नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धकाः ने.सं १०२९–१०६० तकया समयावधियात कायेगु यानातःगु दुगुगु समयावधि नेपालभाषाया माध्यमिककाल (ने.सं ९६७—१०६०) या समयावधि दुने लाः । पुनर्जागरणया शाब्दिक अर्थ खः हानं दनेगु । थ्व शव्द दकलय् न्हापा १४ गू गु शदी रेनाँ सा (Renaissance) या नामं इटालीइ तत्कालीन मनूतय्के ईश्वर व धर्मय् जक अति मोह दयाच्वंगुया विरोधय् मानबीय र्सिजनाप्रति आस्था देजाइगु सांस्कृतिक सामाजिक जागरणयात कयाः छ्यःगु खः । अथे हे भारतय् ने.सं ९९८—१०२० तक भारतेन्दु हरिश्चन्द्रया नेतृत्वय् राष्ट्रियता, सामाजिक सुधार, भाषिक सुधार व समृद्धिया ज्याखँ छगू आन्दोलन कथं गुगु न्ह्यात थुकियात भारतया पुनर्जागरण आन्दोलन नालेगु याःगु दु । थ्व आन्दोलन पाखें नेपाःया तत्कालिन युवात नं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । फलत थ्व युवातय्‌सं थःथःगु व्यक्तिगत कुतलं थःपिनिगु भाषा साहित्य थकायेगु युगान्तकारी ज्या यात । थुकियात हे नेपालभाषाया पुनर्जागरण कथं काःगु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनकाल अर्थात् मल्लकालय् म्ये, प्याखं तथा बाखं आदिं सम्पन्न जुइधुंकूगु नेपालभाषा साहित्य राणाकालय् वयाः थ्वया अस्तित्व तकं न्हनावनीगु अवस्थाय् थ्यंवन । थुकिया मू कारण खः —छखे नेपालभाषा साहित्ययात ईया माग कथं न्ह्याकेमफु खःसा मेखेर राणा शासकपिनिगु दमन नीतिं नं खः । चन्द्रशम्शेरमा पालय् ने.सं. १०२६ स नेपालभाषां च्वयातःगु भांयात मान्यता मबिइगु जुलसा, लिपावनाः छपु निपु सिलः तुतः च्वपिंततकं ज्वनाः कुनाः ख्याच्वः बियाः नेपालभाषां च्वयेगु ब्वनेगु धैगु हे गैरकानुनी थें यानाबिल । मेखेर ने सं १०२९ न्ह्यः तक नेपालभाषां गुलि नं सफू च्वयेगु जुल फुक्क हस्तलिखित रुपय् जक जुल व नं प्राचीन नेपाललिपिं हे जक च्वयेगु जुल । तर शाह जुजुपिनिगु उदयलिसे चलन चल्तिइ देवनागरी लिपि छ्यलेगु जूगुलिं थुगु इलय् थ्यंबलय् सर्वसाधारणं प्राचीन नेवाः लिपि ब्वने मसया वनेधुंकल । न्हापा न्हापा सफू च्वयावंपिसं नं चलनचल्तीया नेवाःभाय् मखु पुलांगु हे नेपालभाषा छ्यलाः च्वयावंगु जुयाच्वन। फलत सर्वसाधारणं सफू च्वयेगुला गन अमिसं च्वयातःगु सफू तकं ब्वनेमफैगु जुयाबिल ।

तर इलं निष्ठानन्द वज्राचार्य, सिद्धिदास अमात्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीरसिंह, धर्मआदित्य धर्माचार्य, शुक्रराज शास्त्री आदि थेंज्याःपिं युगपुरुषत बुइकूगु जुयाच्वन । नेपालभाषाया थज्याःगु दयनीय अवस्थायात वाचायेकाः थ्वय्‌कः महारथीपिंसं मरणान्त स्थिति थ्यनेत्यंगु नेपालभाषायात मृत्यु सन्जीवनी बुटी त्वके थें तत्कालीन वस्तुस्थिति आवश्यकतायात नं मनन यासे नेपालभाषाया पुनर्उत्थानया ज्या न्ह्याकल ।

पं. निष्ठानन्द वज्राचार्य (ने.स.९८७–१०५५) हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु परम्परा ब्वलंकाः नेपालभाषायात प्रचार प्रसार जुइके बिल सा देवनागरी लिपि, बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषायात जनग्राह्य जनरुचिया विषय जुइके बिल । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं (ने.स.९८७– १०५०) ५० मयाक विविध विधा तथा विषयया सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्ययात छगू स्तरीय साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । साहित्य श्वान्त सुखायया नितिं मखु परान्त सुखाय परहितया नितिं जुइके बिल । नीति उपदेश हे थुगु समयावधिया साहित्यया मूल लक्ष्य जूवन । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं (ने.स.१००३–१०७३) मातृभाषा शिक्षा बिइगु संस्कार स्वनाबिलसा, योगवीरसिंहं (ने.स.१००६–१०६२) कविताया माध्यम मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यात । नेपालभाषा जिर्ण जुगु, अल्सि मचासे भिकेनु, धकाः नेपालभाषायात हान थनेगु जक मखु, थ्वयात अझ विकास यायेगु निति शंखनाद यात । शुक्रराज शास्त्री (ने.स.१०१३– १०६१) नेपालभाषा वर्णमाला, नेपालभाषा व्याकरण सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता विइगु कुतः यात ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.स १०२२.– १०८३) बुद्ध धर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४५–१०५०) पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः हवलेगुया नापं पत्रकारिता नीस्वनेगु ज्या यात । भाषिक साहित्यिक उत्थानया ज्याय् संगठनात्मक रुपं पला. न्ह्याकेगु कुतः यात । नेपालभाषा व थ्वया साहित्य नांगु अन्वेषनात्मक लेख च्वयाः नेपालभाषायात स्वदेशय् जक मखु विदेशय् नं म्हसिइके बिइगु यात । थ्व समयावधी साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना जागरण हयेगु मजुसे धर्म संगीतया माध्यमं नं तत्कालिन जनमानसय् भाषिक अनुराग थनेगु ज्या जूगु दु । तत्कालीन बौद्ध विद्वानपिसं बौद्ध धर्मया महायानी ग्रन्थयात नेपालभाषां हिलाः धर्मया शील व पवित्रताया ज समाजय् खयेकेगु यातसा तत्कालिन जागरुक युवात पाखें ज्ञानमाला भजन खलः (ने.सं १०५५) नीस्वनाः भजन पाखें जनमानसय् मातृभाषाया प्रचार नापं सुधारया चेतना ह्वलेगु यात । पुनर्जागरणकालया अन्त पाखे पिदंपिं चित्तधर हृदय, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, फत्तेबहादुर आदिपिंसं नं थः अग्रजपिंसं ल्ह्वंगु भाषा साहित्य जागरणया पलाःयात अझ तिबः बीगु यात । थुगु इलय् पिदंगु साहित्य न्हापाया स्वयाः पाःगु जक मजुसे गुलि नं रचना थुगु इलय् पिदन व फुक्कय्सनं जागरणया सः मातृभाषानुराग दु, नेपालभाषायात न्ह्यज्याकेगु आतुरता दु । उकि ने.सं. १०२९ निसें ने.सं. १०६० या समयावधियात पुनर्जागरणकाल कथं कयातःगु खः । थथे थ्व समयावधियात पुनर्जागरणकाल धकाः नां छुइगु ज्या न्हापा यानादीम्ह विद्वान डा. कमलप्रकाश मल्ल खः । अनंलि मेपिसं नं थुगु न्हूगु हिउपाः वःगु ईयात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धायेगु यात ।

