ने.सं. ११२५ दँय्‌ ‘गुरुमापा’ संकिपाय्‌ एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल । थुगु संकिपाया च्वमि व निर्देशक शान्तराज शाक्य खः । कलाकार– बिजयज्योति, मधु शाही, बिक्रम बज्राचार्य, किरण शाक्य व बसन्त शाक्य खः । नेपाल संम्वत् ११३७ दँय्‌ नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखं हनाः ‘संखधर साख्वाः’ न्हापांगु नेवाः कार्टुन एनिमेशन संकिपा पासा पुचः गुथि, यु.के.पाखें संयुक्त श्रेष्ठपाखें निर्माण व प्रदर्शन जुल ।

आजु अजिमा
चीधिकःपिं मस्तय्‌त कुचुकुचु नकाः म्हितकेगु कासायात आजु अजिमा कासा धाइ । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां मचा ह्ययेका च्वंम्हेस्यां थःगु ल्हाः च्वय्‌ थ्यंक यंकाः आजु अजिमा वा फसं धाःगु म्ये हाहां थःगु ल्हाःया पतिंचा वालावाला संकुसंकुं क्वत हयाः मचाया प्वाथय्‌ थन थन धाधां कुचुकुचु नकी । थथे याइबलय्‌ मचा इतिइतिं न्हिली । अले हाकनं हाकनं तःधिकःम्हेसिनं गुबलें थुखे गुबलें उखे ल्हाः यंकाः कुचुकुचु नकेत स्वयाच्वनी । मचाया धाःसा ल्हाः गन गन यंकल अन अन स्वस्वं म्ह संकुसंकुं इतिइति न्हिलाच्वनी ।

कतांमरि कासा

कापःयाम्ह कतांमरि दयेकाः निथ्वःया दथुइ छथाय्‌ मिजंम्ह व मेथाय्‌ मिसाम्ह दयेकाः इहिपा याना वा मनूतय्‌ जीवनय्‌ न्हियान्हिथं हना वयाच्वंगु गतिविधिया नक्कल यानाः म्हितीगु मिसामस्तय्‌गु छगूकथंया कासायात कतांमरि कासा धाइ । थ्व छेँदुने म्हितेगु दुकासा खः ।
कतांमरि कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां कापःया मनू थें च्वंक मिजं, मिसा व मचात दयेकी । कतांमरि दयेकीबलय्‌ गुलिसियां बांलाक दुने कपाय्‌ तयाः कापतं भुनाः छ्यनय्‌ सँ, ख्वालय्‌ मिखा, न्हाय्‌, म्हुतु नापं ल्हाःतुति तयाः दुरुस्त मनू थें च्वंक दयेकी, अले इमित ल्वयेक लं, सुरुवाः, जामा, पर्सि आदि दयेकाः पुंकी । अथे हे लासा, फांगा, फुंगा आदि दयेकाः क्वथा छाय्‌पीगु ज्या नं याइ । तर गुलिस्यां वा अप्वः यानाः मस्तय्‌ म्हितीबलय्‌ धाःसा पुलां पुलांगु कापः वा चापाः मुंकाः हयाः साधारण कथं मनू बां जक वयेक कतांमरि दयेकाः म्हिती । थथे कतांमरि म्हितीबलय्‌ मनूतय्‌ जीवनय्‌ हनावयाच्वंगु हरेक गतिविधिया नं नक्कल यानाः म्हितेगु याः । यदि तःधिकःपिं नापं म्हितल धाःसा भ्वय्‌ धकाः धाथेंया बजि व ल्वसाघासा तयाः न्हिनसिया बजि नयेगु कथं म्हितीपिं दुगु जुल । तर चीधिकःपिं मस्त जक म्हितल धाःसा हरेक ज्याखँय्‌ प्रतीकात्मक कथं जा, केँ, बजि वा भ्वय्‌ धकाः भ्वय्‌ कासाय्‌ थें तुं चा फि, अप्पा, घाँय्‌, सिमाया हः, लासा, फांगा धकाः अप्पा, ल्वहं वा काल्पनिक वस्तु तयाः म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ म्हितूपिं तःधिकःपिं वा चीधिकःपिं मस्तय्‌ हे छाय्‌ मजुइमा दक्वस्यां तसकं न्ह्यइपुसे च्वनाः न्हि वंगु हे मचाया च्वने यः ।

कथि कासा
दुमया कथिइ दायाः दाःम्हेसित दुमं लिनाः म्हितीगु कासायात कथि कासा धाइ । थ्व कासा छें पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्वसिनं थःथःगु कथि ज्वनाः बँय्‌ तयातःगु दुमया कथिया छचाःलं च्वनी । कासा न्ह्यायेकथं इपिं मध्ये छम्हसिनं दुमया कथि दायाः बिसिउँ वनी । दुमं वयात ल्यू वनी । वयात ल्यू वंतले मेम्हेसिनं व कथियात थःगु कथिं तुयाः वांछ्वइ । अले दुमं न्हापाम्हेसित धाःसा थी मंत । थथे यानाः गुबलें वं गुबलें वं कथि तुतुतुयाः
वांछ्वया च्वनी । यदि कथि तुयाः मेपिंसं थी मलाक दुमं वयात थिल धाःसा व दुम जुइ ।

कपर्दी कासा

तःधंगु लागाया दथुइ चिं तयाः निथ्वः मस्त वा मनूत थःथःगु लागाय्‌ च्वनाः पालंपाः छगू लागाया मनू मेगु लागाय्‌ वनाः तुतुतुतु हालाः थियाः थःगु लागाय्‌ लिहां वयाः म्हितीगु कासायात कपर्दी कासा धाइ । थ्व कासा छेँपिने चकंगु थाय्‌ वा ख्यलय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निथ्वलय्‌ नं उति उति हे मनूत च्वनाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां ख्यलय्‌ प्यखेरं चिं तइ । अले लागा दथुइ नं ब्यापाखें चिं सालाहइ । थ्व चिंयात बछि धाइ । अनंलि म्हितीपिं मनूत नं निखेरं उतिग्यंक न्हय्‌म्ह न्हय्‌म्ह वा खुम्ह खुम्ह यानाः थःथःगु लागाय्‌ च्वनी । अनंलि कासा म्हितीबलय्‌ पालंपाः यानाः छगू लागापाखे च्वंपिं मध्ये छम्ह मेगु लागाय्‌ वनाः अन च्वंपिं छम्हेसित थियाः हाकनं थःगु हे लागाय्‌ बिसिउँ वइ । थथे मेगु लागाय्‌ च्वंपिंसं वयात ज्वनेफत व बिसिउँ वये मफुत धाःसा व सी । तर वं थियाः बिसिउँ वयेफत धाःसा थीकूम्ह सी । सीम्ह न्ह्याम्ह जूसां व हाकनं कासा म्हिते दइमखुत । व कासां पिहां हे वनेमालीगु जुइ । थथे यानाः इपिं सकस्यां पालंपाः यानाः थुखें उखे, उखें थुखे थ्यू जुइ । थथे थ्यू वनीबलय्‌ तुतुतुतु हालाः तुं च्वनेमाः । थ्यू वनीबलय्‌ उखे च्वंपिंसं ज्वनातल धाःसा जबर्जस्ति बल यानाः बछि चिन्हय्‌ थी फुसा व सीमखु, तर वयात ज्वंपिं दक्वं सी । अथे हे सुं नं मनूत मेगु लागाय्‌ वनाः थी हे माः वा ज्वंके हे माः धयागु मदु । थीगु आँट मदुसा अथें नं लिहां वयेज्यू । थज्याःगु इलय्‌ मेगु लागाया मनुखं आकाझाकां हे थ्यू वयेयः । थथे यानाः म्हितीबलय्‌ म्हितुम्हितुं गुखे च्वंपिं मनूत दक्वं न्हापां सी, इपिं बुइ ।

कसिमला पाँय्‌
दथुइ लँ छुनाः जःखः कासामित च्वनाः पाँय्‌ ह्वानाः गट्टा म्हितीगुयात कसिमला पाँय्‌ धाइ । कसिमला पाँय्‌यात कसिपाँय्‌ नं धाः । थ्व कासा ख्वपया मौलिक वा परम्परागत कासा खः । कसिमला पाँय्‌ न्हापा मिजंत जक म्हितीगु खः । थौंकन्हय्‌ धाःसा मिसात नं म्हितू । छेँया पिने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ निम्ह कासामि दःसा गाः ।
थ्व कासाय्‌ कासामित निम्ह बोर्डया इताथिता च्वनी । लाय्‌गः इनाकाइ । निम्हेस्यां थःथःगु गट्टि थःपिनि पाखे छसिकथं तयाहइ । अले इपिं मध्ये छम्हेस्यां प्यकू पाँय्‌ कयाः कसि कसि धकाः हाहां ह्वाइ । कसि वल धाःसा वया गट्टि बोर्डय्‌ जवपाखें दुहांवनी । हाकनं लिसा कयाः ह्वाइ । यदि द्वाक, सुद्घि, पी, ङा आदि वल धाःसा व हे ल्याःकथं ल्याःखाखां तयायंकी । थथे मेमेगु ल्याः वल धाःसा लिसा कयाः ह्वायेमदु । गट्टि ततं वनीबलय्‌ छम्हेसिया तयातःगु गट्टि दुथाय्‌ मेम्हेसिगु गट्टि लात धाःसा वं न्हापांम्हेसिया गट्टि नइ । लाय्‌गलय्‌ च्वंगु गट्टि धाःसा नइमखु । तर छम्हेस्यां कयातःगु
लाय्‌गलय्‌ मेम्हेस्यां गट्टि तयेमदु । गट्टि न्ह्याःवनीबलय्‌ थःगु थासं पिहांवयाः मलाय्‌ दुहांवनी अनं पिहां वयाः मेम्ह कासामिया गट्टि गन गन दु अन ननं वनी । थथे कासामि निम्हेसिया पालंपा ह्वानाः म्हिती । थःगु गट्टि सुरक्षित यानाः मेम्हेसिया दक्वं नल धाःसा गुलमसी ल्याः बी । गट्टि फूम्ह बुइ, ल्यं दुम्ह त्याइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं बौद्घिक खुराक बी । अथे हे थ्व कासां सेनाया दथुइ ल्वापु जुइबलय्‌ गथे यानाः थः बचे जुयाः दुश्मनया सेनायात स्याये फइ धयागु ज्ञान दइ ।

कसिमला : कसिमला धयागु थ्व कासा म्हितेत दयेकीगु बोर्डया नां खः । थ्व बोर्ड चीहाकलं म्हितल धाःसा झिंन्हय्‌कू क्वथा दयेकी, ताःहाकः वा यक्व ई कयाः म्हितेगु जुलधाःसा व स्वयां अप्वः नीन्याकू तक क्वथा दयेकाः म्हिती । पाँय्‌ ह्वाइबलय्‌ स्वंगू भ्वपुलाः छगू द्यःने लात धाःसा व कसि जुइ । थुकिया ल्याः एक जुइ । पाँय्‌ निगू भ्वपुलाःनिगू द्यःने लात धाःसा व द्वाक (दुई)जुइ । स्वंगू द्यःने लात धाःसा सुद्घि (तीन) जुइ । प्यंगुलिं द्यःने लात धाःसा पी वा च्या (चार) जुइ । प्यंगुलिं भ्वपुल धाःसा ङा (पाँच) जुइ ।

मला : मला धयागु गल्ली खः । थ्व कसिमला कासाया बोर्डया दथुइच्वंगु ब्व वा लँपु खः ।

पाँय्‌ : पाँय्‌ न्हाय्‌पंकथि वा पंकथियात कुचाथलाः बाफल यानाः ह्वायेत दय्‌कीगु छगू ज्वलं खः ।

लाय्‌ग वा भोङ्ग : दकलय्‌ न्हापांगु क्वथाय्‌ वयां लिपा न्याकूगु क्वथाय्‌ व अनं लिपाया हरेक प्यकूगु प्यकूगु क्वथा छकुतिं बेक्वयेक वा क्रस चिं तइ । थुकियात लाय्‌ग वा भोङ्ग धाइ । थुकी लाःगु गट्टि नयेमदु ।

