मां सुवर्णदेवी व बा रामलाल न्याछ्योंया कोखं ने.सं. १०८२ इ जन्म जूम्ह निजिरोस श्रेष्ठ न्याछ्यों बाखं, चीबाखं, उपन्यास, मचा कासा, नेवाः नसा, नेवाः संस्कृति सम्बन्धी थीथी बिधाय् ल्हाः न्ह्याःम्ह स्रष्टा खः । तर थथे खया नं थ्वय्‌कःयात अप्वः थें बाखंच्वमि कथं म्हसीकेगु याः । थ्वय्‌कःया मुक्कं झिंछगू सफू पिदने धुंकूगु दुसा उकी मध्यय् अन्तरमनया सः (ने.सं. ११३४) व करं क्यंगु लँपु (ने.सं. ११३९) बाखं सफू खः । थ्वय्‌कलं वर्तमान समाजय् खनेदुगु विसंगति, विकृति, म्हो जुयावनाच्वंगु सामाजिक मुल्य–मान्यतायात व्यंग्य यानाः बाखं च्वयादी । थ्वय्‌कःया बाखनं ब्वमिया नुगलय् थिइत ताःलाःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया मिसा नं मनू खः (ने.सं. ११४१) नांगु उपन्यास पिदंगु दु । थ्व उपन्यास झीगु समाजय् विद्यमान लैंगिक विभेदयात कयाः च्वयातःगु उपन्यास खः । बाखं उपन्यास बाहेक थ्वय्‌कःया नेवाः संस्कृति, संस्कार, नसा, कासाया सम्बन्धी नं तःगू सफू पिदंगु दु, गुगु थुकथं दु— फ्वसा (ने.सं. ११२८), नेवाः कासा (ने.सं. ११२८), नेवाः कासा निगूगु ब्व (ने.सं. ११३०), जिमि मांया ज्याःजंक्व (ने.सं.११३१), नेवाः नखः व नसा (ने.सं. ११३२), यलया अगिंमथः (ने.सं. ११३३), स्यस्यः समाजया स्वक्वःगु जंक्व (ने.सं. ११३९) । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया ख्यलय् यानादीगु योगदानयात कदर यासे थ्वय्‌कःयात जरिमैँया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं. ११३७) प्राप्त जूगु खः । अथे हे विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन ने.सं. ११३३य् बाखं बिधाय् थ्वय्‌कःयात ल्यू सिरपाः प्राप्त जूगु दु ।

नेपालभाषाया संकिपा ‘निपाः ख्वाःपाः’ आर. के. प्रोदक्शनया पाखें निर्माण जूगु खः । ने.सं.११०७ दँय्‌ प्रदर्शन जूगु थुगु संकिपाया निर्देशक श्यामकृष्ण श्रेष्ठ व किरणलाल श्रेष्ठ अले कलाकारपिं किरणलाल श्रेष्ठ, तुलसी डंगोल, मोहनकृष्ण श्रेष्ठ, सुलोचना मानन्धर, शबनम रन्जित व श्यामकृष्ण श्रेष्ठ खः । थुकी श्यामकृष्ण श्रेष्ठ व किरणलाल श्रेष्ठया बाखं, छायाँकार राजभाई सुवाल व एम एस माइकल, संगीतकार गोविन्द ह्युमत खः । थुगु संकिपाय्‌– सुं नं मनूया खनेदुगु ख्वाः व सुलाच्वंगु ख्वाः नापं यानाः निपाः ख्वाः दयेयः धकाः क्यनातःगु दु ।