नेपालभाषा नेपाःया ताहाकःगु साहित्यिक परम्परा नापं थःगु हे विविध लिपिं सम्पन्नगु भाषा खयाःनं थ्व भाषाया वैज्ञानिक ढंगं अध्ययन, विश्लेषण यायेगु ज्या आपालं लिपा तिनि जुल । सन् १८२८ स तत्कालीन नेपाःया रिजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसन धैम्ह विद्वानं नेपालभाषाया अध्ययन यानाः थ्व चीन तिब्बती भाषा समूह अन्तर्गत लाःगु भाषा धकाः दकलय्‌ न्हापां वर्गिकरण याःगु खः । अनं लिपा अगष्ट कनरेडी (सन् १८९१) धैम्ह मेम्ह भाषा वैज्ञानिकं दकलय्‌ न्हापां नेपालभाषाया व्याकरणसम्बन्धी लेख प्रकाशनय्‌ हलसा भाषाशास्त्री जि.ए. ग्रियर्सनं (सन् १९०९) थःगु भारतया भाषा वैज्ञानिक सर्वेक्षण सफू Linguistic Survey Of India Vol.1 य्‌ नेपालभाषायात चीन तिब्वती भाषा अन्तर्गतया तिब्बती बर्मेली परिवारया सूची दुथ्याकेगु यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ य्‌ ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ यानादिल । कर्क पाट्रिक (सन् १८११), डेनियल राइट (सन् १८७७) थेंज्याःपिं विद्वानपिंसं नेपालभाषाया आपालं शब्द संकलन नापं विश्लेषण यात । नेपाःया विद्वान शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) सफू च्वयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु कुतः यात । नेपालभाषाया अध्ययन–अनुसन्धानया ज्याय्‌ डेनमार्कयाम्ह हाय्‌न्स जोर्गेन्सनया योगदान नं म्हो मजू । जोर्गेन्सनं अंग्रेजी भाषं A Dictionary of classical Newari, A Grammar of classical Newari (सन् १९४१) पिकयादिल । थ्व सफू नेपाःया भाषा वैज्ञानिकतय्‌गु निंतिं नमूना थें जुयाबिल । भारतीय विद्वान भि. मोडीं (सन् १९६७) वर्णविज्ञानया संरचनात्मक पद्धतिया लिधंसाय्‌ नेपालभाषाया वर्ण विश्लेषण यात ।

नेपालभाषाया भाषा अध्ययनया ख्यलय्‌ महत्वपूर्ण ज्या याःम्ह छम्ह भाषाशास्त्री अष्टिन हेल नं खः । हेलं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, ठाकुरलाल मानन्धर, तेजरत्न कंसाकार आदि थेंज्याःपिं

भाषाविद्पिं नाप जानाः नेपालभाषाया वर्ण संरचना, वाक्यविज्ञान, कोश निर्माण आदिया ख्यलय्‌ आपालं महत्वपूर्ण ज्या यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धानयया ख्यलय्‌ न्ह्यथनेबहः जुइक ज्यायाःम्ह मेम्ह विद्वान ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य नं खः । वय्कलं अष्टिन हेल थेंज्याःम्ह भाषाविद्लिसे सहकार्य यानाः नेपालभाषायात रोमन आखलं लिपिवद्ध यानाः Jyapu Vocabulary (A.D 1976), A Concise Dictionary Newar -English (सन् १९९४) आदि थेंज्याःगु तःगू हे भाषावैज्ञानिक अध्ययन सम्बन्धी सफूया नापं तःपु रचना पिकयादिल । जापानया मन्टारो जे हासिमोतों नं नेपालभाषाया भाषिकातय्‌गु अध्ययन यानाः जापानं भक्तपुर भाषिकाया छगू कोश हे पिकयादिल । जर्मनीयाम्ह मय्‌जु उलरिके कोयल्भरं नेपालभाषाया वाक्य संरचनासम्बन्धी अध्ययन यानाः नेपालभाषाय्‌ दकलय्‌ न्हापां विद्यावारिधि उपाधि हासिल यानादिल । अथेहे कोयल्भरं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यनाप जानाः A Dictionary of Contemporary Newari (सन् १९९४) नांगु बृहत् कोश प्रकाशित यानादिल ।

नेपालभाषाया कोश निमार्णया ज्याय्‌ संलग्न जुयादीम्ह मेम्ह प्रमुख विद्वान् डा. कमलप्रकाश मल्ल नं खः । मल्लया प्रधान सम्पादनय्‌ A Dictionary of classical Newari (सन् २०००) नामक बृहत् कोश प्रकाशनय्‌ वःगु दु गुगु सफूयात जापानया टोयोटा फाउण्डेशनं The best book of the year या पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

