छ्यंगुलिं दयेकातःगु खिपः थें ज्याःगु चिखि । मेय्या छ्यंगुलिं दयेकातइ । म्हुलिं थू ज्वलंया त्याः जुइ । छखेया च्वः यनाखय् व मेखेया च्वः ञसिँइ ची । ञसिँ क्वत्यलीबलय् थुकिं यनाः सालाः तु काकेगु याइ ।

नेपालय् लिच्छविकालनिसें चिकं उत्पादनया निंतिं साः दुगु अभिलेख लूगु दु । आःतक अभिलेखय् लूकथं नेपाःया पुलांगु साःया विवरण थथे दु ।

ल्याः साःया नां लागा ई
१ तैल्यशाला सांगा, काभ्रे सम्वत् ३२
२ नीलीशाला÷ननिसाल नक्साल, येँ सम्वत् ६१३
३ सालको विहार उकुबहाः, यल नेसं २६२
४ सालकोछेँ, सालखाछेँ यल नेसं ४३८
५ सालकोछे÷सालखाछे चालाछे सौगल, यल नेसं ४३८
६ क्वथो शाला भ्वँत, काभ्रे नेसं ४५८
७ थंथौ सार (थथुसाः) केलत्वाः, येँ नेसं ४८१
८ क्वथोशाला भ्वँत, काभे्र नेसं ४८५
९ क्वाथसाल केलत्वाः, येँ नेसं ५५१
१० यंगल सालछे मरुत्वाः, येँ नेसं ५५४
११ वँतुसालछे वँतु, येँ नेसं ५९६
१२ साल खोना, यल नेसं ६१०
१३ थथ्वसारछे मरुत्वाः, येँ नेसं ७३७
१४ सारलिवि (साःलिवि) थँहिति, येँ नेसं ७४९
१५ योता सार किलाघः, येँ नेसं ८५६
१६ सालतोल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९३६
१७ थथुसाल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९६८
१८ यूपताल साः प्याफः लागा, येँ विसं १९१०
१९ क्वथुसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२० दैसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२१ फल्चासाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२२ न्हूसाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२३ तंलाछि साः तंलाछि, येँ विसं १९१०
२४ लाय्कूसाल लाय्कूसाः, येँ नेसं १०२७