मय्‌जु निभाः बज्राचार्यया जन्म ने.सं.१११० पौष कृष्ण पक्ष ४ कुन्हु येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां विजयलक्ष्मी तुलाधर व बाःया नां नारद बज्राचार्य खः । नेपालभाषा साहित्यय् वय्‌कलं विशेष यानाः नियात्रा साहित्यया च्वसु च्वयेगु यानादी । वय्‌कःया न्हापांगु नियात्रा च्वसु माइ जर्नि टु जापान खः । थ्व वय्‌कः सन् २००० य् जापानय् अन्तराष्ट्रिय मचातय्‌गु सम्मेलनय् ब्वति कयाः वयेधुंकाः च्वयादीगु नियात्रा च्वसु खः । थ्व च्वसु इकेदा इन्टरनेशनल स्कूलया ख्वाःपतिइ सन २००१य् पिदंगु खः । वय्‌कःया नेपालभाषाया न्हापांगु नियात्रा च्वसु राफ्टीङ्ग२ भोतेकोसी खः । थ्व नियात्रा सन्ध्या टाइम्स न्हिपतिइ ने.सं.११२९ चौलागा १ य् पिदंगु खः ।

लजगाया सिलसिलाय् वय्‌कः थीथी देशय् झायादी । अथे झाइबलय् अनया विशेष न्ह्यथनेबहःगु खँयात कयाः वय्‌कलं नियात्रा च्वसु च्वयादी । कृतिगत रुपय् सफू पिमदंनिगु खःसां वय्‌कःया नियात्रा च्वसु नेपालभाषा टाइम्स, थाय्‌भू, नःलि पत्रिकाय् पिदना वयाच्वंगु दु । नियात्रा लेखनय् वय्‌कःया थःगु कथंया मौलिक पहः दु । जीवन्तता दु । वातावरण व मानविय समवेदनयात वय्‌कलं थःगु च्वसुइ ब्वयेगु यानादी । वय्‌कलं ने.सं.११२७ स ईल्वहँ च्वखँ सिरपाः त्याकादीगु खः।

येँ, न्याबहाःया भाजु पे्रमानन्द व मय्जु ललितया काय्भाजु निरञ्जन कपाली सोभियत संघया विश्वविद्यालयपाखें सन १९६९ स इन्जिनियरिङ्ग क्वचायेका वःगु खः । विशेषतः लघु जलविद्युत परियोजनाया डिजाइनया ख्यलय् थ्वय्कः नेपाःया छम्ह न्ह्यलुवाः खः । सुनकोशी, नाम्चे आदि थाय्या जलविद्युत परियोजनाय् थ्वय्कलं प्राविधिक तिबः बियादीगु दु ।

निरञ्जन ताम्राकार अबु पन्ना मान ताम्राकार व मां चिनिलानी ताम्राकारया कोखं ने.सं. १०८६ तछलागा चौथि मंगलवाः कुन्हु मरु, इलाछेँय् जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व नेपालभाषा च्वन्ह्याकेगु अभियानय् न्हयचिलाच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । नेसं ११०१ निसें नेपाल लिपि गुथिइ आवद्ध जुयाः नेपाल लिपि व रञ्जना लिपि स्यनेकने यायेगु व नेपाल लिपि प्रवद्र्धनय् युवापुस्तायात नुगः क्वसायेकेगु ज्याझ्वः न्ह्याकेत नं न्ह्यचिलादीगु दु । वय्‌कः ने.सं. ११३७ निसें ११४२ तक नेपाल लिपि गुथिया नायः जुया नेपाल लिपि संरक्षण व प्रवद्र्धन यायेगु ज्याय् न्ह्यचिला दीगु दु । ईञ्जिनियरिङ्ग विषयया स्नाकोत्तर तगिं अध्ययन क्वचायेकादीम्ह वय्‌कः ईञ्जिनियर पेशा नालाः नेपाल सरकार व थीथी अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाय् ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः नेवाः जातिया व्यवसायिक उत्थान व समृद्धिया निंतिं थीथी संस्था व पुचलय् आवद्ध जुयादीगु दु । अमृत साईन्स क्याम्पसया निभाः साहित्य पाःलाःया नायः जुयादीम्ह वय्‌कलं ‘निभाः दँपौ’या न्हापांगु ल्याः सम्पादन नं यानादीगु दु ।