थथे स्वतन्त्ररुपं नेपालभाषाया भाषा वैज्ञानिक अध्ययन यायेगु झ्वलय्‌ ज्या यानादीपिं मेपिं भाषाविद्पिं नं दनि । गथे – रमापतिराज शर्मा, काशीनाथ तमोट, अयोध्याप्रसाद प्रधान आदि । अथे हे विद्यावारीधी उपाधिया नितिं नेपालभाषाया विभिन्न विषययात कयाः अध्ययन अनुसन्धान यानादीपिं विद्वानपिं गथे – कमलप्रकाश मल्ल, शिशिरकुमार स्थापित, तेजरत्न कंसाकार, सुन्दरकृष्ण जोशी, क्यारोल जेनेटी, ज्योतिप्रभा तुलाधर, रुद्रलक्ष्मी श्रेष्ठ, तुयुबहादुर महर्जन, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ आदिपिनिगु अध्ययनं नं नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययनया ख्यलय्‌ तःजिगु ज्या जूगु दु ।

नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय्‌ कयातःगु दु ।  श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय्‌ प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय्‌ २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय्‌ दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय्‌ पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।

नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb)  खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्‌सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय्‌ सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय्‌ प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय्‌ वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय्‌ नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय्‌ ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –

दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय्‌ जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय्‌ जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय्‌ जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे  – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।

वचन

वचनया खँय्‌ निर्जिव बस्तुखय्‌ बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे  – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू >  इमूत आदि । तर मनुखय्‌ नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु >  जुजुपिं, भाजु् >  भाजुपिं, जि >  जिपिं, छि >  छिपिं, दाजु >  दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय्‌ दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय्‌ > सँय्‌त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।

लिंग

लिंगया खँय्‌ पुलिंगं स्त्रीलिंगय्‌ यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय्‌ > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय्‌ /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय्‌ > थुमेय्‌ आदि । तर गुलिखय्‌ शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्‌जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।

अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय्‌ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य्‌ आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय्‌ गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय्‌ तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय्‌ नं क्रिया जुल धाःसा च्वय्‌ ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय्‌ शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्‌, ससलय्‌, थासय्‌, तलय्‌, क्वय्‌, च्वय्‌ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।

नेपालभाषाया वर्णयात माग्वः (स्वरवर्ण) व बाग्वः (व्यञ्जन वर्ण) यानाः निथीकय्‌ ब्वथले छिं ।

१) माग्वः अर्थात् स्वरवर्ण

नेपालभाषाय्‌ माग्वलय्‌ मान स्वरकथं इ, उ, ए, अ व आ यानाः न्यागः कयातःगु दु । प्रत्येक वर्णया दीर्घता, नासिक्य व दीर्घनासिक्य यानाः मेगु स्वथी नं दत । थुकथं नेपालभाषाय्‌ २० गः माग्व दत, थुपिं थथे खः –

मूलस्वर       इ      उ     य्‌      अ     आ

दीर्घस्वर इः     उः    एः     अः     आः

नासिक्य इँ      उँ     एँ      अँ     आँ

दीर्घनासिक्य     इँ(ः)   उँ(ः) एँ(ः)   अँ(ः) आँ(ः)

थुलि बाहेक च्यागः द्विस्वर अइ, अउ, अय्‌, आइ, आउ, आय्‌, इउ, उइ, नं दनि । थ्व द्विस्वरय्‌ निगः  – ‘आय्‌’ व ‘अय्‌’ यात पश्चिमा गुरुकूलं दीक्षित भाषाविद्पिंसं छगः माग्व– monopthong धाइ । ‘अय्‌’ व ‘आय्‌’ यात आइ.पी.ए.या धलः कथं छगः धाःसां नेपालभाषाय्‌ थुपि ध्वनि तात्विक रूपं परिवर्तन जुयावःगु द्वितियक स्वरजक खः । उकिं मानस्वरया झ्वलय्‌ नेपालभाषाया न्यागःजक स्वर वर्ण नालेमाःगु खनेदत ।

२) नेपालभाषाया बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण

नेपालभाषाय बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण २९ गः दु । उच्चारण स्थानया ल्याखं – द्वयोष्ठ्य –निगू म्हुतुसि ल्वाकाः नवायेगु ७, दन्तमूलीय १४, तालव्य १, हनुमूलीय ६, व स्वरयन्त्रमुखी १ दु । प्रयत्नया हिसाबं स्पर्शी १२, स्पघर्षी ४, संघर्षी २, नासिक्य ६, कम्पन १, पाश्र्चिक २, व अन्तष्ठ २ दु । अथेहे घोषत्वया ल्याखं सघोष १९ व अघोष १० दु । अथेहे प्राणत्वया ल्याखं अल्पप्राण १५ व महाप्राण १५ दु ।

डिस्क व म्येचाः धुंकाः जनमानसय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु न्हू प्रविधिया सि.डी. चाः नं खः । थुकी आपालं म्ये तयेज्यूगु व ल्ह्ययेज्या यानाः तयेगु सःया गुणस्तर मस्यनीगुलिं थुकिया प्रचलन अप्वया वन । दंक म्ह्व इलय्‌ नं याकनं पिथने ज्यूगुलिं लिपा म्येचाःया पलेसा थ्व सिडिं बजारय्‌ थाय्‌ काल । सिडी वयेधुंकाः म्येचाःया बजाः मदया वनसा सिडी थौंतक्कं छ्यलाय्‌ वयाच्वंगु दनि । थुकी म्ये जक मखु प्याखंत अले फुक्क कथंया फाइलत तयेज्यू । थ्व हे प्रविधिइ म्युजिक भिडियो, भिडियो संकिपा, दबू प्याखंया संकिपात आपालं पिदंगु दु ।

चर्या नृत्य नेपाल डिभिडि
येँया बज्र कला कुञ्जं पिथंगु चर्या नृत्य नेपाल नांया डिभिडि चालय्‌ चर्या प्याखं गुरु चन्द्रमान मुनिकारया स्यनाय्‌ गुपु चर्या म्ये व उकिया प्याखं दुथ्याः । थ्व डिभिडि चालय्‌ महामञ्जुश्री, कुमारी, बज्रयोगिनी, कालभैरव, अमोघसिद्धि आर्यतारा, भैरव काली, पञ्चबुद्ध, महिषासुर भगवती, लाखय्‌ चर्या प्याखंया भिडियो दु ।