नातिकाजी श्रेष्ठ जीवंकाछि नेपाली संगीत ख्यलय्‌ थःत पानाझाःम्ह छम्ह च्वमि, लय्‌चिनामि व हालामिकथं तसकं नांजाःम्ह संगीत नक्षत्र खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०४६ प्वहेलाथ्वः दुतिया, बसुबारखुन्हु यलया पूच्वय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु मोहनलाल मलेकु व मां चम्पादेबी मलेकु खः । थ्वय्‌कःया नां अमृतलाल मलेकु खःसा लिपा तिनि नातिकाजी जूगु खः ।
मचाइलंनिसें पाजुपिन्थाय्‌ ब्वलनाः, म्ये संगीतय्‌ भ्यलेपुनाः थ्वय्‌कः मचाबलय्‌ हे पाजुबाज्यालिसें पशुपति व गुजेश्वरीया भजनय्‌ वनेगु यायां संगीतय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कलं वि.सं.या ४ सालय्‌ नाटकय्‌ नं संगीत तयेगु ज्या न्ह्याकादिल । गुरु तुयुनारायण श्रेष्ठपाखें संगीतया ज्ञान कयादीम्ह थ्वय्‌कलं निद्वलं मल्याक संगीत सिर्जना यानादीगु दु । वि.सं. २००७ साललिपा नेपाल रेडियो पलिस्थालिसें अन आवद्ध जुयादीम्ह थ्वय्‌कलं जिवंकाछि नेपाली गीत संगीतया सम्बद्र्धनय्‌ हे थःत पानादिल ।थ्वय्‌कलं थःम्ह हे निसलं मल्याक म्ये हालादीगु दुसा न्हय्‌सलं मल्याक म्ये च्वयादीगु दु । थ्वय्‌कलं संकिपा व नाटकय्‌ नं उतिकं हे संगीत तयादीगु दु । लोक, आधुनिक, राष्ट्रिय, भजनलिसें दक्वं विधाया संगीतय्‌ प्रखरम्ह थ्वय्‌कलं आपलं सदाबहार म्येत सिर्जना यानादीगु दु । रेडियो नेपालय्‌ उबलय्‌ अप्वः याना हिन्दी म्ये संगीत व उकिया हे लिधंसाय्‌ म्ये सिर्जना याइगु खः । थ्वय्‌कः झीगु थःगु हे शास्त्रीय, लोक व नेवाःम्येया लिधंसाय्‌ न्हून्हूगु संगीत तरज यानाः थःगु हे बिस्कं पहलं आधुनिक म्ये संगीतया श्रीबृद्धि यानादीम्ह खः ।
नेवाः दबुली थ्वय्‌कः न्हापांनिसें खनेदुम्ह जक मखु नेवाः सांगीतिक खलः पुचलय्‌ नं उतिकं हे सक्रियम्ह नं खः । थ्वय्‌कः नासः खलःलिसें मेमेगुली नं आवद्धम्ह खः । थ्वय्‌कलं नेवाःम्ये ग्वःपु सिर्जना यानादीगु सी मदुसां आपालं म्येत सिर्जना यानादीगु दु । रेडियो नेपालय्‌ व दबुली आपालं म्येहालामिपिन्सं थ्वय्‌कःया लसय्‌ नेवाः म्येत हालादीगु दु । तर वय्‌कलं गुलि नं नेवाः म्येय्‌ संगीत तयादीगु खः झीगु न्ह्यःने धाःसा म्ह्व जक ल्यनाच्वंगु दनि ।
वय्‌ंकःया लुमंके बहःगु थीथी म्ये मध्यय्‌ छुं छुं म्ये थुकथं दु– ‘आहा गजाःगु दिन थौं वःगु’ (सः तारादेबी च्वमि नातिकाजी श्रेष्ठ), ‘थौं थ्व सभाय्‌ जिं छन्त मखं’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘ताः दत मखनागु ल्वः मन ला रत्न’ (मूसः पन्नाकाजी शाक्य च्वमि नातिकाजी श्रेष्ठ), ‘न्हिलाच्वंगु थुगु क्यबचाय्‌ वइन धकाः थें पासा’ (सः पद्मदेबी मानन्धर– न्हापां हालादीम्ह, च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य), ‘सँझ्याः व तिकिझ्यालं बांलाःगु येँ देय्यात’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि राममान तृषित्‌), ‘मतिनाया मुखूस्वां नं झ्वाल जुयावन हाय’ (सः तारादेबी, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘अफसोच जिं छु स्यू हा’ (सः योगेश वैद्य, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘नेपाः देश झीगु स्वतन्त्र राष्ट्र’ (च्वमि प्रेमबहादुर कसाः), ‘थ्व समाजया मिखाय्‌ जि’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि दुर्गालाल), ‘नारायणजु गुँसा सिस रसन बिज्याक’ (ने.सं. १०७६, नासः खलःया ज्याझ्वलय्‌ हालादीगु)
थ्वय्‌कःयात संगीतशिरोभूषण व गोर्खा दक्षिण बाहु प्रथमलिसें आपालं मान, पदवी व सम्मानं छाय्‌पियातःगु दु । थ्वय्‌कःया ‘संगीत शिरोभूषण नातिकाजी’ नामं जीवनी सफू नं पिदंगु दुसा ‘नातिकाजी राष्ट्रिय संगीत सम्मान’ सिरपाः नं नीस्वना तःगु दु । नेपाःया संगीत ख्यलय्‌ गुबलें ल्वःमंके मफैगु म्हसीका ब्वयादीम्ह थ्वय्‌कः पार्किन्सन ल्वचं कयाः ने.सं. ११२४ कछलाथ्वः नःमि, आइतबारखुन्हु मदुगु खः । हुलाक विभागं थ्वय्‌कःया किपा तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट नं पिथंगु दु ।

