प्राचीनकालया नेपालभाषाय् नीतिमूलक बाखं गुलिं संस्कृत प्राकृत भाषाया तप्यंक अनुवाद टिकाया रुपय् खनेदुसा गुलिं तत्कालिन प्रचलित आख्यान, रामायण, महाभारत ग्रन्थया कथावस्तुया छुं किस्सा लिकया उकियात हे विषयभूमि दयेकाः चिनातःगु खनेदु । तत्कालिन जुजु मन्त्रीया काय्पिंत राजनीति, समाजनीतिया ज्ञान बीगु अथेहे समाजयात नीति, आर्दशया शिक्षा बीगुया नापं इमान्दारीता, परिश्रम, स्वाबलम्वनया पाठ स्यनेगु हे थज्याःगु बाखंया तातुना जूगु दु । थुगु इलय् रचना जूगु नीतिमूलक बाखं विशेष यानाः गुलिं बाखनय् कथावस्तुया माध्यमं सन्देश बीगु यानातःगु दुसा गुलिं बाखनय् पात्रतय्गु सम्वाद पाखें सन्देश ह्वलेगु यानातःगु दु । मेमेगु बाखं सफूया तुलनाय् नेपालभाषाय् थज्याःगु सफू म्हो जक खनेदु ।
नीर शाह नेपाःया छम्ह नांजाम्ह संकिपामि, साहित्यकार व सञ्चारकःमि खः । संकिपाया निर्देशक, अभिनेता व म्येच्वमिकथं वय्कः तसकं नांजाम्ह खः । नेपालभाषाया निगूगु संकिपा “राजमति”या निर्देशन याःम्ह नीर शाहया जन्म वि सं २०१० साल असोज २६ गते येँया ज्ञानेश्वरय् जूगु खः । वय्कःया अबुया नां देबेन्द्र विक्रम शाह व मांया नां बोध कुमारी शाह खः । मचांनिसें हे नाटकय् निर्देशन व अभिनयपाखे नुगः क्वसाःम्ह नीर शाहया न्हापांगु संकिपा बि सं २०२४ सालं पिदंगु “परिवर्तन” खः । बासुदेव, मसान, सेतो बाघ व अकाल नांयागु संकिपाया निर्देशक नीर शाहया छगू ज्वःमदुगु संकिपा “राजमति” खः । वय्कः नीर शाह नेवाः संकिपा “राजमति” या निर्देशनकलिसें निर्माता नं खः । नेपालभाषाया संगीत व साहित्य थपु यायेगुपाखे नं नुगः क्वसाम्ह नीर शाहया कुतलं हे गुड नाइट एफ एमय् नेपालभाषा ज्याझ्वः न्ह्याःगुृ खः । अथेहे तुं नेपालभाषाया न्हापांगु टिभि ज्याझ्वः “हाबलासा” नं नीर शाहं न्ह्याकूगु टिभि च्यानल “शांग्रिला च्यानल” पाखे पिलूगु खः । व धुंकाः नेपाल टेलिभिजनय् शांग्रिला च्यानल डे टिभि धकाः न्ह्याकूगु इलय् नेपाःया दकलय् न्हापां स्याटेलाइटय् वंगु नेवाः ज्याझ्वः “हसना” प्रसारण याःगु खः । नेपाल टेलिभिजनया संस्थापक नीर शाह आपालं संघ संस्थालिसे आबद्घ वय्कः आपालं सिरपा, सम्मान, विभुषणपाखें सम्मानित व्यक्तित्व खः ।
ल्यासे मय्जु बांलाः, बेइमान यायेमते न्हां’ थें ज्याःगु अतिकं लोकंह्वाःगु म्येय् सः बियादीम्ह म्येहालामि नीरा श्रेष्ठया जन्म येँया त्यःरय् जूगु खः ।