ड्रम्स अफ नेपाल सिडि
ख्वपया बज्र रेकर्डसं पिथंगु ड्रम्स अफ नेपाल सिडि चालय्‌ ख्वपया धिमय्‌ थानातःगु धून दुथ्याका तःगु दु । नेवाः परम्परागत संगीतय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु बाजं धिमय्‌ व उकिया गुहालि बाजाया धून थ्व सिडि चालय्‌ न्यनेदु । थुकी द्यः ल्हायेगुनिसें थीथी तालया १५ गू ट्रयाकय्‌ धिमय्‌या धून दु ।

नासः सिडि
सन् २००४ पाखे पिहांवःगु नासः सिडि चालय्‌ परम्परागत नेवाः कलाकारपिन्सं थीथी नेवाः धूनय्‌ नेवाः बाजं थानातःगु दु ।
बिजेश्वरी येँया होटल बज्रय्‌ वाःपतिकं नेवाः बाजं व नेवाः धून थाना क्यनेगु झ्वलय्‌ रेकर्डिंग यानातःगु थ्व सिडिइ मुक्कं झिंच्यापु नेवाः परम्परागत म्ये दुथ्याः । थुकी बाँसुरी व बय्‌ पुयाः खिं, क्वंचाखिं, पछिमा, दबदब, नगरा, दमोखिं, मगःखिं, धाः, नाय्‌खिं, धिमय्‌, ताः, बभू, भुस्याः, छुस्याः, कँय्‌पुइ, प्वंगा नेवाः बाजंया सः न्यनेदु । थुकी थीथी दापा म्ये, भजन, ऋतुम्ये आदि धून दुथ्याका तःगु दु ।

न्हूजः न्हिला म्युजिक भिडियो डिभिडि
ह्वाइड फेदर व लूजः सिंहया न्ह्यब्वया न्हूजः न्हिला डिभिडि चालय्‌ न्हूगु पुलांगु लोकंह्वाःगु नेवाः आधुनिक म्येया म्युजिक भिडियो दुथ्याः । मुक्कं ८ पु म्येया म्युजिक भिडियो दुगु थ्व डिभिडि चालय्‌ द्वारिका लाल जोशीया का न्हिं मैंंचा व मदनकृष्ण श्रेष्ठया सापारु खुन्हु म्येय्‌ न्हूपिं प्याखंम्वःत तयाः म्युजिक भिडियो दयेकातःगु दु ।

चाकःलिं झीपिं म्युजिक भिडियो डिभिडि
यलया मांभाय्‌ धुकू व ससुद्यः प्रोडक्सनं पिथंगु चाकःलिं झीपिं डिभिडि चालय्‌ मुक्कं च्यापु आधुनिक नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो दु । जीवनलाल मास्के, रत्नशोभा महर्जन, ललिता मानन्धर, अमरराज शर्मा, सुरेश प्रधान, दिपा महर्जन व नलिना चित्रकारया सलय्‌ दुगु म्येया म्युजिक भिडियो थुकी दुथ्याः ।

न्हापांगु सिडी म्येचाः
ने.सं.१११७ स पिदंगु न्हापांगु सिडीचाः ‘झी मदनकृष्ण’ खः । यशोदा श्रेष्ठं पिथनादीगु थुगु म्येचालय्‌ फुक्क म्ये हालादीम्ह मदनकृष्ण श्रेष्ठ खः । थुकी वय्‌कःया न्हापा पिदने धुकूगु लोकंह्वाःगु च्यापु म्येयात हाकनं न्हूकथं रेकर्ड यानाः पिथंगु खः । नगेन्द्र हाडां फुक्क म्येय्‌ लसय्‌ हनादीगु खःसा मदनकृष्ण व नगेन्द्रं च्वयादीगु खः । एरेन्जर यमन श्रेष्ठं यानादीगु थुगु म्येचालय्‌ दुथ्याःगु म्ये–
– मरु गनेद्यःया देगलय्‌ गजू मदु ……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– सापारुखुन्हु येँ, यल व ख्वप देसय्‌ वँय्‌ प्यां वल……..च्वमि ः मदनकृष्ण श्रेष्ठ
– ला छकू वयेकः समय्‌बजि वल वल पुलुकिसि……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– नारान द्यइथाय्‌ भ्वय्‌ नयां लप्ते फसं पुइकल……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– असनय्‌ खः ल्वाकूबलय्‌ चतांमरिं कयेका हयाः……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– कृष्ण थ्व भवसागरं पार तरे यानाब्यु……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– छःपिं जक कालि मखु जिमि कलाः नं खः कालि……..च्वमि ः नगेन्द्र हाडा
– द्रुप्प बम बम भोला……च्वमि ः मदनकृष्ण श्रेष्ठ