बाफला : ग्वल्लाःगु त्याःचिंगु कथियात दथुइ फायाः छखे ग्वल्लाक व मेखे फाला कथं खने दयेक बछि यानातःगु, छफलाया बछि बाफला जुइ ।

गुलमसी : थःगु गट्टि सुरक्षित यानाः मेम्हेसिया दक्वं नल धाःसा वयात दुगंछि ल्याः बीगुयात गुलमसी धाइ ।

कानाकाना पिच्चा
मिखाय्‌ कापः चिनांतःम्ह दुमं मेपिं पासापिन्त थियाः म्हितीगु कासायात कानाकाना पिच्चा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । छेँय दुने म्हितेबलय्‌ भचा तकूगु क्वथाय्‌ म्हिती धाःसा छेँय्‌ पिने — चुक, दबू, ख्यः आदि थासय्‌ म्हिती । थाय्‌ तःकू जुल धाःसा सीमित लागाय्‌ चिं तयाः थिक्क जक थाय्‌ कयाः म्हिती । थ्व कासा मिसामस्त मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । बाःह्राः क्वथाय्‌ म्हितीबलय्‌ धाःसा मिसामस्त जक म्हिती ।
थ्व कासा न्याम्ह, खुम्ह वा छपुचः पासापिं मुनाः म्हिती । पासापिं मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । दुमयात मिखां खनेमदयेक कापः वा रुमालं चिकाबी । कापः चिके धुंकाः मिखां खने दु ला कि मदु धकाः परीक्षण यानाः स्वइ । मिखां खनेमदु धकाः पक्का जुलकि वयात छथु चाःहीकाः त्वःताबी । अले मेपिं पासापिं उखेंथुखें बिस्युं वनी । दुमं इमित थीत ल्हाः ब्वयेकाः माः जुइ । पासापिंसं धाःसा काचाक्क वयाः दुमया लं सालाः ‘कानाकाना पिच्चा, जितः थ्यु फुच्चा’ धकाः हायेकाच्वनी । थथे म्हितुम्हितुं दुमं पासापिं मध्ये सुयातं ज्वनेफत धाःसा वयागु नां कयाः ‘पिच्चा’ धाइ अले थःगु मिखाय्‌ च्वंगु रुमाल लिकाइ । आः दुमं ज्वंम्ह मेम्ह पासा दुम जुइ । अले वयात रुमालं चिकाबी । थुकथं हे थ्व कासा न्ह्यानाच्वनी ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । थ्व बाहेक ख्युंथाय्‌ वा थःगु मिखां मखंसां अन्दाज यानाः न्ह्याःवने फु वा फइ धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु ।

बाःह्राः क्वथा : मिसा मस्तय्‌त थीमत्यः मजूनिबलय्‌ साइत स्वयाः वा थीमत्यः जुइकथं सुद्र्यःया जः खने मदयेक प्वाः तिनाः नापं मिजंमस्तय्‌सं खने मदयेक सुचुकातइगु क्वथायात बाःह्राः क्वथा धाइ । थज्याःगु इलय्‌ बाःह्राः क्वथाय्‌ मिसापिं पासापिं नापं थःथितिपिं वयाः थीथी कासा म्हितः वयेगु चलन दु । बाःह्राः तइबलय्‌ थीथी कासा मध्ये कानाकाना पिच्चा विशेष यानाः म्हितेगु याः ।

कुं कासा
कुं हिलाः हिलाः म्हितेगु कासायात कुंकासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यंगू कुं दुगु चुक, दबू वा चकंगु थासय्‌ थःपिंसं प्यकुं दयेक च्वयाः उकी दुने च्वनाः म्हितेगु याइ । मिजंमस्त, मिसामस्त निखलः नं म्हितेज्यूगु थ्व कासाय्‌ न्याम्ह पासापिं मुनाः म्हिती । इपिं मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । दुम जूम्ह प्यकुलाःगु थाय्‌या दथुइ च्वनी । प्यम्ह धाःसा प्यकुंनय्‌ च्वनी । कुं दक्वयात आज्जु भाःपी । कुनय्‌ च्वंपिंसं कुनय्‌ थियाः च्वंतले दुमं थी दइमखु ।
कुंकासा म्हितीबलय्‌ कुनय्‌ च्वंपिं थुखे निम्ह उखे निम्हेस्यां ल्हाः ताःहाकः यानाः ज्वनाः वा कुं यक्व तापाःसा ल्हाः भाय्‌ भाय्‌ यानाः ‘वा नाउचा वा वा’ धकाः हाहां थःथःगु कुं हिली । थथे इमि कुं हिलीगु इलय्‌ दुम जूम्हं धाःसा खालि जूगु कुनय्‌ थः च्वंवनेत ताके यानाच्वनी । तर इमिसं ब्वाँय्‌ब्वाँय्‌ जुयाः फयांफक्व दुम जूम्हेसित कुनय्‌ थ्यंकेमबीत कुतः जुयाच्वनी । यदि दुमं कुं लाकाकायेफत धाःसा कुं मथःम्ह मेम्ह कासामि वयागु पलेसा ‘दुम’ जुइमाली । यदि प्यकुनय्‌ च्वनाच्वंपिं कासामितय्‌सं म्हतिं स्वक्वः स्वक्वः कुं हिले धुंकाः नं दुम जूम्हं कुं लाकाकाये मफुत धाःसा दुमयात सजाय बी । थथे बूम्हेसित छु सजाय बीगु धयागु खँ इमि न्हापा हे क्वःछिना तइ । गथेकि – ताः दायेगु, खौ छ्यायेगु, ध्वं हालेगु आदि ।
थ्व कासां मस्तय्‌गु शारीरिक व मनोवैज्ञानिक विकास यायेत ग्वाहालि याइ । थुकिं मस्तय्‌त मनोरञ्जन जक मखु कि ल्हाः तुतिया कसरत नं जुइगु जुल । अथे हे थुकिं छुं नं मौका वइबलय्‌ काचाक्क हे काय्‌ फयेकेमाः, नत्र सफल जुइत थाकुइ धयागु ज्ञान नं बियाच्वंगु दु ।

दुम : छुं नं कासा म्हितीबलय्‌ मेपिं कासामितय्‌त थ्यू वनेमाःम्हेसित दुम धाइ । मेपिं कासामित दक्वं म्हितेगु याइ । तर दुम मेपिं थें स्वतन्त्र जुयाः म्हिते दइमखु । वं म्हितूपिं कासामितय्‌त थी माः । यदि दुमं मेपिंत थी फत धाःसा व दुमपाखें मुक्त जुइ । थीकूम्ह दुम जुइ । आज्जुइ थियाः च्वनीबलय्‌ धाःसा दुमं थ्यूसां छुं नं जुइमखु । तर आज्जुइ थियाः मच्वनीबलय्‌ थिल धाःसा दुम स्वतन्त्र जुइ ।
ध्वं हालेगु खिचा थें च्वंपिं, सियुपिं तर न्हिप्यं चाःमतूपिं तसकं चलाखपिं जंगली पशुयात ध्वं धाइ । थुपिं हे ध्वंतय्‌सं हालीगु सःयात नक्कल यानाः हालीगु वा हायेकेगु यात ध्वं हालेगु धाइ । छुं नं कासा म्हितेबलय्‌ बूम्ह कासामियात सजाय बीत थीथी कथंया कसा यायेगु तरीका दयेकातइ । व हे तरीका मध्ये ध्वं हायेकीगु नं छगू खः । कासा सिधलकि क्वःछिना तःगुकथं ती..हू.. ती…हू… यानाः ध्वं हायेकाः कासा क्वचायेकी ।

दबू : बँ स्वयां भचा तःजाः यानाः दयेकातःगु प्यकुंलागु थाय्‌यात दबू धाइ ।

कुं : नापं लाःगु निगू दिशां वःगु च्व नापलानाच्वनीगु थाय्‌यात कुं धाइ ।

कुकुच्वने : ख्यँय्‌ छ्वये ब्याकूम्ह माखायात कुकु धाइ । कुुकुुच्वंम्ह धालकि ख्यँय्‌ थ्वयेगु ब्याकाः म्ह फुलय्‌ यानाः कुकु हालाः ख्यँय्‌ त्वपुयाच्वनीगु खः । थ्व कासाय्‌ थुकिया हे नक्कल यानाः दुमं ख्यँय्‌ त्वपुयाच्वनीगु खः । अले व हे ख्यँय्‌ खुयाः म्हितीगु खः । थम्हं त्वपुया च्वंगु ख्यँय्‌ खुयाः काःवइबलय्‌ थःगु ख्यँेयात सुरक्षित यायेगु हेतुं मेपिंत लीगु खः ।

कुलि कासा
थ्व कासा अप्वः यानाः मिले जूपिं मिसामस्त वा पासापिं जक म्हितेगु याः । सुयां नं छेँय्‌ कःनि, मुस्या, बकुलाः आदि ननं वा बजि भ्वाःतिनाः वइबलय्‌ सुं नं मिले जूपिं पासापिं नापलात धाःसा थःगु ल्हातय्‌ कुलिचा थें दयेकाः अथे धयागु पतिंचा दक्व ग्वल्लाक तइ । क्वय्‌ सिकापतिनय्‌ ह्वः मदयेक स्वाइ । अले सिन्हःपतिं निसें च्वलापतिं तक ह्वः दयेकी । उकियात बुरापतिन पनाः ग्वल्लाःगु थल दयेकी । थ्व हे ह्वतय्‌ वा कुलिचा थें च्वंगु थासय्‌ थम्हं ज्वनाः वःगु नसा वा कःनि, मुस्या जायेक तयाः थः पासायात बियाः नकीगु खः ।

फसि कसा
क्यबय्‌ ग्वाराग्वारा वा यक्व सयाच्वंगु फसि फ्वनाः छगू नाटक थें यानाः म्हितीगु कासायात फसि ग्वारा ग्वारा वा फसि कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत च्याम्ह झिम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसा तस्सकं न्ह्यइपुइ । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितीगु थ्व कासाय्‌ तःधिकःपिं मस्तनिसें चीधिकःपिं मस्त नं थ्याकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां तःधिकःपिं निम्ह वा स्वम्ह हामा ल्यइ । उकी मध्ये छम्ह अजि जुइ । मेपिं फसि फ्वं वनीपिं जुइ । कासा न्ह्याकेत चीधिकःनिसें छम्हेसिया लिउने मेम्ह मचा च्वनाः तुति निपा निखे झ्वःलंकाः फ्यतुइ । दकलय्‌ लिउने अजि च्वनी । इपिं सकसिनं न्ह्यःने च्वंपिं पासापिंत निपा ल्हाःतं कस्सिक ज्वनातइ, अले इपिं सकसिनं फसि ग्वारा ग्वारा धकाः हालाच्वनी ।
थुबलय्‌ हे मनू वयाः – अजि जितः फसि छगः ति धकाः धाःवइ । अजिं धाःसा थन च्वंगु फसि बी मखु लिउने च्वंगु क्यबय्‌ काः हुँ धाइ । वं काःवनेगु पहः याइ । अले छगू त्वहःचिनाः मदु धाइ । अजिं हाकनं दथुइ च्वंगु क्यबय्‌ काः हुँ धाइ । वं हाकनं मेगु त्वहःचिनाः कयामहसें थन च्वंगु हे ति धकाः करकर याइ । यक्व हे हासेंलि अजिं यंकि धाइ । थुलि धायेवं निम्ह जानाः दकलय्‌ न्ह्यःने च्वंम्ह मचाया ल्हाः निखें ज्वनाः सात्तुसालाः यंकी । थ्व हे तरिकां लिपा मेमेपिं दक्वसित सालाः यंकी । दकलय्‌ लिपा अजि छम्ह जक ल्यं दइ । व अजियात निम्ह जानाः लःलःयानाः ल्ह्वनाः भचा तापाक वाय्‌ यंकी । कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं उगु इलय्‌ तःधिकःपिं मस्तय्‌सं चीधिकःपिं मस्तय्‌त नापं कःघानाः थःपिंलिसें म्हितकाः ह्ययेकातइगु धयागु खँ सीदु । अथे हे छुं नं वस्तु माल धाःसा दुपिंके ग्वाहालि फ्वं वनेगु चलन दुगु खँ सीदुगु जुल ।

