्ड यानादीगु दु । उबलय्‌ यलय्‌ जुइगु थीथी सांगीतिक ज्याझ्वलय्‌ थ्वय्‌कःया ब्वति दयाच्वनीगु खः । थ्वय्‌कलं यलया ब्वाला क्बबपाखें न्ह्यब्वःगु सांगीतिक ज्याझ्वःपाखें दकलय्‌ न्हापां दबुली नेवाःम्ये हालादीगु खः । उबलय्‌ हालादीगु म्ये ‘मनकामना बाय्‌ च्वंवना नानिपिं नापलात’ खः । थ्व म्ये बाबुकाजि कपालीलिसें जानाः च्वयाः लसय्‌ हनाः हालादीगु खः । थ्वय्‌कःया दकलय्‌ न्हापां म्येचालय्‌ पिदंगु म्ये ‘न्ह्याबलें जितः ह्ययेकाच्वनी व हे न्हापायागु प्रेम’ खः । अनंलिपा वि.सं. २०४५ सालपाखे येँ थँहितिया नेपाल मैत्री अध्ययन मण्डलया नीन्यादँ बुन्हिया लसताय्‌ जूगु नेपालभाषा म्ये धेंधेंबल्लाःस ब्वति कयाः हःपाः सिरपाः त्याकादीगु म्ये ‘जि मनू हे खः ला मखु ला’ खः । थ्वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु ‘ग्वारामरि ग्वारा ग्वारा छुचुंमरि छ्यारा छ्यारा’ छगू इलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । अथेहे ‘यः ससःअबु ससःमां जि ला सिक्क ग्यात’ नं उति हे लोकंह्वाःगु म्ये खः । न्हापां दबुली आपालं म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कःया सलय्‌ व लसय्‌ म्येचालय्‌ पिदनाच्वंगु न्यापु खुपुति जक खनेदु । थ्वय्‌कःया म्येत ‘मतिना’ (ने.सं. ११०७), ‘बांबांलाःगु म्ये’ (ने.सं. ११०८), ‘याउँक च्वने’ (ने.सं. १११७) ‘ल्वः वन’ (ने.सं. ११२५) म्येचालय्‌ दुथ्याना च्वंगु दु ।
थ्वय्‌कःयात कलानिधि संगीत महाविद्यालयपाखें शास्त्रीय संगीतय्‌ स्वर्ण पदकलिसें आपालं सिरपाः व सम्मानपाखें छाय्‌पिया तःगु दु । वि.सं. २०४१ पाखे पाटन संगीत क्लबय्‌ नायः जुयादीम्ह थ्वय्‌कः संगीत व मेमेगु थीथी संघसंस्थाय्‌ आवद्ध जुयादी । थ्वय्‌कलं वि.सं. २०५२ पाखे नवज्योति क्लासिक नेपाललिसें थौंकन्हय्‌ नं थीथी थासय्‌ संगीत स्यनेगु ज्या यानावया च्वनादीगु दु ।