छापाय्‌ नेवाः संगीत
नेवाः संगीतयात कयाः ल्याःचाः तयेगु ज्यामजूसां थीथी पत्रिकाय्‌ इलय्‌ ब्यलय्‌ नेवाः संगीत सम्बन्धि च्वसुत पिदनेगु याः । न्हापा कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’जुं डिस्क रेकर्डय्‌ पिदंगु नेवाःम्येया बारे च्वसुत च्वयादीगु दु । अथेहे दरशा नेवाःमिं (दयारत्न शाक्य) थीथी डिस्क रेकर्डया नेवाःम्येया बारे च्वसु च्वयादीगु दु ।
ने.सं. १०९९ लिपा म्येचाः कथहं पिदनेगु यात । उकिया जानकारी व सूचना पत्रपत्रिकाय्‌ खने दयावल । ने .संं १११४÷१५ निसें म्येचाः पिदनीगु अप्वया वःगु खनेदुसा ज्याझ्वः यानाः म्येचाः पितब्वज्या यायेगु नं जुयावःगु खः । अले थुकिया प्रचारप्रसार नं उतिकं हे जुयावःगु खः । अथे खःसां नेवाः संगीतया बारे पूवंक छुं नं पिदंगु खने मदु ।
अलःमा नं सिमा धाः थें ने.सं.११०९ सिल्लां पिदंगु इनाप तपंपौस शान्तराज शाक्यं अबलय्‌ तक्क पिदंगु मध्यय्‌ थःम्हं मुनागु पीच्याचाः म्येचाःया पूवंक ल्याःचाः न्ह्यब्वया दीगु खः । नेवाः म्ये संगीतयात कयाः थुकथं ल्याःचाः न्ह्यब्वःगु हे थ्व न्हापांखुसी खः । थुगु च्वसुइ वय्‌कलं म्येचाःया ब्वथला, म्येया ल्याःलिसें हालामि, च्वमि, लय्‌ चिनामि, पिकाकया धलः हे न्ह्यब्वया दीगु खः । पीच्याचाः म्येचालय्‌ ४११ पु म्ये दुगु, मिजं हालामि ७२म्ह मिसा हालामि ३३ म्ह दुगु जक मखु सुनां ग्वःपु म्ये हाल, च्वल व संगीत तल धैगुया तकं ल्याःचाः न्ह्यब्वया तःगु दु ।
न्हापा डिस्क रेकर्डय्‌ दुगु, दबुली हालातःगु म्येत मुनाः सफू नं पिदनाच्वंगु दु । थजाःगु सफू ब्यक्तिं, संस्थागत रुपं नं पिथंगु दु ।
म्येया धेंधेंबल्लाः कासा याइपिं व संगीत सम्मेलन यानाः अन न्ह्यब्वःगु म्ये मुना संस्थागत रुपं म्ये सफू पिदंगु नं आपालं दु । दबुली हाःगु व डिस्क रेकर्डय्‌ दुगु म्ये मुनाः ने.सं. १०७६ निसें सफू पिदंगु खनेदु । लिपा जुजुं म्ये जक मखु म्येया स्वरलिपि कर्डनापं न्ह्यथना तःगु सफू पिदंगु दु ।

तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।

संस्कृत/प्राकृत भाषा :

विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवयेगु व्रmमय्‌ ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय्‌ आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय्‌ थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय्‌ दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्‌गु भाषाय्‌ नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय्‌ नेपालभाषाय्‌ दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय्‌ क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय्‌ छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय्‌ तकं संस्कृत भाषां थाय्‌ काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।

मैथिली :

तिरहुतया सिम्रौनगढय्‌ गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय्‌ सन १३२५य्‌ सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय्‌ जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय्‌ दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्‌गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय्‌ आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।

फारसी भाषा :

झिंखुगूगु व झिन्हय्‌गूगु शताब्दीइ भारतय्‌ मुगलतय्‌सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय्‌ नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय्‌ आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय्‌ दुहांवल ।

खस नेपाली भाषा

झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय्‌ विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय्‌ वल । अथेहे राज्यया सिमानाय्‌ दयेकातःगु किल्लाय्‌ पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय्‌ च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्‌गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय्‌ खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय्‌ थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय्‌ तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्‌त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।

अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा

वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय्‌ सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्‌सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय्‌ वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।

नेवाःतय् थःगु हे ऐतिहासिक थाय्बाय् दु, थुगु थाय्बाय्स आदिकालंनिसें च्वनावयाच्वंपिं नेवाःत थनया आदिवासी खः । प्राचीन इलय् नेवाःतय्त हे नेपाल जाति धाइगु खः । थुगु नेपाल जातिया नामं हे नेपाल देसया नां च्वंगु खः धैगु इतिहासकारपिनि धापू दु ।
नेवाःतय् आदिभूमिया म्हसीका नेपाल खःसां कालक्रमय् राज्यसत्ता विस्तारया झ्वलय् नेपाल देसया भौगोलिक लागा गबलें अतिकं तचाः जुयाः सँदेय्या कुति अले क्वदेय्या बंगाल व इलाहावादतक नं थ्यंगु खनेदु । तर नेपाल देय्या थातं न्ह्यानावंगु राज्यसत्ताया लागायात नेपालमण्डल कथं नालातःगु दु । छगू कथं थ्वहे राजनीतिक व भौगोलिक लागा नेवाःतय् ऐतिहासिक थाय्बाय् वा आदिभूमि खः ।
नेपाल देय् कथं नां म्हसीकेगु ज्या निद्वःदँसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकल । लिच्छवि जुजु जयदेवया शासनकाल (ई. ७१२–७३३) य् येँया ज्ञानेश्वरय् धस्वाकातःगु शिलालेखय् दकले न्हापां नेपालमण्डल नां न्ह्यथनातःगु खः । अथेला ईस्वीया १५ औं शताब्दिपाखे च्वयातःगु नेपाल महात्म्य सफुतिइ नेपालमण्डलया भौगोलिक लागा स्पष्ट याना तःगु दु ।
थुगु सफुतिइ न्ह्यथनातःगु वर्णन कथं पूर्वया तामकोशीपारी रामेछाप, दुम्जा, पश्चिमय् त्रिशुली अले उत्तरपाखे सिलु क्षेत्र खःसा दक्षिणय् मकवानपुर, टिष्टुङ्ग, पालुङ्गतक नेपालमण्डल खः । मेगु हिमवत्खण्ड सफुलिइ च्वयातः कथं नेपालमण्डल लागा दुने ६४ शिवलिङ्ग दु गुगु दोलखा, रामेछाप, भ्वँत, धौख्यः, यल, ख्वप, येँ, मकवानपुर, रसुवा, नुवाकोट दुने लाः ।
प्राचीनकालय् न्ह्यानाच्वंगु पाञ्चाली शासन प्रणाली कथं थ्व स्थानीय स्वायत्तता दुगु राज्य व्यवस्था खः । थ्व ल्याखं यँेयात केन्द्र नालाः छगू मण्डलया स्वरुपय् यल, ख्वप, दोलखायात स्वशासित इकाई दयेकातःगु खः । उकिं नेपालमण्डल भौगोलिक लागा जक मखुसें स्वशासित शासन प्रणालीया छगू स्वरुप नं खः ।