क्वंचा कासा
क्वंचा मियाः म्हितीगु कासायात क्वंचा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां भचा तःधिकःम्ह मचां भचा चीधिकःम्ह मचायात थःगु म्हय्‌ लिउने ब्यथां ग्वतुकाः कत्ताक ज्वनी । खव ल्हाःपाखे मचाया छ्यं लाकीसा जव ल्हाःपाखे मचाया तुति लाकी । अले व मचायात क्वंचा यानाः मेपिं मनूत च्वनाच्वंथाय्‌ मी यंकी । थथे म्यू वनीथाय्‌ तःधिकःम्ह मचां क्वंचा न्याये यःला धकाः न्यनी । अन थीथी संवाद याइ ।
दकलय्‌ लिपा क्वंचा ज्वः लाकि मज्वः धकाः न्यनाः मचायात च्वंनिसें क्वय्‌ थ्यंक थियाः जाँचे यानास्वइ । अले प्यनय्‌ थ्यन कि ओहो क्वंचा ला भति भति ज्वयाच्वंगु दु । जितः मयः धाइ । मचां धाःसा खँ थुइकाः मुसुमुसु न्हिलाच्वनी । गुलिसिनं धाःसा न्याना नं बी यः ।

क्वः कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःमिं मस्तय्‌त म्हितकेगु द्ुकासा खः । थुकी लप्तेया क्वः दयेकेत वाउँसे च्वंगु लप्ते छपाः काइ । उकियात दथुइ भू फाइ । थथे भू फाइबलय्‌ क्वय्‌ थ्यंक फाइमखु । छगू इन्चति ल्यंकी, अले जवय्‌ च्वंगु बछि लप्तेयात खवय्‌ यंकी धाःसा खवय्‌ च्वंगु बछि लप्तेयात जवय्‌ यंकी । थथे याइबलय्‌ दथुइ लाक्क थलचा थें जूवइ । अले लिउनें थ्व निगू हःयात ताःहाकःगु सिन्कां कत्ताका बी । थथे कत्ताका बीबलय्‌ थ्व जवंखवं पपू ब्वयेकाच्वंम्ह क्वः थें खनेदइ । थ्व हे सिन्काया क्वय्‌ सिथय्‌ ज्वनाः यातायाता संकाः मस्तय्‌त क्वाः क्वाः छि बन बन छिं… धकाः म्ये हाहां म्हिताच्वनी ।

क्वथा कासा
क्वथाय्‌ आखःग्वः पाय्‌छि जुइक मिले यानाः म्हितीगु कासायात क्वथा कासा धाइ । थ्व छगू बौद्धिक कासा खः । थुकी मगजया परिश्रम जुइ । अले बुद्धि नं अप्वयेकाबी । थ्व कासाय्‌ जवंखवय्‌, अले च्वं क्वय्‌ छुं नं देगः, संस्कार, नां, थाय्‌बाय्‌ आदिया खँग्वः जवं सुरु यानाः यंकूसा उकिया क्वय्‌ नं व जवय्‌ यंकूगु आखलय्‌ छु आखः दु व हे आखलं क्वय्‌ मेगु खँग्वः मिले यायेमाली । प्यकुं लाःगु क्वथाचा क्वथाचा दयेकातःगु छपातं थथे हे यानाः थुखें उखे, उखें थुखे, च्वय्‌ क्वय्‌ मिले जुइक खँग्वःत मिले यानाः जायेकाः यंकेमाः । खँग्वःत धाःसा च्वय्‌ नं क्वय्‌ थुकिया नां जवंखवं थुकिया नां धकाः विवरण नं बियातइ ।

क्वाः कासा

क्वाः कासा धयागु छगू न्ह्यसः व लिसः बियाः म्हितीगु कासा खः । थुकी न्यनेगु न्ह्यसः ताःहाकः जुइ । गुकी छुं नं खँ वा चीजया अप्रत्यक्ष वर्णन जुयाच्वनी । थ्व हे न्ह्यसःयात चीहाकलं वा छगू हे खँग्वलं लिसः बी । क्वाः न्यनीबलय्‌ लय्‌मिले जूगु जुइ । थुकी न्यंगु क्वाःया लिसः बीमफुत धाःसा क्वाः न्यंम्हेसित गां, द्यः, तिसा वा बांबांलाःगु वस्तु बी । लिसः बी मफुपिंत धाःसा क्वाः न्यंम्हेसिनं बांलाःगु खँ दक्व थःत कयाः बांमलाःगु खँ धाक्व लिसः बी । क्वाः न्यनाः लिसः बीफत धाःसा हाकनं मेगु क्वाः न्यनी ।

क्वाःक्वाःछि
थ्व कासा निम्ह पासापिं जानाः जँ जँ ल्वाकाः अःखतं लुकुं छिनाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिं इताथिता च्वनी । अले वं वयागु वं वयागु ल्हाः कत्ताक ज्वनी । ज्वनातःगु ल्हाः निम्हेसिनं नापं च्वय्‌ क्वय्‌ संकाः पाःलाक क्वाःक्वाः छि.. हाली । अले हाकनं ज्वनातःगु ल्हाः मत्वःतुसे छ्यनं हीकाः निम्ह फःहिलाः जँ जँ ल्वाकाः ज्वनातःगु ल्हाः त्वःताः चुल्याथाय्‌ कत्ताकाः छम्ह क्वछुइ धाःसा मेम्ह वयाः म्हय्‌ अःखतं द्यःने च्वनी वा लुकुंछी । थथे ल्यूने च्वने धुंकाः कुकुल्यां कू… धकाः हाली । कासा क्वचाइ । थथे हे यानाः पालंपाः वया द्यःने व वया द्यःने व लुकुं छिनाः मंदतले म्हिती ।

खनेऽऽऽमदु… मदु… तय्‌जु…
खनेऽऽऽमदु…..मदु… तय्‌जु कासा चीधिकःपिं मस्तलिसे म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा खास यानाः दच्छि, दत्या वा निदँति दुपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु याः । थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । कासा म्हितेत निम्ह मनू दःसा गाः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्त मस्त वा चिधिकःम्ह मचा व तःधिकःम्ह मनू – मचाया मां, अजि वा निनि आदि मध्ये छम्हेसिनं थःगु ख्वाः थःगु हे निपा ल्हातं त्वपुइ । अले खनेऽऽऽमदु… मदु… मदु… धकाः हाली । थुबलेय्‌ मचाया ध्यान वपाखे आकर्षित जुइ । व मचां ख्वाः त्वपुयाच्वंम्हेसित स्वइ । भचा जायेवं ख्वाः त्वपुयाच्वंम्हेसिनं थःगु ख्वालं थःगु ल्हाः लिकयाः ‘तय्‌जु…’ धकाः हाली । मचा अजू चाइ, नापं लय्‌लय्‌ ताइ । गुलिं मस्त ला थज्याःगु गतिविधि याइबलय्‌ इतिइति हे न्हिली ।
थथे हे थ्व कासा थीथीकथंया वस्तु छ्यलाः नं म्हितेगु याः । गथेकि – चीधिकःम्ह मचायात ख्वाःहुसा वा गा वा छुं नं कापतं ख्वालय्‌ त्वपुयाः ‘खनेमदु… मदु… मदु …’ धकाः वया ख्वालय्‌ तयातःगु कापः लिकयाः ‘तय्‌जु’ याइ । अथे हे क्वथाय्‌ दुने दराजं किकाः, छँेया पिने जूसा छेँ वा पःखाःया लिउने सुलाः वा सिमाया लिउने सुपिलाः म्हितेज्यू । थुकी चिधिकःपिं अथे धायेबलय्‌ च्यालां निसें दछि दुपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने अभिभावकं म्हितकीसा व स्वयां अप्वः दँ दुपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने नापं पिने नं म्हितकेगु याइ । थ्व कासां मचाया उपस्थिति क्यनाच्वनी । मचायात वस्तुस्थिति स्थायित्वया ज्ञान बी । नापं न्ह्याइपुया आधारभूत संरचना गथेकि ः अजू चाइगु, आशाया भाव नापं मचाया थःथम्हं तुं सन्तुलन याये फइगु वा सयेकेगु व ई नापं सामाजिक व्यवहारया संरचना स्यनेगु छगू माध्यम नं जुयाच्वंगु खनेदु ।

तय्‌जु : छक्वलं खने दइगु वा आकाझाकां हे न्ह्यःने खने दयेकीगु खँग्वःयात तय्‌जु धाइ । थःम्हं त्वपुयातःगु ख्वाः थम्हं तुं उलाः ‘जिं खन’ धायेगु भावकथं छ्यलीगु खँभाय्‌ खः ।

खाः ह्वायेगु कासा
चुरिया चिचीकूगु खाःया बाकूचात ह्वानाः म्हितेगु कासायात खाः ह्वायेगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यकुंलाक छकू क्वथा दयेकी । थुकिया जवंखवं निम्ह मस्त फ्यतुइ । दयेकूगु क्वथाय्‌ न्हापां छम्हेसिनं चिचीकू खाः बाकूचात ह्वाइ ।
थथे खाः ह्वाइबलय्‌ प्यकुंलाःगु क्वथां पिने लाके मज्यू । पिहां वन धाःसा व सी । अथे हे ह्वाइगु खाः क्वथाय्‌ दुने गुलिं छुटे जुयाः च्वनेयःसा गुलिं धीचिनाः च्वनेयः । आः खाः ह्वाःम्हेस्यां बुलुहुंगनं मथीक खाः लिकायेफत धाःसा व त्याइ । यदि खाः लिकायेबलय्‌ लिक्क च्वंगु मेगु खाः सन धाःसा व सी । अले मेम्हेसिया पाः वइ । नःगु खाः धाःसा थःथाय्‌ हे मुंका तइ । खाः दक्व मफूतले इपिं थथे हे यानाः लिसा लिसा कयाः म्हिती । दक्वं सिधल कि थःपिंसं मुंकूगु खाः ल्याः खाइ । सुनां अप्वः मुंकल व त्याइ ।

खिपः कासा

जवं खवं ताःहाकःगु खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाः ग्वःग्वःलाक चाःहीकाः तिंक तिंक न्हुयाः म्हितीगु कासायात खिपः कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत छम्ह, निम्ह वा स्वम्ह म्हितीपिं दःसा गाः । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेँय्‌ पिने ननि, बहाः, चुक, ख्यः थेंज्याःगु थासय्‌ म्हितीगु खः ।
थ्व कासा म्हितेत याकःचा याकःचा यानाः, निम्ह जानाः व स्वम्ह पासापिं मुनाः नं म्हिते ज्यू । याकःचा याकःचा म्हितीबलय्‌ थम्हं तुं निपा ल्हातं निखें खिपः ज्वनाः म्हिती । अले व सितकि मेम्ह पासां म्हिती ।
अथे हे स्वम्ह जानाः म्हितीबलय्‌ धाःसा निम्हेसिनं निखे जवं खवं खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाः ग्वःग्वःलाक खिपः चाःहीकाच्वनी, स्वम्हम्ह धाःसा व खिपः संकाच्वंथाय्‌ खिपतं मथीक स्वात्त दुहां वनाः तिंक तिंक न्हुयाः म्हिती । कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छगू कथंया गतिविधि झिक्वः वा नीक्वः तक तिंन्हुइगु धकाः ल्याः क्वःछिनाः तइ । अले थीथी गतिविधि यानाः थीथी कथं म्हिती । थुकी दकले न्हापां निपां तुतिं चुयाः, साइकल यानाः, मोटरसाइकल यानाः, मिखा तिस्सिनाः आदि यानाः म्हिते सिधलकि छगू तह पार जुइ । अनं लिपा लापा थानाः नं च्वय्‌ च्वयागु गतिविधि कथं म्हिती । थ्व धुंकाः तिंन्हुयाः हे जव ल्हातं बँय्‌ छकः छकः थियाः नं व हे गतिविधि यानाः म्हिती ।
थथे कासा म्हिता यंकेगु झ्वलय्‌ यदि ल्हातं खिपतय्‌ थिल वा तुतिं न्हुल धाःसा व सी । मेम्हसिगु पाः वइ । अथे हे पालंपाः म्हिताः मेपिं सिनाः हाकनं थःगु पाः वइबलय्‌ छु यानाः म्हिता च्वंबलय्‌ सीगु खः अनंनिसें हे म्हितायंकी । थथे म्हितेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व गतिविधि सुनां सिधयेकी व त्याइ, अले मेम्ह ल्यू लाइ धाःसा दकलय्‌ लीपा लाःम्ह बुइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ धाःसा मस्तय्‌ मनमस्तिष्क नं तन्दुरुष्टी यायेत ग्वाहालि जुइ ।