जर्मनीया हाइडलवर्ग विश्वविद्यालय, इण्डोलोजी विभागया मानार्थ प्राध्यापक नील गुस्चोअ जर्मनया नापनापं नेपाःया ख्वपय् नं च्वनेगु यानादी । जापानया लाय्कू नगरसम्बन्धय् सन् १९७३ य् विद्यावारिधि क्वचायेकादीम्ह वय्क: जर्मनया स्मारक संरक्षण मन्त्रालय अन्तर्गत प्राधिकरणया प्रमुख नं जुयादिल । लिपा जर्मन राष्ट्रिय संरक्षण समितिया मू मनूया भाला क्वबियादिल । सन १९७१ य् नेपाः व जर्मन सरकार दथुइ जूगु निगू पक्षया सम्झौता कथं न्ह्यज्यागु ख्वप देय्या स्मारक संरक्षण परियोजनाया विशेषज्ञ पुचःया छम्ह दुजः कथं नेपाः झाःम्ह वय्कलं सन् १९८० लिपा निगूगु विश्व युद्धलिपा जापान, जर्मन व युरोपया शहरी पुनःनिर्माण परियोजनायात कयाः अनुसन्धान न्ह्याकादिल । थ्वहे इलय् भारत व नेपालय् नगर लागादुने सांस्कृतिक रिति, परम्परायात कयाः अध्ययन यानादिल । सन १९९२ य् युनेस्को अन्तर्गत नेपाःया विश्व सम्पदा स्थल संरक्षणया सल्लाहकार जुल ।
तःदँतक नेपालय् च्वनेगुया नापनापं स्वनिगःया थीथी साँस्कृतिक सम्पदाया संरक्षणया ज्याय् प्रत्यक्ष ब्वति कयाझायाच्वंम्ह छम्ह विज्ञ जूगुया ल्याखं वय्क:या थःगु बिस्कं कथं म्हसीका दुगु जुल । उलि जक मखसे उलि हे च्वसा न्ह्याकेफूम्ह जूगुलिं वय्क: स्वनिगयाः वास्तुकला, मूर्तिकला, काष्ठकला, नगरीय वस्ती, मृतिका प्रविधियात कयाः तःगू कृति पिकायेत सफल जुल । वय्कलं पिथनादीगु ख्वपया नेवाः समाजया मृत्यु संस्कारसम्बन्धय् विशेष अध्ययनया सफू नं उलि हे महत्वपूर्ण जू । नेवाः नगरीय वास्तुकला प्रविधिसम्बन्धय् वय्कलं मेपिं विद्वानपिं अष्टिन हेल व ईश्वरानन्द श्रेष्ठलिसे जानाः पिकयातःगु सचित्र शब्दकोष नं उलि हे च्वछायेबहः जू । नेवाः कला, संस्कृति, वास्तुकला, सम्पदा अले परम्परायात कयाः विविध पक्षं तःगू सफू च्वयादीपिं विदेशी विद्वानपिं मध्ये छम्ह भाजु नील नं खः । थुम्ह विद्वानया मूमू सफू खः –
• Handling Death; The Dynamics of Death Rituals and Ancestor Rituals Among the Newars of Bhaktapur, Nepal
• The Kathmandu Valley
• New Buildings, sites under Construction and Demolition 1990-2011
• Patan-Vãbāhā
• History and Inventory of a Newar Buddhist : Monastery
• Preserving Charnarayana The Rebuilding of a 16th Century Temple on Patan Royal square , Nepal 2015–2019
• Nepal Patan Palace; The Restoration of Sundari Chowk 2006–2016
• Bhaktapur – Nepal Urban Space and Ritual
• The Portals in Newar Architecture
• Tiered Temples in Nepal, 13th to 19th Centuries
• Mapping the Kathmandu Valley with Aerial Photographs by Erwin Schneider
• The Kathmandu Valley
• Nepalese Wood Carving; The Roof Struts of Patan Darbar square 1565 to 1735