मनूतय्‌सं थःगु नुगःखँ व भावना मूलतया नवानाः मौखिक व च्वयाः लिखित कथं अभिव्यक्त याइ । मनूतय्‌सं भाय् कथं नवाइगु ध्वनियात चित्रात्मक संकेत कथं च्वयेगु हे लिपि खः । मानव सभ्यता विकास लिपा भाय्‌या विकास जुल उकिया लिपा लेखनकला व लिपिया विकास जुल ।

पूर्वीय सभ्यताकथं एशियाय् आःतक लुयावःगु लिपि मध्ये दकलय् न्हापां विकास जूूगु लिपि ब्राह्मी लिपि खः । ई.पु. स्वंगूगु शताब्दीइ विकास जूगु ब्राम्ही लिपि हे नेपालय् नं दकलय् न्हापां छ्यःगु लिपि खः । निग्लिहवा व लुम्बिनीया ल्वहंया स्तम्भय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः च्वयातःगु अभिलेख हे नेपाःया दकलय् न्हापांगु व पुलांगु लेखनकलाया लिखित ज्वलं खः । थुकिया लिपा एशियाय् स्वंगूगु शताब्दीइ गुप्त लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् नं लिच्छवीकालय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलाः अभिलेख च्वयातःगु दु । थुगु लिपियात पूर्वलिच्छवी नामं नां छुत । थुकिं लिपा दक्षिणपूर्वी एशिया नापनापं नेपालय् नं खुगूगु शताब्दी निसें कुटिला लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धकाः नां छुत ।

च्यागूगु निसें झिगूगु शताब्दीइ दक्षिणपूर्वी व पूर्वोत्तर एशियाय् स्थानीय थाय्कथं लिपिया रुप पानाः थीथी लिपिया विकास जुल । थुगु इलय् नेपालय् नेपाल लिपि, बंगालय् बंगाली लिपि, मिथिलाय् मैथिली लिपि, पटनाया देवनगरय् देवनागरी लिपिया विकास जुल । गुंगूगु शताब्दीइ नेपालय् बिस्कं शैली व पहःया नेपाल लिपिया विकास जुल । प्राचीन नेपाल लिपि छ्यलाः च्वयातःगु दकलय् न्हापांगु ग्रन्थ ‘लंकावतार’ (ने.स. २८) खः ।

ईया ह्यूपाः लिसें नेपाल लिपिइ नं थीथी शैली व स्वरूपया विकास जुल । नेपाःया लिपिया बारे दकलय् न्हापां जुजु प्रताप मल्लं ने.सं. ७७४ य् हनुमानध्वाखा लाय्कूया झिंन्याता लिपिं च्वयातःगु ल्वहंपतिइ गोलमोल आखर, रञ्ज आखर व नेवार आखर धकाः नां न्ह्यथनातःगु खः । लिपा धर्मादित्य धर्माचार्यं ने.सं. १०४६ य् इलाहाबादय् पण्डिततय्गु सभाय् न्ह्यब्वःगु ‘नेपालभाषा व थुकिया साहित्य’ कार्यपत्रय् रञ्जना, भुजिमोल, पाचुमोल व गुजिमोल वा गोमो आखः धकाः नेपाल लिपि कथं प्यताजि लिपिया नां न्ह्यथंगु खः । वि.सं. २०३० सालय् नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिथंगु नेपाल लिपि प्रकाश सफुलिइ पं. हेमराज शाक्यं नेपाल लिपिया ताजिकथं रञ्जना लिपि, नेवारी लिपि, भुजिंमोल, गोलमोल, लितुमोल, क्वेँमोल, कुंमोल, हिमोल, पाचुमोल धकाः गुताजि लिपि न्ह्यथंगु दु । थुपिं दक्व लिपित मध्ये नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि जक छ्यलाः आपालं ग्रन्थ व अभिलेख च्वयातःगु दु । मेगु लिपित थीथी इलय् लिपिकारं विशेष शैली मो (छ्यं) या स्वरूप व शैली पाकाः च्वःगु जक खः धकाः लिपि विज्ञपिंसं धयातःगु दु । थुकथं नेपालय् हे बिस्कं मौलिक शैलीया लिपिया विकास व छ्यलाबुला जूगु नेपाल लिपि कथं भुजिंमोल, रञ्जना व नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।

ब्राह्मी लिपि

ब्राह्मी लिपि भारतया सम्राट अशोकया शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि ई.पू. स्वंगूगु शताब्दी निसें इश्वीया स्वंगूगु शताब्दीतक छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि दक्षिण पूर्वी एशियाय् दकलय् न्हापां छ्यलाबुला जूगु लिपि कथं नालातःगु दु । थ्व लिपि खवं जवय् च्वइ ।

सम्राट अशोकं भारतया उत्तरी लागा, मध्य लागा व नेपालय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु । अशोकं थुगु लिपियात ‘धम्म (धर्म) लिपि’ धकाः शिलास्तम्भय् नां च्वयातःगु दु । दकलय् न्हापां थुगु धम्म लिपि पालि (प्राकृत) भाय् च्वयेत छ्यलातःगु खः । थ्व हे इलय् जवं खवय् च्वइगु शैलीया ‘खरोष्ठी’ लिपि छ्यलाः नं शिलास्तम्भ तःगु दु । नेपालय् सम्राट अशोकं ब्राह्मी लिपि छ्यलाः निग्लिहवा व लुम्बिनीइ शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु ।

प्राचीन ब्राह्मी लिपिइ खुगः स्वरवर्ण व ३३गः व्यञ्जन व ‘अं’ अनुश्वार जक छ्यलाबुला जूगु दु । ब्राह्मीइ व्यञ्जनय् स्वर वर्णया थीथी मात्राया चिं छ्यलाः व्यञ्जनया सः च्वयेगु परम्परा खनेदु । ब्राह्मी लिपि व्यञ्जन वर्णया चिना आखः संयुक्ताक्षर नं छ्यलाबुला जूगु दु । थीथी कालखण्डय् स्वरूप व शैलीइ ह्यूपाः वयाः ब्राह्मी लिपिइ झिंनिगः स्वरवर्ण कायम जूगु दु ।