खिपः : सःखि, नालु, सुका, नाइलन, सु आदियात निलाः ताःहाकः यानाः दयेकातःगुयात खिपः धाइ । खिपः कासाय्‌ न्यापु, खुकु हाकःगु खिपः काइ । अले व खिपः याकःचा म्हितूसा थम्हं हे च्वका व प्वका ज्वनी । स्वंम्ह म्हितूसा छम्हेसिनं च्वका व मेम्हेसिनं प्वका ज्वनी । थथे ज्वने धुंकाः लिउनें न्ह्यःनेपाखे ग्वःलाक संकी । थथे खिपः संकीबलय्‌ लिउनें थत हयाः च्वय्‌ वनी, अले न्ह्यःने वयाः क्वय्‌ बँय्‌ थी । थ्व हे इलय्‌ म्हितूम्हेसिनं खिपःयात हाचां गायेत तिंक तिंक न्हुइ ।

च्वका व प्वका : दकलय्‌ च्वय्‌यागु वा सिथय्‌यागु ब्वयात च्वका धाइ । अथे हे दकलय्‌ क्वय्‌यागु ब्वयात प्वका धाइ । थ्व कासा खिपः ज्वनीबलय्‌ छखे च्वका ज्वनीसा मेखे प्वका ज्वनी । थथे च्वका व प्वका ज्वनीबलय्‌ थःगु म्हय्‌ चाःहीकेत गाक्क वा निम्हेसिनं ज्वनीबलय्‌ मनूयात गाक्क खिपः त्वःताः मेगु अप्वः खिपः च्वकापाखे व प्वकापाखे निखेरं ल्हातय्‌ हित्तुहिनी ।

खुँ कासा

मनू व खुँ दथुइ खुँ लुइकाः म्हितीगु कासायात खुँ कासा धाइ । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ न्याम्ह म्हितीपिं मदयेकं मगाः । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां चिचीकूगु भ्वँतय्‌ जुजु, मन्त्री, सिपाही, मनू व खुँ धकाः न्याकू भ्वँतय्‌ अलग्ग अलग्ग च्वयाः पिनें खनेमदयेक लथ्याइ । व लथ्याये धुंकूगु भ्वं छगः बट्टाय्‌ तयाः ल्ह्वाका ल्ह्वाका संकाः सकसितं छकू छकू भ्वं कायेकी । मनू व खुँ लाःपिनि बाहेक मेपिंसं थःथःगु भ्वं क्यनी । अले जुजु मन्त्रीयात खुँ ज्वनेत उजं बी । मन्त्रीं सिपाहीयात उजं बी । आः सिपाहीं मनू व खुँ दथुइ खुँ लुइकेगु कुतः याइ । यदि सिपाहीं खुँ ज्वनेफत धाःसा खुँयात सिपाहीं खौ छ्यानाः वा मेखतं सजाय बी । मनू ज्वन धाःसा मनुखं सिपाहीयात खुँयात स्वयां दुगंछि सजाय बी ।

खुँ सिपाही कासा
बिसिउँ जुयाच्वंपिं खुँतय्‌त सिपाहीतय्‌सं ज्वनाः म्हितीगु कासायात खुँ सिपाही कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने चकंगु थासय्‌ म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत म्होतिं नं खुम्ह मस्त माः । व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसा पाखाक (जोडी मिले जुइक) हे माः । यदि म्हितीपिं मस्त बिजोर जुल धाःसा म्हिते ज्याछिनी मखु ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मस्तय्‌ दुने खुँ व सिपाही जुइपिं ल्यइ । खुम्ह मस्त म्हितूगु खःसा बराबर यानाः स्वम्ह खुँ व स्वम्ह सिपाही जुइ । कासा न्ह्यातकि खुँत बिसिउँ वनीसा सिपाहीतय्‌सं उमित ज्वंवनी । खुँत छले छले यानाः बिसिउँ वनाच्वनी ।
ब्वाँय्‌ जुयाच्वंपिं खुँत मध्ये सुयातं सिपाहीं ज्वनेफत धाःसा वयात ज्वनाहयाः अंगः दुथाय्‌ वा इमि दयेकातःगु छगू लागाय्‌ तयाः छम्ह सिपाही पिवाः च्वनाच्वनी । खुं धाःसा थःगु निपां ल्हाः ब्वयेकाः च्वनी । यदि पियाच्वंम्ह सिपाहीं थी मफयेक मेम्ह खुं ल्हातय्‌ ताः दायावन धाःसा व खुँ नं बिसिउँ वनेदत । यदि सुं खुं दाः मवल धाःसा व खुँ अनं इकिधिकि मसंसे हे च्वनाच्वने माः । लिपा मेम्ह खुँ नं ज्वनेफत धाःसा वयात नं न्हापायाम्ह खुँ तयातःथाय्‌ हे तयेहइ । अथे मेम्ह तयेहल कि खुँ निम्हेस्यां छखे वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाच्वनी धाःसा मेखे निम्हेस्यां निखे ल्हाः ब्वयेकाच्वनी । मेम्ह खुँ चाहि सिपाहीं थी मफयेक छले छले यानाः बिसिउँ वनाः ल्हाः ब्वयेका च्वंपिं खुँत मध्ये छम्हेसित ल्हातय्‌ ताराक्क दायाः वनेफत धाःसा इपिं निम्हं बिसिउँ वनेदइ । यदि इपिं निम्ह खुँतय्‌ ल्हाः ज्वनामतःसा सुयात दाल व जक बिसिउँ वनेदइ । अथे ल्हातय्‌ दाये मखन अले सिपाहीतय्‌सं दक्वसित ज्वनेफत धाःसा खुँ जूपिं सिपाही जुइ, सिपाही जूपिं खुँ जुयाः हाकनं थ्व कासा म्हिती ।

खुत्यां कासा

निम्हं ज्वलिंज्वःपिं पासापिनि तुति छपा छपा निम्हेसिगुं छथासं चिनाः नापनापं पलाः छिनाः ब्वाँय्‌वनाः वा याकनं याकनं थःपिनि गन्तव्यय्‌ थ्यंकाः म्हितेगु कासायात खुत्यां कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, झिंनिम्ह वा व स्वयां अप्वः जोडी मिले जुइक माः । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेँपिने चुक, दबू, ख्यः, बहाः, बही थेंजाःगु चकंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह हामा ल्यइ । अले थन तक ब्वाँय्‌ वनेथाय्‌ ल्ययाः चिं तइ । थथे चिं तयेधुंकाः निम्ह निम्ह ल्ययातःपिं पासापिंत तुति छम्हेसिया जःपा व मेम्हेसिया खःपा तुति बराबर यानाः छथासं स्वाकाः चिनाबी । दक्वं जोडीया तुति चीधुंकाः इमित ब्वाकेत थिक्क याइ ।
दक्व मस्त चिं तयातःथाय्‌ छसिकथं निम्ह निम्ह तुति चिनातःपिं दनाच्वनी । हामापिं धाःसा ब्वाँय्‌ वनीपिं गन थ्यंकेमाःगु खः अन दनाच्वनी, अले इमिसं एक दुइ, तिन धकाः धायाकथं ब्वाँय्‌ वयेत तयार जुयाच्वंपिं मस्त ब्वाँय्‌ वयेत सनी ।
निम्ह पासापिंसं नापनापं पलाः छिनाः वनीबलय्‌ इपिं खुत्यां खुत्यां कयाः वयाच्वंगु थें खनेदइ । यदि निम्हेस्यां नापं पलाःछी मफुत धाःसा इपिं धेधेचुयाः दये नं यः । अथे दःसां इपिं हाकनं दनाः ब्वाँय्‌ वने ज्यू । थथे ब्वाँय्‌ वनाः गुपिं जोडी चिं तयातःथाय्‌ न्हापालाक थ्यनी, इपिं हे त्याइ । थथे त्याःपिं लिपाया कासाय्‌ हामा जुइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं थःगु आज्जुइ गथे यानाः थ्यंकेफइ धयागु बांलाक ज्ञान दइ । नापं मन नं याउँसे च्वनी ।

खोपि कासा
ध्यबा ह्वानाः ध्यबां हे कयेकाः नयाः म्हितीगु कासायात खोपि कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां अंगलय्‌ लिक्क छगू प्यकुंलाःगु थाय्‌ दयेकी । थ्व थासं प्यपलाः न्यापलाः न्ह्यः छगू चिं तइ ।
कासा न्ह्याकेत आः छम्हेसिनं थःगु ल्हातिइ न्यागः वा झिगः वंगु ध्यबा न्यागः खुगः काइ । अले वं चिं तयातःथाय्‌ छपा तुतिं न्हुयाः प्यकुंलाक दयेकातःगु थासय्‌ व ध्यबा ह्वाइ । थथे ह्वायेधुंकाः मेम्ह पासाम्हेसिनं थुकी कयेकि धकाः क्यनी । वं क्यंगुलिइ ध्यबा ह्वाःम्हेसिनं छम्वः वा छतका वंगु म्वहलं कयेका छ्वइ । यदि क्यंगु ध्यबाय्‌ नल धाःसा वं व ध्यबा दक्वं नइ । मनल धाःसा व सी मेम्हेसियागु पाः वइ ।

ख्याःग्वारा कासा

निम्ह मस्तय्‌ वं वयात वं वयात कस्सिक ज्वनाः वा छग्वारा जुयाः छगू थासं मेगु थासय्‌ लगातार ग्वारारारा तुलाः म्हितीगु कासायात ख्याःग्वारा कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी ग्वारारारा तुलाः वनेमाःगु जुयाः ख्वातुगु सितुघाँय्‌ दुगु ख्यलय्‌ म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्ह मस्तय्‌ थीथी ख्वाः स्वयाः वा वया न्ह्यःने व वया न्ह्यःने व फ्यतुइ । अले निपा ल्हातं नं वं वयात वं वयात घय्‌पुइ । तुति निप्पां छम्हेस्यां मेम्हेसिगु जँय्‌ क्वय्‌ यंकाः कत्ताकी । अले छ्यं धाःसा निम्हेस्यां क्वछुकाः निम्हेसिनं प्वाथय्‌ लाक्क तयेयंकी । थथे निम्हं छग्वारा जुइ धुंकाः गुखेपाखे तुलावनेगु खः उखेच्वंम्हं थुखे च्वंम्हेसित साली । मेखे च्वंम्ह घ्वाइ । थथे छक्वः याये धुनकि दीमत्यःतले यानां तुं यंकेमाः । नत्र तुले थाकुइ । अथे जुयाः इमि मदिसे हे लगातारं सालेगु व घ्वायेगु याना तुं च्वनी । तसकं तुलीबलय्‌ इपिं भकुंग्वारा गुललल तुलावं थें हे ग्वारारारा तुलाः वनी । थथे तुलाः वनाच्वनीबलय्‌ ल्हाः वा तुति कत्ताका तःगु फ्यने मज्यू । अथे हे छ्यं नं ल्ह्वने मज्यू । निम्हेस्यां बराबर हे सन्तुलन दयेकाः च्वनेमाः । भचा जक पाःसां इपिं क्वःदले यः । क्वःदल धाःसा बांमलाक घाःपाः नं जुइयः । बांलाक तुलाः वनेफत धाःसा गन तक वने न्ह्याः वा गन तक वने ज्यू अन थ्यन कि निम्हेसिनं सालेगु व घ्वायेगु त्वःताबी । अले तुलेगु दिनावनी । अले बुलुहुं थःथवय्‌ ल्हाःतुति लिकाइ । तर हाकनं लिहां वयाः म्हिते न्ह्याःसा न्हापा थें तुं ल्यूने च्वंम्हं घ्वाइ, न्ह्यःने च्वंम्हं सालाः लिफः तुलाः ग्वारारारा याइ । इमि मंदतले थथे यानाः म्हिताच्वनी ।