ने.सं. १०७१ यंलाथ्व १२ कुन्हु बाः पूर्णरत्न शाक्य व मां चन्द्रमाया शाक्यया कोखं येँय् जन्म जुयादीम्ह खः— भाजु निरञ्जनरत्न शाक्य । ने.सं. १०९६ य् निकचा नांगु बाखं ज्वनाः झाःम्ह भाजु निरञ्जनरत्न शाक्यं बाखं, ख्यालः व म्येँ च्वयादी । वयकःयात नेपालभाषाय् मूलतया बाखं च्वमि नापं नेपालभाषाया छम्ह सक्रिय कार्यकर्ता व मातृभाषा अनुरागीकथं म्हसीकेगु याः ।

वय्‌कःया पिदने धुंकूगु सफू थथे दु– निकचा (ने.सं.१०९८), ब्वलासा (ने.सं.११०१) । लुमन्ति खलः, प्यूखाया नायः भाजु निरञ्जनरत्न शाक्यं तःदँ तक नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्ह्याकादीगु खः । नेपाल लिपि गुथि स्वने न्ह्यः वय्‌कलं थासं थासय् वनाः नेपाल लिपि स्यनेगु ज्या नं यानादीगु खः । वय्‌कः ने.सं ११४२ या न्हूदँ समारोहया नायः नं जुयादीधुंकूगु दु ।

बौ रत्न बज्राचार्य व मां बाबा बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०८७ (वि.सं. २०२४ असार १६) कुन्हु येँया फसिक्यबया भुजिंबहाः त्वालय् बूगु खः— निर्मल बज्राचार्य । साहित्यकार भाजु बज्राचार्यं विज्ञानया विषयय् (एमएससी) ब्वनेज्या यानादीगु खःसां थःगु मांभाय् प्रतिया माया दुम्ह जूगुलिं थःगु च्वसा नेपालभाषा साहित्यय् नं न्ह्याकादिल । भाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया विधा निबन्ध, स्वास्थ्य सम्बन्धी च्वसु व छधाः प्याखं खः । अथेसां भाजु बज्राचार्यया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वखँ सर्गतय् न न्याइ गुकथं (इनाप, ने.सं. ११०६) खः । वय्‌कःया थीथी पत्रपत्रिकाय् परम्परागत वासःतासः विषयया आपालं च्वसु पिदंगु दु । नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन व ख्यालः कासाय् ब्वति कयाः थीथी सिरपाः त्याकादीधुंकूम्ह बज्राचार्य छम्ह लोकंह्वाःम्ह एफ.एम.या ज्याझ्वः न्ह्याकामी नं खः ।