ई.सं.१९३७ य् दकलय् न्हापां जेम्स प्रिन्सेपं ब्राह्मी लेखन ब्वनेत ताःलातसा, जर्ज बूलरं ब्राह्मी लिपिया वर्णमाला ल्ह्ययाः न्ह्यब्वल । दक्षिण एशियाया अप्वः देशय् छ्यलाबुला जूगु लिपि अप्वः थें ब्राह्मी लिपिपाखें हे विकास जूगु खनेदु ।

पूर्व लिच्छवी (गुप्त) लिपि

ब्राह्मी लिपि थीथी शैली व स्वरूपय् विकास जुइगु झ्वलय् भारतय् प्यंगूगु शताब्दीइ गुप्तवंशया शासनकालय् गुप्त लिपिया विकास व छ्यलाबुला जुल । भारतया इलाहावादया समुद्र गुप्तया प्रशस्ति स्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलातःगु खः । भारतय् छ्यलाबुला जूगु गुप्त लिपि नेपालय् नं छ्यलाबुला जुल । जुजु मानदेवया इलय् सं.३८६ स चाँगु नारायणय् तःगु शिलास्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि हे छ्यलातःगु खः । नेपालय् लिच्छवी शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि जुयाः वि.सं. २०१७ साल निसें पुरातत्व विभागं गुप्त लिपियात पूर्व लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछिउगु खः । मालीगांया जयवर्माया मानव कदया झ्वाता (प्रतिमा)या पादपीठय् नं पूर्वलिच्छवी लिपि हे अंकित यानातःगु दु ।

उत्तर लिच्छवी (कुटिला) लिपि

ब्राह्मी मूलया गुप्त लिपिइ स्वरुप व शैली ह्यूपाः वयाः न्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् कुटिला लिपि छ्यलाबुला जुल । थुगु इलय् लिपिया स्वरूप चाःतूगु, मात्राया नं चाःतुक च्वयेगु प्रचलन जूगुलिं थुगु लिपियात कुटिला लिपि धकाः नां छूगु खः । नेपालय् अंशुवर्माया शासनका अर्थात् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछित । नेपालय् अंशुवर्माया इलंनिसें उत्तर लिच्छवी लिपिया छ्यलाबुला जूगु खः । भारतय् थुगु कुटिला लिपियात विकटाक्षर, कुटिलाक्षर व सिद्धमातृका नामं नं म्हस्यू । उत्तर एशियाय् थुकियात सिद्धम लिपि कथं म्हसीकाच्वंगु दु । थुगु कुटिला लिपिया मात्राया स्वरुप नं पूर्ण जूगु वा वर्ण कथं मात्राया आकार नं पूर्णकथं च्वयेगु जूगुलिं सिद्धमातृका धाःगु खः ।

नरेन्द्र देवया ईया सौगलया ल्वहंपौ, गुणकामदेवया ईया क्वन्तिया उमामहेश्वरया मूर्तिया पादपीठ आदिइ उत्तरलिच्छवी छ्यलातःगु दु ।

नेपाल लिपि

नेपालय् प्राचीन इलंनिसें थौंतक नं ताःईतक छ्यलाबुला जूगु लिपि नेपाल लिपि खः । नेपाल लिपि गुंगूगु शताब्दीनिसें ब्राह्मी लिपिपाखें गुप्त लिपि, कुटिल लिपि धुंकाः नेपालय् हे विकास जुयाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु लिपि खः । च्यागूनिसें झीगू शताब्दीइ एशिया महाद्वीपया थीथी थासय् कुटिल लिपिइ स्थानीय शैलीकथं ह्यूपाः वयाः थीथी न्हूगु लिपि विकास जूगु इलय् नेपालय् गुंगूगु शताब्दीइ नेपाल लिपिया विकास जुल । ब्राह्मी मूलया कुटिल लिपिपाखें विकास जूगुलिं नेपाल लिपि देवनागरि, मैथिली, बंगाली व दक्षिण एशियाया मेमेगु आपालं लिपित भचाभचा ज्वःलाः । नेपाल लिपिया आःतक लूगु मध्ये न्हापांगु ग्रन्थ राष्ट्रिय अभिलेखालयस दुगु प्राचीन नेपाल लिपिं संस्कृत भासं ताडपत्रय् च्वयातःगु ने.सं.२८ दँया ‘लंकावतार’ ग्रन्थ खः ।

विद्वान अन्वेषकपिसं नेपाल लिपि धकाः रञ्जना, प्रचलित नेवारी, भुजिंमोल, कुंमोल, क्वेँमोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिंमोल व लितुमोल धकाः गुताजि लिपिया नां न्ह्यथनातःसां नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि स्वतजि लिपि जक आपाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु खनेदु । मेगु लिपित लिपिकारं ग्रन्थ च्वइबलय् म्वः (छ्यं)या शैली व स्वरूप जक पाकाः लेखनकलाया भेदकथं जक छ्यलातःगु खनेदु । थुपिं लिपि छ्यलाः अभिलेख व ग्रन्थ च्वयातःगु खनेमदु ।

नेवार आखर, नेवाः आखल, नेपालाक्षर, नेपाल आखर, नेवारी लिपि, प्रचलित नेपाल लिपि आदि नां न्ह्यथनातःगु नेपाल लिपिया छ्यलाबुला मल्लकालय् तसकं च्वह्याःगु खः । थुगु इलय् सरकारपाखें राज्यस्तरय् हे नेपालभाषा व नेपाल लिपियात राष्ट्रिय भाषा व लिपिकथं छ्यलातःगु खनेदु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल लिपिं हे नाटक, म्ये च्वयाः मञ्चन याःगु दु । उगु इलय् देगः, धर्मशाला, सतः, चपाः, ल्वहंहिति, जःधुं आदि नीस्वनेगु इलय् नं नेपाल लिपिं हे ल्वहं पौ, लुँपौ, सिजः पौ व सिँपौ च्वयातःगु दु । मल्लकालय् वंशावलीनिसें कयाः द्वलंद्वः शिलापत्र, ताम्रपत्र, तालपत्र, सुवर्णपत्र, नीलपत्र, भोजपत्रय् इतिहास, धर्मशास्त्र, नीतिशास्त्र, शिल्पशास्त्र, वास्तुशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, तन्त्रमन्त्र, वासः, संस्कार व कर्मकाण्ड आदिया ग्रन्थत नेपाल लिपिं हे च्वयातःगु दु । च्वये अःपुगु सरल व सुगम जूगुलिं दकले अप्वः नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु । नेपाल लिपिं नेपालभाषाया नापं संस्कृत, मैथिली, बंगाली व खस आदि भासं नं आपालं ग्रन्थ व अभिलेखत च्वयातःगु दु ।