ने.सं. १०५६ दिल्लागाः दसमिखुन्हु यल चिकंबही त्वालय्‌ मानबहादुर शाक्यया चीधिकःम्ह काय्‌ जुयाः जन्म जूम्ह खः संगीतकार भाजु नानिबाबु शाक्य । थ्वय्‌कः छेँया प्रतिकूल अबस्थाय्‌ नं नेपालभाषा व नेपाल संगीतया निंतिं थःत पानाच्वंम्ह छम्ह होनहार कलाकार खः । उगु इलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ जुइगु खःप्याखनय्‌ गुबलें प्याखंम्वः जुयाः गुबलें म्येहालामि जुयाः पिलूवइम्ह नेपाल संगीतया छम्ह अथक साधक खः । अथे हे थ्वय्‌कः सायाःया इलय्‌ पिहां वइगु ख्यालःया नं ख्यालःमि खः । नापनापं थीथी खलःपुचःपाखें ग्वसाः ग्वइगु ज्याझ्वलय्‌ व ब्वाला क्लब यलया ग्वसालय्‌ लय्‌ लय्‌पतिकं जुइगु साहित्य व संगीत मुंज्याय्‌ नं थ्वय्‌कःया ब्वति दु । लजगाःया रुपय्‌ वय्‌कलं जाकि, छुचुं, कःनि आदि क्यलेगु कल चले यानादी । ने.सं. ११२६ गुंलागाः नःमि, बसुबारखुन्हु वय्‌कः मन्त ।

पुलांगु ख्वाःपाः पुयाः हुलीगु द्यः प्याखयन् प्याखं हुइकीगु दबुलिइ प्याखं सुरु यायेन्ह्यः बाजं जक थानाः देववन्दना अर्थात द्यः ल्हायेमाःगु चलन दु । द्यः ल्हाये सिधलकि प्याखनय्‌ पोखिं थायेगु धकाः (यलया काति प्याखनय्‌) विशेष कथं वाद्यवादन थायेगु चलन दु । पोखिं थायेधुनकि प्याखं हुइके न्ह्यव संगीत
नाट्यया ईश्वर नासःद्यःया म्ये छपु हालेगु परम्परा दु । थुगु इलय्‌ हालीगु नासःद्यःया म्येयात हे नान्दी म्ये धाइगु खः । यलया अतिकं लोकंह्वाःगु कातिप्याखं व मोहनिया नवरथ (नवरात्र) जःछि पिथनीगु (चचा म्येया लसय्‌ पयँताः व तिंछु थानाः अष्टमातृका गणया दक्व देवदेवीपिनिगु) प्याखनय्‌ नं दबुलिइ प्याखं शुरु याये न्ह्यः नासः द्यःया गाछिगाः प्यनाः थथे नान्दि म्ये हालेगु चलन दु ।

ज्या यायेन्ह्यः नायलं याइगु पुजा । थःपिनि इस्तदेव अथबा अन नापसंया द्यःयात लुमंकाः छुं कथंया बिघ्न बाधा मजुइमा व ज्या सुथां लायेमा धकाः याइगु पुजा ।

नाय् बाय् खड्गी जात नेवाः समुदायया सूरवीर जात खः । स्वनिगलय् थुमिगु फुक्क बस्ती देय्ध्वाखा नापनापं दु ।
थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः जक मखु नेपाःया थीथी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।थुपिं ब्रम्हपुत्र क्षेत्री, सूर्यबंशी व कश्यप गोत्रयापिं खः । थुमित बज्रयान बौद्धतन्त्र, शाक्त परम्परा व शैवशाक्त तन्त्र परम्परा कथं ब्वथलेफु । थुमिगु परम्परागत लजगाः पशुपालन यानाः
ला दुरुया व्यापार यायेगु खः । तर थौंकन्हय् नोकरी नापं मेमेगु लजगाः नं यानाच्वंगु दु । नेवाः समुदायया
जात्रा पर्वय् छ्यला वयाच्वंगु नायःखिं बाजं थुमिगु छगू म्हसीका खः ।