ख्यें खुइगु कासा

कुकुच्वंम्ह माखां ख्यें कताना तइ थें ख्येंय्‌ द्वँय्‌ फ्यतुनाः ख्येंयात सुरक्षित यानाः ख्यें खुया काःवंपिंत ज्वनाः वा थियाः म्हितीगु कासायात ख्यें खुइगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह खुम्ह वा व स्वयां अप्वः नं म्हिते जिउगु जुल । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेँपिने चुक, ननि, बहाः दबू आदि थें जाःगु चकंगु थासय्‌ म्हितेगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दथुइलाक छगू चाः(घेरा) दयेकी । थ्व घेराय्‌ दुने ल्वहंचा वा ग्वारागिरि च्वंगु अप्पाचात तःगःमछि हे तइ । अले थुकियात ख्यें भाःपाः दक्व बांलाक मिले याइ । मेपिं दक्व छचाःलिं च्वनी । दुमं त्यल धालकि कासा शुरु जुइ । आः घेराया पिने च्वंपिं पासापिंसं दुमं मखंक वा थी मफयेक गुलिस्यां थुखें गुलिस्यां उखेंं ख्यें सालाकायेगु कुतः यानाच्वनी । थथे हय्‌कयाः ख्यें खूवःपिंत दुमं ज्वनेत वा थीत सनाच्वनी । दुमं घेराया पिने वनाः थी दइमखु । अथे हे ख्यें घेरां पिने लाये धुंकूगु नं दुने सालाकाये दइमखु । थथे यानाः म्हितुम्हितुं दुमं पिने च्वंपिंत थीफत धाःसा थिउम्ह पासा दुम जुइ । यदि दुमं सुयात नं थी मफुत तर वयागु ख्यें दक्व पिनेच्वंपिंसं खुया कायेफत धाःसा वयात अन हे दथुइ खालि थासय्‌ मुलेपतिं थ्याकाः फ्यतुकी, अले निम्हेसिनं लःलःयानाः दुमयात वाये यंकी । कासा क्वचाइ । हाकनं मेगु कासा सुरु जुइबलय्‌ व हे दुम जुइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं थःगु सामान गथे यानाः सुरक्षित यायेगु धयागु खँया ज्ञान दइ ।

लःलःयायेगु : छुं नं वस्तु वा मनूयात निम्ह वा तःम्हेसिनं ल्ह्वनाः यक्खाया यंकीगुयात लःलःयायेगु धाइ । थ्व कासाय्‌ दुमया ख्यँे दक्वं खुया यंके धुंकलकि वयात लःलःयानाः वाये यंकी । थ्व इलय्‌ वं मुलेपतिं थ्यानाः खव ल्हातं जव तुतिया बुरापतिं ज्वनीसा जव ल्हातं खव तुतिया बुरापतिं क्वातुक ज्वनी, अले मेपिं पासापिंसं वयागु लप्पाय्‌ ज्वनाः ल्ह्वनाः वा यख्खायाः यंकीगु खः ।

ख्वाः कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ चीधिकःम्ह मचा छम्ह व तःधिकःम्ह मां, अजि वा न्ह्याम्हसां छम्ह च्वनाः मचायागु ख्वायालय्‌ मनचां निसें थियाः मनचा मनचा, म्हुतुयात बुंगाःचा, म्हुतुया च्वसं च्वंगु ब्वयात ख्वाःचा, न्हाय्‌यात तंचा, कपाःयात ख्यःचा धकाः पतिंचां थितुथी धुंकाः ल्हाःफ्वलं छ्यनय्‌ तौंक दाया लुच्चा धकाः दाइ । कासा क्वचाइ ।

गं मदु किसि तानां तानां
गं मदु किसि कासा ह्याउँमस्तय्‌त छेँय्‌ दुने म्हितकेगु दुकासा खः । थुकी मचाया मां, अजि वा तःधिकःम्ह मनुखं मचायात ल्ह्ययेत हःपाः बी कथं म्हितकीगु खः । मचा नकतिनि नकतिनि ल्ह्ययेत कुतः यानाच्वनीगु इलय्‌ मचा प्यपां चुयाः लिगिलिगि वा म्हयात न्ह्यःने लिउने संकाच्वनी । तानाताना…. धकाः म्ये हालाः मचायात हालाच्वनी । थथे मांम्हं म्ये हालाच्वनीबलय्‌ मचा झन् झन् लय्‌तायाः म्ह संकाच्वनी ।

गुच्चा कासा
छम्हेसिनं मेम्हेसिगु गुच्चा नये न्ह्यः प्वालय्‌ गुच्चा क्वफानाः अले गुच्चा नयाः वा न्हापां गुच्चा नयेधुंकाः प्वालय्‌ गुच्चा क्वफानाः म्हितीगु कासायात गुच्चा कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां बँय्‌ गाः खनी । थ्व गाः खनातःगु थाय्‌ मू जुइ । अले ग्वःम्ह कासामित म्हितीगु खः इपिं दक्वस्यां थःथःगु छगः छगः गुच्चा ज्वनावइ । कासा न्ह्याकेत न्हापां छम्हेस्यां गाः खना तःथाय्‌ छपा तुतिं न्हुयाः न्यापलाः खुपलाःति तापाक वांछ्वइ । सकस्यां वांछ्वये धुंकाः सुया गुच्चा तापात वं न्हापां कयेकी । गुच्चा दुगु थासं बुरापतिंचा दिकाः छगू पाख काइ, अले अनं सिकापतिंचां चुयाः गुच्चां कयेकी । थथे कयेकीबलय्‌ यदि मेम्हेसिया गुच्चा न्ह्यःने दःसा उकित कयेकाः नइ । नये धुंकाः गाः खना तःथाय्‌ गुच्चां कयेकाः क्वफाइ । गुच्चा क्वफाये फत धाःसा व त्यात । अले सुयागु गुच्चा नःगु खः वं गुच्चां कयेकूम्हेसित गुच्चा छगः पुली । गुच्चा प्वालय्‌ लाकेमफुत धाःसा नःगु छुं ल्याः दइमखु । न्हापां कयेकूम्हेसियां नये मफुत धाःसा मेम्हेसिनं गुच्चा कयेकी । वं थःगु गुच्चा गन लानाच्वंगु खः अनं हे छगू पाख कयाः यदि गाः न्ह्यःने लाःसा गुच्चा निं नइ । थथे अनया परिस्थिति स्वयाः गुच्चा कयेकेगु वा प्वालय्‌ तयेगु याइ । न्हापां गुच्चा गालय्‌ तयेफत धाःसा व हे गालं छगू पाख कयाः मेम्हेसिनं गुच्चा कयेकी । थथे कयेकीबलय्‌ नल धाःसा वयात मेम्हेस्यां गुच्चा छगः पुली । यदि मेम्हेसिनं गुच्चा छगू पाखं हे न्ह्याये
दु धाःसा गुच्चा कयेकाः नयाच्वने म्वाः, व अथें हे
नःगु जुइ ।

गुच्चा अंगलय्‌ न्याके कासा
थ्व छम्हेसिगु गुच्चांं मेम्हेसिगु गुच्चा ताके यानाः नयाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा छेंपिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां छम्हेसिनं छेँया वा पःखाःया अंगलय्‌ थःगु गुच्चा न्याकी । गुच्चा लिहां वयाः छथाय्‌ दी । अले मेम्हेसिनं नं अथे हे याइ । इपिं मध्ये सुयागु गुच्चा तापात वं न्हापां कयेकी । छक्वलं कयेके हे माः धयागु मदु । गुच्चायात कयेकाः नये मछिंतले निम्हेसिनं पालंपाः भतिचा भतिचा न्ह्यःने तइ । अले नयेगु सम्भावना खनकि ताके यानाः थःगु गुच्चां
कयेकाछ्वइ । सुनां नल व त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूम्हेसिगु गौचाय्‌ न्याक्क गुच्चां कयेकाः सजाय बी ।

सखःरी बखःरी कासा
सखःरी बखःरी धकाः हालाः गुच्चा नयाः म्हितीगु कासायात सखःरी बखःरी कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने चुक, दबू, लँय्‌ लँय्‌ हे म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां माथं वंगु बँय्‌ प्वाः छप्वाः खनी । अले थ्व हे प्वालं खुपलाः न्हय्‌पलाःति पाक्क ताचाहाकः यानाः छगू चिं तइ । अले म्हितीपिनि व हे चिनय्‌ पलाः तयाः पालंपाः गुच्चा प्वाकय्‌ क्वफाइ । गुच्चा गुल्ल वनाः प्वालय्‌ क्वफाये फत धाःसा व म्हितेखनी । क्वफाये मफुत धाःसा व म्हिते खनीमखु । वयागु गुच्चायात सुयागु गुच्चा प्वालय्‌ दुहां वंगु खः वं कयेकाः म्हिती । आः गुच्चा कयेकाः म्हितीम्हेसिनं प्वालं थःगु गुच्चा लिकयाः व हे प्वालंनिसें थःगु पाल्हातं छगू पाख कयाः सखःरी धकाः मेम्हेसिया गुच्चाया बछिति न्ह्यःने यंकी । अले बखःरी धकाः नये अःपुक अझ लिक्क यंकी । स्वक्वःया पालय्‌ नयेत्यांखःरी धकाः व गुच्चायात नयाः न्याक्क
तिनाछ्वइ । थथे याइबलय्‌ निम्हेसिया गुच्चा निखे ब्वाँय्‌ वनी । अले हाकनं गुच्चा नःम्हेसिनं सखःरी धकाः न्हापाया थें हे याइ ।
थथे गुच्चायात कयेकाः ननं यक्व तापाक्क यंकी । थथे म्हितुम्हितुं लिपा गुच्चा नयेमफुत धाःसा म्हितेगु दी । अले अनंनिसें हे मेम्ह पासायात तू…. हायेकाः हइ । यदि तू … हालीबलय्‌ छगू हे सासलं प्वाः दुथाय्‌ तक हालाः वयेफत धाःसा कासा क्वचाइ । यदि हालाः वये मफुत वा हालेगु त्वाःदल धाःसा ग्वःक्वः दिउगु खः वःकः हे ताः दाइ । अले हाकनं न्हापा गुच्चा नयाः म्हितूम्हेसिनं वयागु हे गुच्चायात तापाक्क यंकाः हाकनं अथे हे तू…. हायेकाहइ ।

घः कासा
न्यागः न्यागः यानाः तयातःगु अगःचा न्ह्याकाः म्हितेगु कासायात घः कासा धाइ । थ्व कासा निम्ह कासामि जानाः म्हिती । निम्ह पासापिं जानाः म्हितीगु थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । थ्व कासा मिसामस्त, मिजंमस्त निखलः नं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत च्वय्‌ न्याकू क्वय्‌ न्याकू यानाः झिकू क्वथा दयेकी । क्वथापतिं न्यागः न्यागः अगःचा तइ । निम्ह पासापिं क्वथा दयेकातःथाय्‌ इताथिता च्वनी । छम्हेसिनं च्वय्‌ च्वंगु न्याकू क्वथा काइसा मेम्हेसिनं क्वय्‌ च्वंगु न्याकू क्वथा काइ । न्हापां च्वय्‌ च्वंगु क्वथा काःम्हेसिनं थःगु क्वथाया अगःचा न्यागः कयाः वयां लिक्क च्वंगु क्वथांनिसें छगः छगः यानाः छसिकथं तयाहइ । च्वय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ तये सिधलकि क्वय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ तयाहइ ।
अगःचा सिधलकि लिक्क क्वथाय्‌ च्वंगु अगःचा कयाः हाकनं छसिकथं क्वथाय्‌ तयाहइ । थथे हे यानाः अगःचा सना यंकेबलय्‌ छकू क्वथा प्वनी । थथे क्वथा प्वनकि म्हिताच्वंम्ह कासामिं उकी न्ह्यःने च्वंगु क्वथाय्‌ मुंगु अगःचा दक्वं नइ । नःगु अगःचा दक्वं लिकयाः थःत काइ । थथे न्हापां म्हितूम्हं व अगःचा काये धुंकाः मेम्ह कासामिया पाः वइ । वं नं न्हापां म्हितूम्ह म्हितू थें हे म्हितायंकी । थथे हे अगःचा ननं वनेबलय्‌ दक्व अगःचा सिधलकि क्वथा खालि जुइ । कासा क्वचाइ । सुनां यक्व अगःचा नयेफत व हे त्याइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं बौद्धिक खुराक नं बी । थ्व कासा ल्याःखाखां बिचाःयायां म्हिते माःगुलिं इमित जम्मा, घटाउया अभ्यास दइ । गुगु क्वथाय्‌ च्वंगु अगःचा सन कि यक्व अगःचा नयेदइ धकाः बिचाः यानाः कासा न्ह्याकेफइ ।