भुजिंमोल लिपि

कुटिला व नेपाल लिपि धुंकाः नेपालय् भुजिंमोल लिपि छ्यलाबुला जुल । भुजिंमोल लिपि झिंछगूगू निसें झिंन्हय्गूगु शताब्दी तक आपाः छ्यलाबुला जूगु दु । भुजिंया छ्यं आकारया म्वः दुगुलिं थ्व लिपियात भुजिमोल लिपि धाल । ‘भुजिं’ व ‘मोल’ खँग्वः स्वानाः भुजिंमोल लिपिया नां च्वंगु खः । आखःया म्वः अर्थात छ्यंया लिधंसाय् लिपिया नां तयातःगु दु । थुकीयात संस्कृत भासं मक्षिमुण्ड लिपि धाइ । सर्पया छ्यं थें चाःतूगु म्वः दुगुलिं संस्कृत भासं सर्प थुइकीगु खँग्वः भुजंग व मोल स्वानाः भुजंगमोलपाखें भुजिंमोल लिपि नां जूगु धकाः नं धाइ । थ्व लिपिया म्वः खवं जवय् अंकुश थें चाःतूगु जुयाः विदेशी विद्वानतय्‌सं अंकुश शैलीया आखः कथं हुक्ड हेडलाइन लिपि धकाः नां छुनातःगु दु ।

भुजिंमोल लिपिं विशेषयानाः ताडपत्रय् आपालं प्राचीन ग्रन्थत च्वयातःगु दु । तौमढीत्वाःया निर्भयदेवया संवत् १२५ या पुलांगु अभिलेखय् भुजिंमोल लिपि छ्यलातःगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालया ने.सं. १६३ या विष्णु धर्माेत्तर, ने.सं. १७२य् ल्ह्ययातःगु ब्रह्मयामलतन्त्र, राष्ट्रिय पुस्तकालयया ने.सं. २९१या योगसार समुच्चय, ने.सं. ४९४या प्राचीन आयुर्वेदशास्त्र हरमेखला, ने.सं. ५००या संस्कृत भासं च्वयातःगु नीतिशास्त्र नारद स्मृती, ने.सं. ५०९ या नेपाःया हे प्राचीन ऐतिहासिक ग्रन्थ गोपालराज बंशावली आदि ग्रन्थत भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । ओकुबहाल, यलय् दुगु ने.सं. ५०८या सुवर्ण पत्र भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । मल्लकालिन व शाहकालिन इलय् नं छेँ, बुँ व क्यव न्यायेगु÷मीगु, ब्यागलं च्वनेगु, बण्डा यायेगु, दान यायेगु, बकस बीगु, त्यासा बीगु आदि आर्थिक कारोबार याःगुया कानूनी दसिकथं तमसुक भ्वं ताडपत्रय् भुजिंमोल लिपिं हे च्वयातःगु दु । थुकथंया ताडपत्रय् च्वयातःगु आपालं तमसुक भ्वं राष्ट्रिय अभिलेखालय व आशा सफूकुथिइ सुरक्षित यानातःगु दु ।

गोलमोल लिपि

गोलाःगु छ्यं दुगु आखः जुया थुगु लिपियात गोलमोल लिपि धाइ । लिपिकारं लिपि च्वयेबलय् लिपिया म्वः व आखः अलंकृत यानाः गोलाःगु लेखन शैली छ्यलाः गोलमोल लिपिया विकास जूगु नालातःगु दु । प्रताप मल्लं हनुमानध्वाखाय् तयातःगु ने.सं. ७७४ या ल्वहंपतिइ गोलमोल लिपिया नां न्ह्यथनातःगु दु । थुगु लिपि छ्यलाः विशेषकथं अभिलेख व ग्रन्थत च्वयातःगु मदुगुलिं विद्वानतय्‌सं थुकियात भुजिंमोल लिपिया हे लेखनभेद शैलीकथं जक नालातःगु दु ।

लितुमोल लिपि

लितुमोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुकाः बेक्वयेक चाःतुकाः च्वइ । थुगु लिपिया म्वः ल्यूने चाःतुइसा आखःया ब्व ल्यूने चाःतुयाः हाकनं न्ह्योने लिचाःतुइगु जुयाः लितुमोल धाइगु खः ।

क्वँय्‌मोल

आखःया म्वः पुलांगु खवः खापा खनेगु ताःचा क्वँय् बांलूगु जुयाः थुगु लिपियात क्वँय्‌मोल धाःगु खः । क्वँय्‌मोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुलाः क्वय्‌पाखे चाःतुला च्वंगु दइ ।

कुंमोल लिपि

आखःया छ्यं व आखःग्वः कुंकुं लूगु जुयाः थुगु लिपिया नां कुंमोल जूगु खः । कुंमोल लिपिया छ्यं कोणाकार जुइ, अथेहे आखःग्वः नं कुंलुकाः च्वइ ।

हिंमोल

हिंमोल लिपिया म्वः वा छ्यं हिनाच्वंगु स्वरूपय् च्वइगु जुयाः थुगु लिपिया नां हे हिंमोल लिपि जूगु खः । थुगु लिपि च्वइबलय् म्वः हिना वा चाःतुइका च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे हिमोल च्वंगु खः ।

पाचुमोल

पाचुमोल लिपिया छ्यं व आखः पाचुक वा तप्यंक च्वइ । थुगु लिपिया म्वः व आखःया ब्व नं पाचुक वा तप्यंक च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे पाचुमोल च्वंगु खः ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्‌पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।

पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।

फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।

श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।

सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।

योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।

वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्‌त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।

हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।

धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।

सुप्रभात – रत्न ।

शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।

फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।

थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।