निर्मला श्रेष्ठ नेपाःया नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ नांजाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०७५ कछलाथ्वः पुन्हि, बुधबारखुन्हु येँया त्यःरया घवाननी जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु बत्सलाल श्रेष्ठ व मां झुमादेबी श्रेष्ठया प्यम्हम्ह म्ह्याय्‌ खः ।
मचाइलंनिसें रेडियोय्‌ म्ये न्यन्यं थ्वय्‌कःया संगीत ख्यलय्‌ नुगः क्वसाःगु खः । मचाबलय्‌ त्वाःबहालय्‌ च्वंपिनिगु इनापय्‌ हिन्दी म्ये अले दबुली नं नेवाः लोकम्ये हालाजुइम्ह थ्वय्‌कःयात छन्हु म्ये हालेत नाचघरय्‌ यंकल । अन छगू ज्याझ्वलय्‌ बसन्त श्रेष्ठनापं सिलु म्ये हालादीगु खः । मिस्त लिबाःन्ह्यबाः मदयेक पिहां वने मज्यू धाइगु इलय्‌ छेँय्‌ मसीक म्ये हाः जुइमाःगु उबलय्या अवस्थाय्‌ गुबलें म्ये रेकर्डया निंतिं चच्छि हे पिने नं च्वनेमालीगु जुयाच्वन । प्याखं हुलेगु नं मंदुम्ह थ्वय्‌कलं उबलय्‌ दबुली आपालं लोक, ऋतु व भजन नेवाःम्ये हालादीगु दु । वय्‌कलं हालादीगु म्येया दकलय्‌ न्हापांगु म्येचाः ‘नेपालभाषा म्ये’ (ने.सं. ११००) खः । थुकी वय्‌कःया निपु म्ये ‘का न्हंै मैंचा मंसीर मैन्हास’ (द्वारिकालाल जोशीलिसें, च्वमि व लय्‌ द्वारिकालाल जोशी) व ‘सितला माजु स्वहुने प्रजाया गथिन जुल हवाल’ दुथ्याः । अनं लिपा पिदंगु ‘निमन्त्रणा’ (ने.सं. ११०६) म्येहना प्याखनय्‌ ‘वासवदत्ता’ भूमिकाया झिपुं मल्याक म्ये हालादीगु दु । दुर्गालाल श्रेष्ठया ‘बिहांचुलि’ म्येहना प्याखनय्‌ नं वय्‌कलं म्ये हालादीगु दु । अले ने.सं.११०९ स पिदंगु ‘म्येयागु उपहार’ म्येचालय्‌ फुक्क म्ये थःम्हं हे हालादिल । थुगु
म्येचाःया म्ये दुर्गालाल श्रेष्ठ व ध्रुबकृष्ण दीपं च्वयादीगु व वरिष्ठ संगीत सर्जक अम्बर गुरुङ्गं लसय्‌ हनादीगु खः ।
न्हापा झ्वःछेँया प्रकाश पुस्तकालया ग्वसालय्‌ जूगु सांगीतिक ज्याझ्वलय्‌ हालेत दुर्गालाल श्रेष्ठया म्येय्‌ थ्वय्‌कलं अम्बर गुरुङ्गयात लय्‌ तयेकादिल । उगु म्ये खः ‘म्वाःल हुँ वनेसा थुलि खँ न्यनाहुँ’ । न्हू लसय्‌ हनाः हालादीगु थ्व हे वय्‌कःया न्हापांगु नेवाःम्ये खः । थ्वय्‌कलं नास खलः, जन नाट्य परिषद व लेकाली समूहय्‌ नं आवद्ध जुयादीगु दु । थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां मोहनकुमार श्रेष्ठपाखेंं शास्त्रीय संगीतया ज्ञान कयादीगु खः । लिपा संगीत महाविद्यालयपाखें रामप्रसाद राय, चन्द्रराज शर्मा व रंगराव कादम्बरीपाखें नं संगीतया ज्ञान कयादिल । संगीत ख्यलय्‌ दुहां वयेःधुंकाः थ्वय्‌कलं नाचघरं, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान, त्रिभुवन विश्वविद्यालयया अर्न्तगत शिक्षा समितिइ ज्या यानाः हानं नाचघर हे लिहां झाल । नाचघरं ब्यूगु अवकासया विरुद्ध मुद्दा तयाः त्याकाः नारायणगोपाल गुरुवाचार्य जि.एम. जूगु इलय्‌ वय्‌कः हानं अन लिथ्यंगु खः । थ्व हे झ्वलय्‌ वय्‌कः थःगु प्रतिभा ब्वयेत सांगीतिक ज्याझ्वःपाखें निकः स्वकः जापान थ्यंकादिल । लिसें मेमेगु देसय्‌ थ्यंक वनाः थःगु प्रतिभा ब्वयादीगु दु ।
वि.सं. २०२२ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालेगु ज्या न्ह्याकादीम्ह उबलय्‌ वय्‌कलं नारायणगोपालया म्ये ‘कुञ्जमा गुन्जियो स्वर कोयलीको’ हालाः स्वरपरीक्षा ताःलाका दीगु खः । लिपा नेपालभाषा ज्याझ्वः ‘जीवन दबुली’ नं आपालं नेवाःम्ये हालादीगु दु । अन वय्‌कलं शिवशंकर मानन्धर, नातिकाजी श्रेष्ठ व हुतराज शर्माया संगीतय्‌ म्ये हालेगु यानादीगु खः । तता उर्मिला श्रेष्ठ व जिचादाजु हिरण्य भोजपुरे दुथ्याःगु लेकाली समूहया नं थ्वय्‌कः दुजः खः । थुबलय्‌ हे हालादीगु लोकंह्वाःगु म्ये मध्यय्‌ ‘रनबन घुमी बनबन डुली काफल पाक्यो’ व ‘नखेल्नु जुवा तर तास’ खः । थ्व पुचलं नं वय्‌कःयात म्येहालामिकथं म्हसीका बीत आपालं ग्वहालि जूवंगु खः । लिपा वरिष्ठ संगीत सर्जक अम्बर गुरुङ्गलिसें स्वापू ब्यायेधुंकाः वय्‌कःया संगीतय्‌ आपालं लोकंह्वाःगु म्ये हालादीगु दु । थ्वय्‌कलं स्वसःपुं मल्याक म्ये हाला दीधुंकूगु दु ।
वि.सं. २०५१ सालपाखे थ्वय्‌कः अमेरिकाया कोलोराडोय्‌ च्वं झाल । अथे जुयाः वय्‌कः म्ये संगीत ख्यलं तापाये माःगु जक मखु नेपालपाखें छुं नं कथंया मान सम्मानत काये मखन । तर वि.सं. २०७४ पाखे अमेरिका, कोलोराडोया अन्तराष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाजलिसें मेमेगु संघसंस्थां हनेगु ज्या धाःसा जूगु दु । नीनिदँ लिपा वि.सं.२०७४ सालय्‌ नेपाः वयाः हाकनं अन हे लिहां झाल । याकः जीवन हना च्वनादीम्ह थ्वय्‌कःया गुलि नं म्ये ल्यनाच्वंगु दु उकिं हे वय्‌कःया म्हसीका ल्यंकेत कुगाः ।