अगःचा : अप्पा वा ल्वहंया चिचिग्वःगु कुचायात अगःचा धाइ । झिकू क्वथा दयेकाः अगःचा हरेक क्वथाय्‌ न्यागः न्यागः तइ । अगःचा ननं वनेबलय्‌ दक्व अगःचा सिधलकि निम्हेसिनं थःथःपिंसं नःगु अगःचा न्हापा थें तुं न्यागः न्यागः थःथःगु क्वथाय्‌ तयेमाः । तर म्हो जक अगःचा नःम्हेसिनं धाःसा थःगु दक्वं क्वथा जायेके फइमखुगुलिं यक्व अगःचा नःम्हं वयागु क्वथाय्‌ अगःचा तयेयंकी । थथे अगःचा तयेयंकीबलय्‌ वयागु छगू हे क्वथाय्‌ थःगु न्यागलं अगःचा तयेफत धाःसा वयात घः धाइ । यदि न्यागःसिबें म्हो जक तयेफत धाःसा उकियात त्यप धाइ ।

सने : अगःचा छगू क्वथां मेगु क्वथां यंकेत वा न्ह्याकेत सने धकाः धाइगु खः ।

बही : बौद्ध गृहस्थी उपासक उपासिकाया बुद्ध धर्म अध्ययन अध्यापन यानाः पूर्ण रुपं व्रम्हचर्य भिक्षु जुयाः च्वंपिनिगु निंतिं दयेकातःगु थाय्‌यात बही धाइ ।

चुक/ननि : प्यखेरं छेँ चाःहीकातःगु दथुइ चक्कंगु प्यकुंमाकुं लाःगु थाय्‌ । थन प्यंगू कुनय्‌ प्यकुं दइ ।

घःचाः कासा

घःचाःयात कथिं दादां तुइकाः लिसेलिसें ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः म्हितीगु कासायात घःचाः कासा धाइ । थ्व कासा पासापिं जानाः वा याकः याकः नं म्हितेगु याः । थ्व खास यानाः लँय्‌ लँय्‌ ब्वाकाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत माःगु ज्वलं घःचाः व कथि खः । घःचाः धायेबलय्‌ उगु इलय्‌ निथी स्वथी दुगु जुल । छथी साइकल घःचाः, मेगु नया छाःगु तारयात ग्वल्लाक दयेकातःगु व मेगु ताःहाकःगु छबालाचागु सिँ वा कथिइ हे सिँया चीधंगु पांग्रा वा टिनया बट्टाया पुसा तानाः गुल्ल तुइके जीक दयेकातइगु खः । अथे हे घःचाः तुइकेगु कथि कुछिति दुगु कथि व मेगु नयागु ताःहाकःगु तारय्‌ क्वय्‌ लाक अंग्रेजी आखः सी आकार वयेक दयेकातइ । थथे तप्यंगु कथि जूसा घःचाःयात दा जक दायाः गुल्ल तुइकाः ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ ब्वाके यंकी । सी आकार दुगु जूसा घःचाःयात दथुइ लाकाः गुल्ल तुइकायंकी । अले कथिइ हे पांग्रा तानातःगु जूसा चीधिकःपिं मस्त गुल्ल तुइकाः याकः याकः म्हिताच्वनी । साइकलया पांग्रा वा नया घःचाः धाःसा भचा तःधिकःपिं मस्त म्हितेगु याः । थुबलय्‌ घःचाः तुइकु तुइकुं तातापाक्क हे यंकाच्वनी । घःचाः तुइका वंम्हेसिया धाःसा मेपिं म्हितीपिं नं नापनापं ब्वाँय्‌ जुयाच्वनी । घःचाः तुइका वंम्हेस्यां घःचाःयात सन्तुलन यानाः यंकाच्वनी । सन्तुलन मदयाः क्वःदल कि व सी मेम्हेसिया पाः वइ । थ्व बाहेक यदि म्हतिं म्हतिं हे घःचाः दुसा इपिं धेंधेंबल्लाः थें यानाः म्हिती । थःथःगु घःचाः तुइकाः क्वःमदयेक सु गुलि तापाक वनेफइ व हे त्याइ ।

घःल्वहं कासा
दथुइ लाक घःल्वहं छगः तयाः उकी तुति दिकाः मेपिं पासापिनिगु ल्हाःया लिधंसा कयाः सालाः वा चाःहिलाः म्हितीगु कासायात घःल्वहं कासा धाइ । थुकियात गनं माय्‌क्यले कासा धाइ धाःसा गनं घःकासा नं धायेगु याः । थ्व कासा छेँयापिने चुक, दबू, ख्यः थें जाःगु चक्कंगु थासय्‌ म्हिती । थुकी मिसामस्त मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । थ्व कासा म्हितेत खुम्ह, च्याम्ह यानाः जोडी मिले जुइक म्हितीपिं मस्त माः । जोडी मिले मजुल वा म्हितीपिं मस्त म्हो जुल धाःसा थ्व कासा म्हिते ज्याछिनी मखु । घःल्वहं कासा म्हितीबलय्‌ दकले न्हापां दथुइ लाक्क तग्वःगु घःल्वहं छगः तइ । दक्व पासापिं अतः अतः यानाः छम्ह फ्यतुइ मेम्ह दनाः छचाःलं वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः घःचा थें दयेकी । फ्यतूपिं सकस्यां थःथःगु निपा तुति नं ल्वहँतय्‌ छसिकथं मिले यानाः छचालं तइ । अले इमिसं दनाः च्वंपिनिगु ल्हाः जवंखवं ज्वनाः यखाये थें यानाच्वनी । थुलि याये धुंकाः दनां च्वपिं चाःहिली । फ्यतुना च्वंपि ला चाःहीकीगु हे जुल । अले इमिगु तुतिइ च्वंगु घःल्वहं नं घ्वारारारा चाःहिली । थथे हे यानाः इपिं चाःचाःहिलाः म्हिताच्वनी ।
थथे हे चाःचाःहिला च्वनीबलय्‌ गुबलें गुबलें धाःसा संतुलन मदयाः थस्सःपाःवने नं यः । अथे हे दनाः ल्हाः ज्वनाच्वंपिं कासामितय्‌ झ्यातुसे च्वनाः वा ल्हाः त्यानुया फ्यतुना च्वंपिं पासापिनिगु ल्हाः त्वःफी नं यः । थज्याःगु अवस्थाय्‌ नं यखाना च्वंपिं मस्त फ्यतू वने वा ग्वारातू वने यः । थथे हे चाचाःहिलाः इमि मंदतले थ्व कासा म्हिताच्वनी । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं म्हया नं कसरत जुइ ।

घःल्वहं : घःल्वहं ख्यें बांलूगु छगू कथंया तग्वःगु ग्वारागु ल्वहं खः । थ्व हे ल्वहँतय्‌ फ्यतुनाच्वंपिं स्वम्ह वा प्यम्ह पासापिनि निपा निपा तुति दिकेगु याइ । अले अतः अतः यानाः दनाच्वंपिं पासापिन्सं इमिगु ल्हाः जवं खवं ज्वनाः फ्यतुनांच्वंपि पासापिनिगु म्हया भार दक्वं दनाच्वंपिं पासापिनि भरोसाय्‌ लाकाः यान्तांप्यान्तां यानाच्वनी । अले दनाच्वंपिं पासापिन्सं इमित सालाः चाःहीकी । अले इपिं नापं घःल्वहं नं घ्वारर्र चाःहिली ।

अतः अतः : छसिकथं मखुसे दथुइ दथुइ हाचां गायाः वा त्वःतेगु यात अतः धाइ ।

त्वःफीगु : ज्वनातःगु वस्तु ल्हातं ज्वनाः तय्‌ मफया स्वब्यानाः कुतुं वनीगुयात त्वःफिगु धाइ ।

घिन्ताघिसि कासा
कथि कथि ल्वाकाः म्हितीगु कासायात घिन्ताघिसि कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत ज्वलिंज्वःपिं पासापिं जोडी मिले जुइक दयेमाः । गुलि अप्वः दत उलि हे न्ह्यइपुसे च्वनी । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह निम्ह यानाः स्वज्वः प्यज्वः मस्त म्हतिं निपु निपु कथि ज्वनावयाः छपु जवं ल्हातं ज्वनी धाःसा मेगु खव ल्हातिं ज्वनी । अले इपिं निम्ह निम्ह जानाः घिन्ताघिसि त्वाक्क धकाः म्ये हाहां थःपिनि जोडी जुयाच्वंपिनिगु कथिइ त्वाक्क सः वयेक ल्वाकी । इमि थथे हे कथि ल्वाकाः थीथी कथं मंदतले म्हिताच्वनी ।

झुइँझुइँ कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेगु याः । थ्व खास यानाः मोहनिया इलय्‌ म्हितीगु कासा खः । थुकी निम्ह मस्त दःसा गाः । मोहनिबलय्‌ कापू वःगु सुका लानाः ग्वाराचिनातइ । थुकी निम्ह पासापिं कापू वःगु माजा दुगु का ज्वनावइ । अले निम्हेसिनं का ल्वाकेगु सहमति यानाः का ल्वाकी । झुइँझुइँ बेला धकाः हाहां का त्वःतायंकी । का ल्वाकुल्वाकुं इपिं मध्ये छम्हेसिया का चब्बूइ । चब्बुम्ह बुइ । चमबूम्ह त्याइ । कासा क्वचाइ ।

घ्वाइँ कासा
क्वथा क्वथा दयेकाः उकी घ्वाँइ तयाः छपाः तुतिं जक चुयाः घ्वाँइ थ्वानाः म्हितीगु कासायात घ्वाँइ कासा धाइ । थुकियात पाँय्‌ कासा नं धायेगु याः । थ्व छें पिने मिसामस्त जक म्हितीगु कासा खः । कासामि दथुइ न्हाप, ल्यू ल्यइ । न्हाप लाःम्ह म्हिती । क्वथाय्‌ दुने छसिकथं घ्वाँइ तयाः ‘यो बाबा छबाबा, निबाबा यायां बैगः थ्यंकया नां काकां छपा तुतिं जक चुयाः हरेक क्वथाय्‌ घ्वाइँ ततं तिंतिंन्हुयाः लिहांथिहां जुयाः म्हिती । लाकेमाःगु क्वथाय्‌ घ्वाइँ मलात वा मेथाय्‌ लात वा चिनय्‌ लात वा चिनय्‌ न्हुल धाःसा व सी, मेम्हेसिया पाः वइ ।
घ्वाइँ थ्वाये सिधलकि ल्हातय्‌ न्ह्यःकथं ल्यूकथं तयाः, तुतिइ, छ्यनय्‌ तयाः म्हिती । उलि याये सिधल कि च्वय्‌ स्वयाः आमरिस याइ । उकी नं पास जुल कि बैगलं पिने वनाः लिखतं पाँय्‌ वांछ्वयाः क्वथाय्‌ लाकाः क्वथा काइ । छम्हेसिनं कायेधुंकूगु क्वथाय्‌ वं बाहेक मेपिंसंं न्हुइ दइमखु । व क्वथाय्‌ पाँय्‌ नं सुनांनं लाके मज्यूगु जुइ । सुनां अप्वः क्वथा कायेफत व त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूपिनिगु ल्हातय्‌ ताः दाइ । थ्व कासा म्हितेबलय्‌ तुतिया कसरत जुइ । नापं अन्दाजं वा विवेकं थःगु ज्या ताःलाकेफु धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु । थःगु मिखां मस्वसें हे थम्हं मनंतुनागु ज्या याये फु धयागु खँ क्यनातःगु दु ।