यलया भाजु गोविन्द अमात्यया काय्भाजु नारायण गोविन्द सन् १९३९ स बूम्ह खः । विहार विश्वविद्यालयपाखें सन १९६१ स एमबिबिएस क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं स्वास्थ्य उपचारया ख्यलय् आपालं सेवा यानादिल । लिपा वेल्स, वेलायतय् वनाः उच्चशिक्षा ब्वनावःम्ह थ्वय्कलं विशेषतः क्षयरोग निवारणया ख्यलय् छगू अभियान हे न्ह्याकादिल । देय्या आपालं जिल्लाय् अस्पतालया प्रमुख जुयाः थुगु ख्यलय् सेवा यानादिल ।

नारायणगोपाल गुरुवाचार्य नेपालया आधुनिक संगीत ख्यःया ज्वःमदुम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया किलागलय्‌ ने.सं. १०५९ यंलागाः खस्थि, बुधबारखुन्हु अबु आशागोपाल गुरुवाचार्य व मां रामदेबी गुरुवाचार्यया कोखं जूगु खः । थ्वय्‌कःया यःत्यः जुयाः वि.सं.२०२७ सालपाखे दार्जिलिङ्गय्‌ च्वंम्ह पेमला लामालिसें इहिपाः जूगु खः, तर सन्तान धाःसा मदु ।
थ्वय्‌कःया अबु वरिष्ठ सितारवादक खःसा मचाइलंनिसें अबुलिसें भजन खलकय्‌ ववं तबला थाथां हे संगीतय्‌ दुबिना दिल । अबुया इच्छा शास्त्रीय संगीतकःमि जुइमा धैगु खःसां अथे मजुल । थ्वय्‌कलं पासापिनिगु संगतय्‌ नं तबला जक थाइम्ह व दुर्गालाल श्रेष्ठया प्याखनय्‌ नं म्हितादीगु दु । वि.सं. २०१६ सालं एस.एल.सि.धुंकाः रेडियो नेपालय्‌ न्हापांगु म्ये ‘स्वर्गकी रानी मायाकी खानी’ हालाः संगीतया ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । जिवंकाछि नेपाःया आधुनिक संगीतया न्हूगु धारया निंतिं थःत पानादिल । थ्वय्‌कलं सत्यापुं मल्याक खसम्ये हालादीगु दु । फुक्क धै थें लोकंह्वाः, सदाबहार जू । थःत मयःगु म्ये जुलकिं झ्यारर् खुनाबीम्ह थ्वय्‌कःया सन्कि पहलं हे संगीत ख्यलय्‌ उच्चस्थानय्‌ थ्यंकेत बः जूगु धायेछिं ।
थ्वयकःया नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं आपालं योगदान दु । थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां दबुली हालादीगु म्ये हे नेवाःम्ये खः । उगु म्ये पासापिनिगु कुतलं वि.सं. २०१२ सालपाखे येँयाःपुन्हिया झ्वलय्‌ भ्याय्‌चाद्यइथाय्‌ जूगु सांस्कृतिक ज्याझ्वलय्‌ हालादीगु खः । म्येया बोल थुकथं दु– ‘गनं च्वाक्क खंसा मय्‌जु, केलेहें मिखां स्वये मते न्हां ला’ । थुगु म्येया च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य खःसा लसय्‌ हनादीम्ह राममान ‘तृषित’ खः । लिपा ने.सं. १०८० स त्रिचन्द्र कलेजया नेपालभाषा साहित्य पालाया ग्वसालय्‌ जूगु अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्‌ थ्वय्‌कलं पुचःम्ये नं हालादीगु दु । अथेहे ने.