मय्‌जु निर्मला श्रेष्ठया जन्म अबु हरिगोबिन्द श्रेष्ठ तथा मां रामप्यारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं १०८५य् यलया त्यागः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर यानाः पाटन संयुक्त क्याम्पसय् नेपालभाषा विषय हे प्राध्यापन यानाच्वनादीम्ह मय्‌जु निर्मलां थःगु च्वसा नं नेपालभाषाया पठनपाठननाप सम्बन्धित विषयपाखे हे न्ह्याकादीगु दु । थ्वय्‌कःया हस्तलिखित लय्‌पौ—नेपालया विश्लेषणात्मक अध्ययन (ने.सं ११४०) नांगु सफू पिदंगु दुसा फुटकर च्वसुया रुपय् थीथी पत्रिका गथे नेपालभाषा, लुमन्ति दबू , कुलां आदिइ प्रकाशित जूगु दु । नेपालभाषाया पठनपाठन बाहेक थ्वय्‌कः —लोकसाहित्य परिषद्या दुजः जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दुसा चक्रपरंहंस योग सेवाया छम्ह सल्लाहकार नं खः । थ्वय्‌कलं चैनलाकौल पुरस्कार, दीर्घसेवा पदक, गौरी अनन्त सिरपाः, रेवतिरमानन्द धार्मिक पुरस्कार आदि प्राप्त यानादीगु दु ।