बैगः : अप्वः धयाथें नेवाःतय्‌गु पुलांगु छेँ प्यतजाः जुइ । थ्व कुनेनिसें छ्यली, मातं, च्वत व दकलय्‌ च्वय्‌ च्वंगु तँ बैगः जुइ । बैगः मेमेगु क्वथा स्वयां भचा तःकू जुइ । थन नसा दय्‌केत भुतू नापं नसाया हलंज्वलं तयेगु, नयेत थाय्‌ दयेकातःगु दइ । घ्वाइँ कासा छेँया हे आधार कयाः प्यतँ तयाः दकलय्‌ च्वय्‌ बइगः नालाः म्हितेगु यानावयाच्वंगु दु ।

लिहांथिहां : बारम्बार छगू हे थासं वयेगु हाकनं लिहां वनेगु वा उखेथुखे यायेगुयात लिहांथिहां धाइ । घ्वाइँ कासा म्हितीबलय्‌ न्हयःने च्वंगु क्वथाय्‌ पाँय्‌ तयाः थ्वातुमतु थ्वानाः बैगलय्‌ थ्यंकेगु अले हाकनं लिहां वयाः पिने वयेगु । अथे हे निगूगु, स्वंगूगु, प्यंगूगु नापं मेमेगु गतिविधि यानाः नं अथे हे इरुथिरु वा लिहांथिहां जुयाः म्हितेगु याइ ।

आमरिस : घ्वाइँ कासा म्हितीबलय्‌ म्हितेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ लिपांगु तहयात आमरिस धाइ । आमरिस याइबलय्‌ मिखा तिस्सिनाः वा च्वय्‌ थस्वयाः क्वय्‌च्वंगु क्वथाया चिनय्‌ मन्हुसे पूरा क्वथा पार यायेगु खः । मिखां मस्वसे थथे दक्व क्वथां वनाः बैगलय्‌ थ्यंकाः क्वय्‌ स्वइ । अले हाकनं मिखां मस्वसे हे लिहां वयाः पार यायेफत धाःसा मेगु तहलय्‌ वने दइगु जुल ।

क्वथा कायेगु : घ्वाइँ कासाय्‌ म्हितेमाःगु दक्वलं पार जुलकि चिं नं च्वय्‌ वा पिने वनाः लिखतं पाँय्‌ वांछ्वयाः क्वथाय्‌ लाकेगु कुतः याइ । थुकियात क्वथा कायेगु धाइ । छम्हेसिनं कायेधुंकूगु क्वथाय्‌ वं बाहेक मेपिं सुनांनं न्हुइ दइमखु, हाचां गायाः वनेमाः । नापं पाँय्‌ नं लाके मज्यू, नत्र व सी । सुनां अप्वः क्वथा कायेफत व त्याइ ।

घ्वाइँ : अप्पाया कुचा वा आँय्‌पायात चाकलाक वा छचालं चुलाः दयेकातःगु पाचागु अप्पा ।

चःलि कासा

सिँचाःयात क्वय्‌ वांछ्वयाः हाकनं च्वय्‌ सुलुलु थकयाः म्हितीगु कासायात चःलि कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सिँचाः निचालय्‌ दथुइ ह्वः खनी । अले छत्वाःचा कथि कयाः जवंखवं सिँचाःया ह्वतय्‌ तम्म जुइक ताइ । निचाः सिँचाया दथुइ धाःसा छगू इन्चति कथि खनेदइ । व हे कथिइ माय्‌का छच्वः दुछ्वयाबी । थुकियात चःलि धाइ । मेगु च्वः धाःसा थःगु च्वलापतिं वा दथुपतिंचाय्‌ हिनी । थथे निखें ची धुंकाः ल्यं दुगु का कथिइ तुलाः तइ । अले ल्हाः ल्ह्वनाः सिँचाः सुलल क्वतछ्वइ । कथिइ तुलातःगु का फुइ थें च्वनकि ल्हाः झाताक्क यानाः थतिनाकाइ । अथे याइबलय्‌ कथिइ का हाकनं तुलाः च्वय्‌ थहां वइ । थथे हे यानाः तःक्वःमछि म्हिताच्वनी ।

चखुंचा लुचुलुचु
चखुंचा तिंतिंन्हुयाः वनी थें च्वंक छपा जक तुतिं चुयाः तिंतिंन्हुयाः म्हितीगु कासायात चखुंचा लुचुलुचु कासा धाइ । थ्व कासायात चखुं कासा नं धायेगु याः । थ्व कासा म्हितेत स्वम्ह, प्यम्ह वा व स्वयां अप्वः न्ह्याक्व दःसां ज्यूगु जुल । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, दबू, लाछि, बहाः आदि थासय्‌ म्हितीगु खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं सकसिनं थःथःगु जःपा ल्हाःतं जःपा तुतिइ ज्वनातइ, अले खःपागु छपा तुतिं जक चुयाः तिंतिंन्हुयाः चखुंचा लुचुलुचु धकाः हाहां मेम्ह पासा दुथाय्‌ वनी । अले क्वःचां त्वाक्क धकाः हालाः थःगु म्हं घ्वायेगु कुतः याइ । मेम्ह पासां नं अथे हे हालाः थःत घ्वाः वःम्ह पासापाखे छले यानाः वयात हे घ्वायेत कुतः याइ । थथे यानाः म्हितीबलय्‌ सुनांनं सुयातं घ्वायेफत धाःसा घ्वानाः लाःम्ह पासाया सन्तुलन मदयाः धेधेचुलाः ल्हातं ज्वनातःगु तुति स्वब्यानाः निपा तुतिं नं बँय्‌ चूवनी । अथे निपा तुतिं नं बँय्‌ चुल धाःसा व बुइ । थथे हे यानाः वं वयात वं वयात घ्वानाः म्ये हाहां मेम्हेसित तुतिं चुइकेगु कुतः यानाच्वनी । अथे यायां बँय्‌ चूपिं धाक्व बुइ । अले सुनां बँय्‌ मचुसे थ्व कासा न्ह्याका च्वनेफइ, व हे त्याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं म्हया कसरत जुइ । लिसें म्ह स्वस्थ जुयाः दिमाग नं ताजा जुयाच्वनी ।

चाकःलिपांपां

चाकःलिं च्वनाः थवंथवय्‌ ल्हाः ज्वनाः चाःचाः हिलाः म्हितीगु कासायात चाकःलिपांपां धाइ । थ्व तःम्ह मस्त च्वनाः छक्वलं म्हितेगु व मेगु कथं नं म्हिते ज्यूगु कासा खः । थ्व चुक, ननि, लाछि, बहाः, दबू, ख्यः आदि चकं थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निम्ह वा न्हय्‌म्ह च्याम्ह न्ह्याक्व मस्त दुसां ज्यूगु जुल ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां गुलि मस्त दुगु खः इपिं दक्वस्यां वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः चाकःछि च्वनी । अले इपिं बुलुहुं घडीया सुइ चाःहिउपाखे स्वयाः चाःहिली । ज्वनातःगु ल्हाः मत्वःतुसे सकसितं छगू पाखं हे थतक्वत यानाः पाःलाक चाकःलिपांपां धकाः हालाः इमि न्ह्यातले म्हिती । अथे हे यदि निम्ह जक पासापिं दु धाःसा निम्हेसिनं थिथि ख्वाः स्वयाः क्वात्तुक ल्हाः ज्वनी, अले पालि नापं लाकाः ग्वालिपाखे भतिचा ल्ह्वनाः पतिंचापाखें चुयाः वा चकंकाः निम्हेसियां तुति चुलिंचू तइ । अनंलि म्ह भचा लिखतं धेचुकी । थथे यानाः घडीया सुइ हिलीपाखें न्हापां बुलुहुं बुलुहुं चाःहिली । थ्व इलय्‌ निम्हेसिनं चाकःलिपांपां धकाः हाली ।
सुरु सुरुइ तुति बुलुहुं चाःहीकी धाःसा लिपा याकनं याकनं संकाः मचय्‌ याइ । मचय्‌ जूलिसे तुति संके हे माली मखु । अले इपिं हाली नं मखु । सुइँसुइँ चाःहिलाच्वनी । थज्याःगु इलय्‌ ल्हाः क्वातुक ज्वनेमफुत धाःसा ल्हाः स्वब्यानाः चातुवाये नं यः । थथे हे यानाः इपिं न्ह्यातले म्हिती । अले बुलुहुं मचय्‌ जूगु म्हो यानायंकाः बुलुहुं दिनाहइ । दी धुंकाः नं ल्हाः धाःसा काचाक्क त्वःतीमखु । भचा ई कयाः जक त्वःती । तुरुन्त त्वःतल धाःसा इकुयाः दये नं यः ।

चाकुसला (साखसला) कासा
थ्व छेंपिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी स्वम्ह, प्यम्ह न्ह्याक्व मनू दुसां ज्यू । तःधिकःपिं म्हितीगु थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मनूतय्‌सं हे गुलि मं दु, उलि चाकुसला ज्वनावइ । अले फलय्‌ हासा छपाः तइ । इपिं मध्ये छम्ह हामा ल्यइ । हामां चाकुसला त्वःथुले न्ह्यः म्हितीपिं मनूतय्‌के ग्वःकू बाकू जुइ धकाः न्ह्यसः न्यनी । इमिसं गुलि मंदत उलि धाइ । अले हामां चाकुसला हासाय्‌ थासाक्क दाइ । चाकुसला त्वःधुली । बाकू जूगु चाकुसला स्वयाः मिले जूपिंसं चाकुसला त्याका काइ । मजूपिंसं चाकुसला पुली ।

ची माला, पाउ माला (चि माउ पाउ माउ) कासा
थ्व कासा ह्याउँमस्तय्‌त चिकं बुके सिधयेकाः म्हय्‌ कसरत याके थें याकाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां ह्याउँमचाया मामं म्हय्‌ चिकं बुकी । चिकं बुके सिधयेकाः मचायात थसः पायेकाः थ्यनी । अले मचाया ल्हाः निपां थःगु ल्हातं ज्वनाः जव ल्हाः खवपाखे व खव ल्हाः जवपाखे यंकाः द्यःने लाकाः ची माला (चि माउ) धाइ अले हाकनं तःलय्‌ लाकाः पाउ माला (पाउ माउ) धयाः ल्हाः निपातं च्वय्‌ यंकाः चन्द्र, सूर्य भागि धकाः ल्हातं कपालय्‌ थीकी । अले तुतिं नं अथे हे याइ । थुलि यायेधुंकाः मचाया ल्हाः निपा व तुति निपा ज्वनाः छथासं तयाः थःगु खव ल्हातं ज्वनाः छम्हेसिया नां कयाः ध्यबा गुलि दु गुलि धकाः हाहां ल्हाः तुति मुंकातःथाय्‌ जव ल्हातं प्यात्त दाइ । मचाया ल्हाः तुति हुतय्‌ जुयावनी । अले यक्व दु … धकाः धाइ ।

चिंचिं मुस्या वा चुइँचुइँ कासा
चिं चिं मुस्या छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थुकी नं न्याम्ह खुम्ह मस्त छचालं फ्यतुइ । अले छम्हेसिनं थःगु ल्हाः म्हूचिनाः न्ह्यःने हइ । अले उकिया द्यःने मेम्हेसिनं कुतिं न्यानाः ज्वनी । जव ल्हाः तकितकि यानाः तये धुंकाः खव ल्हाः नं पालंपाः तयाः हइ । थथे वं वयागु वं वयागु ल्हातय्‌ ज्वनेधुंकाः च्वय्‌क्वय्‌ संकाः चिंचिं मुस्याया म्ये हाली । म्ये हाले सिधइगु इलय्‌ दकलय्‌ लिपा न्हाय्‌पं ज्वँ धाइ । अले सकसिनं जवंखवं च्वंपिनिगु न्हाय्‌पं ज्वनी । अले न्हाय्‌पं न्हाय्‌पं धाधां, ल्हाः तुति वा इमि यःगु ज्वँ धाइ । थथे धयाः छु छु धाल व व मंदतले ज्वनाः म्हिती । मंमत धायेव कासा क्वचायेकी ।