• History of Kings of Nepal; A Buddhist Chronicle
• Newar towns and buildings; An illustrated dictionary Newārī-English -Nepali
अबु साहिँला शाक्य व मां न्हूच्छेमाया शाक्यया कोखं ने.सं. १०९२ अनलाथ्वः पारु, सुक्रबारखुन्हु यलया इकुननिइ वय्कःया जन्म जूगु खः ।
नेपालभाषाया लोकं अतिकं ययेकूगु म्ये ‘स्वयेगु मन जुल रे’ च्वयादीम्ह भाजु नील शाक्य बहुप्रतिभां जाःम्ह ब्यक्ति खः । थुगु म्येलिसें ‘छं मुसुहुं न्हिलाः स्वःसा’, ‘वय्गु छं बचं बियाः’, ‘दाइचा छ ला’, ‘सितिं वनी न्हां’, ‘जिगु बैसं धाल’, ‘वा वःगु स्व रे स्व रे’ म्ये च्वयादीम्ह शाक्यं उदीतनारायणया सलय् न्हापांगु नेपालभाषाया म्ये ‘माया रे रत्न’, ‘थौंकन्हय्या ल्यासेत’, ‘यंकि यंकि जिन्दगी बरु’, ‘तिकिझ्याः प्वालं जः ज्वयाः वः थें’, लिसेंया ६५ पु नेपालभाषा म्येय् संगीत तयादीगु दु । ‘अय्लाः अय्लाः’, ‘गल्ली दुने’, ‘यज्यूया नामय्’, ‘बागलाया स्वां’ लिसें ‘ल्हाः हुस्लुं प्वाः फुस्लुं’ संकिपाया टाइटल म्ये लिसें १६ पु नेपालभाषा म्ये वय्कलं हालादीगु दु । ख्वताबजि, धौबजि टेलिप्याखनय् लय् तयेगु लिसें अभिनय यानादीम्ह वय्कलं ‘पानवति’, ‘पटाचारा’ संकिपाय् अभिनय यानादीगु दु । यल महानगरपालिका १६ वडा कलाकार समितिया दुजःकथं स्थानीय तहय् कला विकासया निंतिं सक्रिय जुया च्वनादीम्ह शाक्यं खय् भाय्या ३० पु सिबें अप्वः म्येय् संगीत तयादीगु दु ।
वय्कलं ‘स्वयेगु मन जुल रे’ म्येया निंतिं २०५६ सालय् न्यू ट्यालेन्ट अवार्डय् उत्कृष्ट म्येच्वमिया सिरपाः त्याकादीगु दुसा संगीत ख्यलय् २५ दँ योगदान यानादीगुलिं २०७३ सालय् लाय्कू राजभाइ प्रतिभा पुरस्कार द्यछाःगु खः ।
पत्रकार नीलः साय्मि (राजेन्द्र मानन्धर)या जन्म अबु रामभक्त मानन्धर व मां मंगलदेवी मानन्धरया कोखं ने.सं. १०९७ तछलागा आमै कुन्हु येँया झोछेँ न्हूसालय् जूगु खः । थौंकन्हय् किलागलय् च्वनादीम्ह वय्कलं सन्ध्या टाइम्स न्हिपौपाखें पत्रकारिताय् पलाः न्ह्याकादीगु खःसा थौंकन्हय् नेपालभाषा टाइम्स व नागरिक न्हिपौ, व नेवाः जःलिसे आवद्ध जुयादी । वय्कलं लकस वाःपौया निंतिं नं ज्या यानादीधुंकूगु दु । वय्कलं च्वयादीगु स्वपु म्ये लयबद्ध जुयाः पिदने धुंकूगु दुसा छुंछुं चिनाखँ पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू येँ जिल्लाया दांभरि जुयाच्वनादीम्ह वय्कः निभाः पुचः २३ वडाया संस्थापक छ्याञ्जे, सभ्यता नेपाःया संस्थापक दांभरि, थँहिति मानन्धर गुथिया मू दुजः खः । वय्कःयात २७ क्वःगु महानगर दिवसया लसताय् सुशासन पत्रकारिता पुरस्कार लःल्हाःगु दु ।