ख्वप भार्वाचो ध्वाखाया पूर्व दिशाया तँ (पाःचाः) क्वय्‌या तेखाचो त्वाः अले वंशगोपाल ताहाफल्चाया झिपलःति पश्चिमया लँ सिथय्‌या विहार हे जेतवर्ण महाविहार खः । क्वःनेया निवाः शाक्यतय्‌ बसोबास दयाच्वंगु व निवाः शाक्यतय्‌ चूडाकर्म याइगु बहाः जूगुलिं जेतवर्ण महाविहारयात निवाः बहाः धकाः नं म्हसीका वयाच्वंगु दु । विहार गुबलय्‌ दयेकल धयागु दसि प्रमाण छुं मदु । तर थन च्वंपिं शाक्य संघया दुजःतय्‌सं थःपिंत गुण सिंह देवया सन्तान खः धकाः धया वयाच्वंगु दु । अध्ययन क्रमय्‌ ने.सं. ७१४ लिपा यलया इतिल्हनेय्‌ च्वंम्ह गुणसिंह बुद्धाचार्य ख्वपया गःछेँ त्वालय्‌ च्वनाः ने.सं. ७३१ य्‌ क्वाठण्डौया प्रसन्नशील महाविहारया लिबिछेँया लिक्क च्वंगु छेँ न्यानाः च्वंवःगु खः ।

जुजु जगज्योति मल्ल देवं क्वाठण्डौया गुणसिंह बुद्धाचार्ययात कुथुबहीया बछि अधिकार ब्यूगु जुल । थुकथं कुथुबहीया प्रतिस्थापित गुणसिंह देवं ने.सं. ७५१, ७५२ व ७५४ पाखे जेतवर्ण महाविहारया परिसरया छेँ बुँ न्यानाकाःगु ताडपत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । लिपा व हे गुणसिंह बुद्धाचार्य देवं ने.सं. ७५१ लिपा जेतवर्ण महाविहार निर्माण याःगु अनुमान यायेफु । अथे हे बहाःया क्वाःपाःद्यःया खवय्‌ च्वंगु ताम्रपत्रय्‌ जुजु रणजित मल्ल्या इलय्‌ लुँध्वाखा दयेकूपिं गुणाकर (ने.सं. ८७१) छाःगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जेतवर्ण महाविहार जुजु रणजित मल्लकाल न्ह्यः हे दयेधुंकूगु पुष्टि नं जू । न्यनेदु कथं गुणाकर देवपिंसं थुगु विहारय्‌ च्वनाः नमुना लुँध्वाखा दयेकाःलि व हे अनुसार लुँध्वाखा दयेकूगु जुल । अथे हे थनया संघं लुँध्वाखायात हे विश्वकर्मा द्यः नालाः पुजाकर्म याना वयाच्वंगुलिं नं जेतवर्ण बहाःया संघ सदस्यत हे लुँध्वाखा दयेकूपिं खः धकाः पुष्टि जू ।

जेतवर्ण महाविहार चिधं जूसां प्यखेरं निवाः शाक्यतय्‌गु हे जक बसोबास दु । विहारया दथुइ दीपमाला सहितया बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया पूर्व दिशाय्‌ दनाच्वंम्ह मैत्रेय बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । चैत्यया प्यखेरं प्यम्ह सिंह दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाय्‌ तोरण मदु तर चावलि, मकर, नाग, छेपु स्वरुपया बुट्टा अंकित जुयाच्वंगु दु । गन्धकुटीया जवय्‌ अवलोकितेश्वर करुणामय व शाक्यमुनि बुद्धया प्रतिमा दु । अथे हे गन्धकुटीया खवय्‌ पूर्व पश्चिम दिशाय्‌ दसिकथं बसुन्धरा, लोकेश्वर, अभिताभ, भैरव व क्षेत्रपाल स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया जवंखवं निम्ह सिंह दु । विहार दुने छगः तुं दु ।

थुगु बहाःया संघया कथुबहीनाप स्वापू दु । उकिं जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय्‌ चूडाकर्म याइबलय्‌ कुथुबहीया दीपंकर बिज्याके माःगु चलन दु । जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय्‌ आगंद्यः कुथुबहिलिइ पलिस्था यानातःगुलिं यायेमाःगु पुजाकर्म बौद्ध चर्या सकतां कुथुबहिलिइ हे याना वयाच्वंगु दु ।