सं. १०९६ चिल्लागाः पन्चमि, सनिबारखुन्हु येँया राष्ट्रिय सभा गृहय्‌ जूगु संगीत पञ्चमि ज्याझ्वलय्‌ नं दुर्गालाल श्रेष्ठया म्ये ‘जीवनय्‌ गबलें छकःसां प्रेम जि यायेनंगु दु’ हालादीगु खः । थ्वसिबें न्ह्यः वि.सं. २०१७ सालपाखे चुनाव प्रचारया नेवाःम्ये नं हालादीगु दु । अथेहे छगू इलय्‌ थःगु सलय्‌ नेवाः म्येचाः पिथनेया निंतिं म्ये आह्वान यानाः छगू पत्रिकाय्‌ सुचं नं पिथना दीगु खः । आःतक्क सीदुकथं थीथी इलय्‌ जूगु ज्याझ्वलय्‌ थ्वय्‌कलं झिंछपुति नेवाः म्ये हालादीगु दु । उकी मध्यय्‌ निपु म्ये दबुली हालातःगु, निपु म्ये रियाजया झ्वलय्‌ हाःगु व छपु आलाप जक कयातःगु दु । लिपा थुपिं म्येत फुक्कं मेमेपिन्सं हालाः पिथनेज्या जूगु दु । वय्‌कलं हालादीगु मेमेगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘झीगु शान झीगु मान झीगु झीत दइ तिनि’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ नारायणगोपाल, पुचलय्‌ हालादीगु), ‘छं जि यः थें यः जि नं छ’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘म्ये हाले जिं, न्ह्यः वयेकि छं’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘तुयूगु भ्वं जिगु जिन्दगी खः’ (च्वमि गिरिजाप्रसाद जोशी, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘दकलय्‌ साःगु अय्‌लाःया नां’ (च्वमि गिरिजाप्रसाद जोशी, लय्‌ नारायणगोपाल), ‘माय्‌ क्यःम्ह सिन्तलिचिया मिखां ख्वबि हाल यःमां’ (च्वमि बासुपासा), ‘जुइ ला मजुइ ला झंगः ल्हाना खइ ला’ (च्वमि गणेशचरण राय, लय्‌ नगेन्द्र हाडा), ‘बुलुहुं निभाः बिना वनी’ (नेवाःम्येया निंतिं आलाप जक कयाःतःगु लसय्‌ लिपा दुर्गालाल श्रेष्ठजुं म्ये चिनाः सत्यनारायण मानन्धरं हालादीगु) ।
अबुया हे मन तयेत छन्हु भारतया बडौदाय्‌ वनाः शास्त्रीय संगीत सयेकेत झाल । अनयाम्ह छम्ह गुरुं थ्वय्‌कःया प्रतिभा खनाः संगीतय्‌ भविष्य दुगु खंकूगु खः । कासाय्‌ चेस व फुटबल म्हितेगुलिसें नसा दयेकगु, नयेगु व इतिहास ब्वनेगु सोख दुम्ह थ्वय्‌कलं थीथी सिरपाः व पदवी कयादीगु दुसा मदयेधुंकाः वि.संं. २०४८ दँय्‌ त्रिशक्तिपट्ट तेश्रोपाखें विभूषित जूगु खः । नेपाली संगीतया नक्षत्र थ्वय्‌कः नुगःसेँ, जलासेँ व चिनी ल्वय्या हुनिं ने.सं. ११११ थिंलागाः चौथि, बुधबारखुन्हु ५१ दँया बैंसय्‌ मदुगु खः । हुलाक विभागं थ्वय्‌कःया किपा तयाः वि.सं. २०५१ दँय्‌ नितका वंगु हुलाक टिकट नं पिथंगु दु ।

तानसेन, पाल्पाया भाजु तुलसीप्रसाद व मय्जु भुवनदेवीया काय्भाजु नारायणप्रसाद सन् १९४७ स बूम्ह खः । सन् १९७३ स सोभियत संघ, लुम्बिबा विश्वविद्यालयपाखें मेकानिकल इन्जिनीयरिङ्ग क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कः नेपालय् कम मूल्यया यातायात साधनया विकासया ख्यलय् आपालं भूमिका म्हितावंम्ह भाजु ख ः ।