नरेन्द्र बाताजु नेपाःलिसें हलिंन्यकं नांजाःम्ह सितारवादक खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया न्ह्यःखा त्वालय्‌ वि.सं. १९९८ पाखें जूगु खः । थ्वय्‌कः मचाबलय्‌निसें हे मिखां मखंम्ह खः । थ्वय्‌कःया अबु ख्वपं येँय्‌ हे च्वनाः बनेज्या यानाच्वंम्ह खः । थ्वय्‌कः मचाबलय्‌ हे मांम्हं त्वःतावंगु, अबुम्ह निब्याहा याःगुलिं नं सुखं च्वने मखन । थ्वय्‌कलं गुरु नारायणप्रसाद श्रेष्ठया कृपां झिदँति दुबलय्‌ हे रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालेगु ह्वःताः चूलाःगु खः । लिपा व हे गुरुपाखें सितार थायेगु सयेकादिल । थ्वय्‌कलं सितार स्यनाच्वंबलय्‌ लिपा मोहनसुन्दर श्रेष्ठ नं सरोद थायेगु सयेकः वल । मोहनसुन्दर नं वय्‌कः थें हे मिखां मखंम्ह वरिष्ठ सरोदवादक खः । थुबलय्‌ तबला सयेकाच्वंम्ह मेम्ह खः कृष्णगोबिन्द के.सी.। थ्वय्‌कःपिं निम्ह साप मिले जूपिं जिवंकाछि हे नापं जुल । निम्हं नापं भारत सरकारया छात्रवृत्ति कयाः लखनउया भातखण्डे संगीत विद्यालयसं ब्वं झाल । थन वय्‌कलं युसेफ अलि खाँलिसें मेमेपिं गुरुपाखें ज्ञान कयादिल । ब्वनेगु झ्वलय्‌ हे अल इण्डियास थःगु प्रतिभा ब्वयेगु नं यानादिल ।
सन् १९६४ स स्नातकोत्तर सिधयेकाः नेपाः वयाः पद्मकन्या क्याम्पसय्‌ सितार स्यनेगु लजगाः न्ह्याकादिल । लिसें दरबार, रेडियो नेपालय्‌ व थीथी थासय्‌ थःगु सिर्जनात न्ह्यब्वयेगु यानादिल । क्याम्पसय्‌ ब्वं वयाच्वंपिं फ्रान्सेलि विद्यार्थीपिनिगु सल्लाहकथं थःगु प्रतिभा ब्वयेत व संगीतया शिप स्यनेत पासा कृष्णगोविन्दलिसें पेरिसय्‌ झाल । थुबलय्‌ तक्क वय्‌कः भारतीय गुरु रविशंकरपाखें सितारवादनय्‌ दिक्षित जुया दीधुंकूगु खः । पेरिसय्‌ च्वनेधुंकाः नं थ्वय्‌कःपिं अन दँय्‌दँसं नापलायेगु व ज्याझ्वःत यायेगु जुयाच्वंगु खः । पेरिसय्‌ च्वच्वं हे थ्वय्‌कलं थासंथासय्‌ वनाः थःगु सितारवादनया कला न्ह्यब्वया दिल ।
थ्वय्‌कःया इहिपाः ख्वपयाम्हे विद्या राय लिसें सन् १९७७ दँय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःपिनि छम्ह काय्‌ दु । वि.सं. २०६३ स नारायणगोपाल संगीत कोषं हनेधुंकूम्ह थ्वय्‌कःयात आपालं मानपदवीलिसें सिरपालं छाय्‌पिया तःगु दु । थ्वय्‌कःया सितारवादनया म्येचाः व सि.डी यानाः प्यचाःति पिहां वःगु खनेदु । मनूया सः जक न्यनाः उम्ह मनू गुलिति तापाः व वया स्वभाव गय्‌ गथे धकाः सीकेफुम्ह खः थ्वय्‌कः । थ्वय्‌कःयात न्ह्यागुं कथंया ग्वहालि याना वया च्वनादीम्ह पासा कृष्णगोबिन्द सन् १९९५ स मदयेवं सिर्जना ज्याय्‌ याकःचाः जुल । थ्व हे खं यानाः वय्‌कः साप निराश खनेदत । न्हय्‌दँति दुबलय्‌ उमेरं नं साथ बिया महल अले निगलं जलासें नं ज्या मबिल । वासः याकुंयाकुं न्हय्‌खुदँया बैंसय्‌ सन् २०१८ सं थ्वय्‌कः मदुगु खः ।

येँया भाजु पे्रमबहादुर व मय्जु आसामायाया काय्भाजु सन् १९४१ स बूम्ह खः । भारतया सागर विश्वविद्यालयपाखें सन १९६७ स चित्रमय भौगर्भिक विधाय् ब्वनावःम्ह थ्वय्कः भाजुयापाखें नेपालय् दक्कलय् न्हापां रिमोट सेन्सिङ्ग प्रविधिपाखें भौगर्भिक सर्भेक्षणया ख्यलय् आपालं ज्या न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्कलं नेपाःया भौगर्भिक नक्सा दयेकेगु ज्याय् न्ह्यथने बहःगु तिबः बियादीगु दु ।

चित्रकार नरेन्द्र बहादुर श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०६७ यंलाथ्वः एकादसि, बसुबारखुन्हु येँया यतखा त्वालय् अबु पूर्णबहादुर श्रेष्ठ व मां सुभद्रा श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । स्नातक यानादीम्ह वय्कःया लजगाः बनेज्या खः । वय्कलं नेपालभाषा व नेपाली साहित्यय् कविता नं च्वयादी । वय्कलं नेपालभाषा व नेपाली साहित्यया थी थी पत्रिका नं सम्पादन यानादीगु दु ।
वय्कलं १५० स्वयां अप्वः सपूm ख्वाःपौ डिजाइन यानादीगु दु । वय्कलं स्वनिगःब्यापी साहित्य सम्मेलनय् उत्कृष्ट सिरपाः, चित्रकला प्रतियोगिताय् ल्यू सिरपाः, नेपाल जेसिसपाखें उत्कृष्ट निर्देशनया सिरपाः, व्यथित काव्य सिरपाः, वीरेन्द्र–ऐश्वर्य सेवा पदक, बासुशशी स्मृति सिरपाः, वीरेन्द्र–ऐश्वर्य सेवा पदक, धरणीधर सिरपाः आदि त्याकादीगु दु ।
वय्कःयात त्यागी साहित्य सम्मान, देवकोटा शतवार्षिकी सम्मान, अलिमियाँ लोकवाङ्मय सम्मान, नौलो नेपाली साहित्य सम्मान व नेपाल सम्मान नं द्यछाये धुंकूगु दु ।

येँ, असंत्वाःया भाजु गोवद्र्धनलालया काय् भाजु नर्मदालाल भारतं एमबिबिएस ब्वनाः झाःम्ह खः । नेपालय् विशेषत क्षयरोगयात नियन्त्रण यायेगु ज्याय् थ्वय्कःया आपालं मूवंगु तिबः दु । थ्वय्कःया कुतलं नेपालय् दक्कलय् न्हापां वीर अस्पतालदुने क्षय रोग उपचारया विशेष ब्यवस्था जूगु खः, थन हे एक्स–रे प्रविधि सहित प्रयोगशाला दयेकेगु ज्या नं जूगु खः ।