चिकं कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेगु याः । थ्व प्यम्ह न्याम्ह पासापिं जानाः चिकं दयेकाः म्हितीगु कासा खः । थुकी निम्ह पासापिं चुलिंचू फ्यतुइ । अले वं वयागु वं वयागु ल्हातं क्रस वा जवं जवय्‌ खवं खवय्‌ ज्वनी । अले इमि न्ह्यःने लिउने म्ह संकाः म्ये हालाः चिकं दयेकी । थथे चिकं दयेकाच्वंथाय्‌ ग्वःम्ह पासापिं दु सकसिनं पालंपाः चिकं त्याय्‌ काःवइ । तर इमित छगू छगू त्वःहचिनाः बी मखु । दकलय्‌ लिपा वःम्हेसित धाःसा गुलि हाः वयाच्वंगु धकाः फुक्कं चिकं बियाछ्वइ । कासा क्वचाइ ।

चुइँ चुइँ बेला
थ्व कासा छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थुकी न्याम्ह खुम्ह मस्त छचाःलं फ्यतुइ, अले मस्त दक्वस्यां वं वयागु वं वयागु म्हू चिनातःगु ल्हाःफ्वःया ल्यूने कुतिं न्याये थें यानाः निपतिं नं ज्वनाः च्वय्‌क्वय्‌ संकाः चुइँ चुइँ बेला धकाः म्ये हाली । म्ये हाले सिधलकि दकलय्‌ च्वय्‌ लाःगु ल्हाः छपा स्वात्त लिकाइ । थथे हे हाहां दोहरे त्यहरे यानाः च्वय्‌, च्वय्‌ लाःगु ल्हाः लिकयाः लिउने सुचुकी । दकलय्‌ लिपा लाःगु ल्हाःयात दक्वसिनं कुतिं कुतिं न्याइ । वं धाःसा थःगु ल्हाः काचाकाचा सुचुके यंकी । कासा क्वचाइ ।

च्याम्पति कासा

आमलि लिकाये धुंकाः दुने च्वंगु पुयात गंके धुंकाः थीथी कथं छ्यलाः म्हितेगु कासायात च्याम्पत्ति कासा धाइ । थ्व कासा स्वंगू कथं म्हिते जिउगु जुल । छगू कथं म्हितेबलय्‌ गुच्चा थें ह्वागरा यानाः म्हितीसा मेगु कथं निम्ह मस्त जानाः माथं वंगु थासय्‌ च्याम्पति चाःहीकाः म्हिती । थुकी निम्ह मस्तय्‌सं थःथःगु च्याम्पति चाःहीकी । थथे चाःहीकीबलय्‌ सुया अप्वः चाःहिल व त्याइसा मेम्ह बुइ । अथे हे मेगु छम्हेसित टक्कर जुइक चाःहीकूगु च्याम्पत्तिया लिक्क मेम्हस्यां नं टक्कर जुइक चाःहीकी । अले निगः च्याम्पति ल्वाइ । थथे ल्वाइबलय्‌ सुयागु न्हापां क्वःदली व बुइ ।

छिमि छुया भ्वय्‌
छिमि छुया भ्वय्‌ छगू न्ह्यसः लिसः यानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व छपुचः मस्त मुनाः छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासाय्‌ छपुचः मस्त मचाखाचा जुयाः भ्वय्‌ नयाच्वंथाय्‌ दुम वयाः छिमि छुया भ्वय्‌ धकाः न्यं वइ । अले अन दयेकातःगु थीथी नसा वयात नं नके ला धकाः न्यनी । न्यंक्व न्यंक्व नसा नकेमखु धासेंलि वं इमित लिनायंकी । दुमं थ्यूम्ह पासा दुम जुइ । अले हाकनं अथे हे यानाः म्हिती ।

छुँ कासा

छुँ कासा छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ म्हितीपिं निम्ह वा व स्वयां अप्वः दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ छम्ह मचा छुँ जुइ । थुकिया निंतिं दकलय्‌ न्हापां छकू तःकूगु भुवादारी रुमाल वा गा छपु काइ । गाया च्वतय्‌ जवय्‌ च्वंगु व खवय्‌ च्वंगु कुं लथ्याइ । अले व कुनय्‌ मचाया ल्हाः दुछ्वयाः बिन्ति याकी । थुलि याये धुंकाः व मचायात फातापुइकाः घ्वंस्याकी ।
म्ह छम्हं गा व रुमालं त्वपुयाबी । न्ह्यःने छुँया त्वाः थें खनेदइ । थथे छुँ दयेके धुंकाः कासा न्ह्याइ । छुँयात मेपिंसं थियाः हायेकाच्वनीसा छुँ चुइँचुइँ हाहां लिनाः ख्यानाच्वनी ।

छुँ भौ कासा

भौचां छुँयात ज्वनेत लित्तुलिनाः म्हितीगु कासायात छुँ भौ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, नीम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दःसा तसकं न्ह्यइपुसे च्वनी । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, ख्यः, ननि, बहा, बही, दबू आदि थेंज्याःगु चकंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासाय्‌ मस्त सकलें वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः तःचाः यानाः चाकःलाक च्वनी । छुँ व भौ जुइपिं निम्हेसित दथुइ तइ । निम्हेसितं नं मिखां खने मदयेक रुमाल वा कापः छकुतिं चिकाबी । अले कासा न्ह्याकेत छुँ भौ निम्हेसित निखे स्वकाः त्वःताबी । अले छुँ चुइँचुइँ हालीसा भौचा म्याउँ म्याउँ हाली । भौचां ल्हाः ब्वयेकाः छुँयात ज्वनेत स्वइ । छुँ धाःसा बिसिउँ बिसिउँ जुइ । छुँया चुइँचुइँ व भौचिया म्याउँम्याउँ हाःसःया भरय्‌ इपिं ज्वनेत व बिसिउँ वनेत कुतः जुयाच्वनी । इपिं अथे मदिक्क हे हालाच्वनी । गुबलें गुबलें छुँ व भौ नापं लाःगु वाःचाल धाःसा छँु जुयाच्वंम्ह चलाख जुयाः छकः निकः महासे बिसिउँ वनाः भचा तापाक्क थ्यन धायेवं जक नं हाले यः । थथे जुइबलय्‌ छुँया चलाकि खनाः सकलें लय्‌लय्‌तायाः हाःहाः याइ । भौचा धाःसा हिस्स जुइ । म्हितुम्हितुं घेरां पिने वनेत्यन धाःसा चाकःछिं ल्हाः ज्वनाच्वंपिंसं पनाबी । भौचा छुँ ज्वनेफत धाःसा भौ त्याइ । ताउत नं छुँ ज्वनेमफुत धाःसा दक्वसिया सहमतिं कासा क्वचायेकी । अले छुँ त्याइ । कासा क्वचालकि पाः हिली वा मेपिं छुँ वा भौ जुइ, न्हापायापिं छुँ भौ चाकलय्‌ च्वंवनी ।
थ्व कासां मस्तय्‌त तसकं हे मनोरञ्जन बी । भौचां छुँयात ज्वंवनीबलय्‌ लिक्क लाःगु वाःचायाः ज्वनी थें जुइबलय्‌ हाकनं छुँ छले यानाः बिसिउँ वनीबलय्‌ मस्त तसकं हे चचंधायाः लाय्‌लाय्‌बुयाः हालाच्वनी । थुकिं यानाः इमिसं मस्तिष्क हे ताजा जुयाः चरम आनन्दया अनुभव याइ ।

जजंका कासा
जजंका कासायात थाज्या कासा नं धायेगु याः । स्वन्तिबलय्‌ क्वखाये धुंगु व ताःहाकःगु जजंका कयाः ल्हाःतय्‌ थीथी कथं आकार वा बान्की वयेकाः म्हितीगु कासायात जजंका कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह पासापिं मदयेकं मगाः । थ्व कासा छेंदुने म्हितीगु
दुकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वन्तिया म्हपुजा व किजापुजाबलय्‌ क्वखाये धुंकूगु जजंका छपु काइ, अले व ताःहाकःगु जजंकायात निम्ह पासापिं मध्ये छम्हेसिनं कयाः थःगु ल्हातय्‌ छगू आकार वा बान्की वयेक ज्याइ । थथे ज्याये धुंकाः थुकियात मेम्हेसिनं छगू तरिकां व कायात थःगु निपा ल्हाः छ्यलाः न्हापायाम्हेसिया ल्हातं त्वकाः थःगु ल्हातय्‌ काइ । थथे काइबलय्‌ थःगु ल्हाःतय्‌ मेगु न्हूगु बान्की वइ, अले उकिया आकार स्वस्वं नारांद्यःया धोती धकाः धाइ । थथे वयागु ल्हाःतय्‌ वःगु आकारयात मेगुकथं कयाः मेम्हेस्यां नं मेगु हे बान्की वयेक का कयाः ‘तांगा’ धाइ । थथे हे यानाः वं छक्वः वं छक्वः पालंपाः यानाः वयागु ल्हातं वं वयागु ल्हातं वं का त्वकाकाइ, अले ‘खापा’, अष्टमन्दः, द्यःया पालि आदि धयाः ज्याय्‌ जिक्व हे ज्यानाः काइ । अले मेगु बान्की वये मफुत वा काये हे मजीक स्वत्तुमतु स्वलकि कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जन बीगुया नापनापं नेवाःतय्‌ छ्यला वयाच्वंगु हरेक सामानयात हाकनं हाकनं छ्यलाः उगु सामानपाखें फयांफक्व ज्या कायेगु संस्कार ब्वलनाच्वंगु खनेदु ।

ति ओ पि पंखा कासा
पासापिं दक्वं छचाःलं च्वनाः ल्हाः चाःचाःहीकाः ति ओ पि पं खा धकाः न्यागः आखःया नां कयाः सकस्यां थःथःगु पतिंचा ब्वयाः म्हितीगु कासायात टि व पि पं खा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह मस्त मदयेकं मगाः । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त, मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त दथुइ लाक खालि यानाः छचाःलिं च्वनी । इपिं न्याम्ह मस्तय्‌सं टि व पि पं खा मध्ये थःपिंत यःगु आखः छगः छगः थःपिनि नामं काइ । थुलि याये धुंकाः इपिं न्याम्हेसिनं नं लसय्‌ हनाः टि व पि पं धकाः प्यंगः खँग्वः नां कयाः थःपिनि जःपा व खःपा निपा ल्हातं चाःचाःहीकी । प्यक्वः चाःहीकाः लिपा खा आखः नां कायेकथं सकस्यां पतिंचा बँय्‌ ब्वइ । थथे पतिंचा ब्वये धुंकाः छम्हेसिनं ब्वयातःगु पतिंचाय्‌ छपु पतिंचाय्‌ छगः आखःया ल्याखं टि व पि पं खा धकाः थियायंकी । ब्वयातःगु पतिंकथं हाकनं लिसा लिसा काइ, अले दकलय्‌ लिपाया पतिंचाय्‌ छु आखः लात व आखः काःम्ह पासा त्याइ । त्याःम्हं मेपिं पासापिंत मेपिं दक्वसितं पालंपाः पाल्हातय्‌ ताः दाइ । थथे दाइबलय्‌ दाःम्हेसियागु ल्हाः थःत मलाकेत स्वात्त छले यायेत कुतः याइ । थथे छले याइबलय्‌ ताः दाःम्हेसिनं ल्हातय्‌ लाके मफुत धाःसा हाकनं दाये दइमखुत । यदि छलय्‌ यायेमफुत धाःसा हाकनं हाकनं छले याये मफुतले हे दायाच्वनी । प्यम्हेसितं दायेगु ज्या सिधलकि थ्व कासा क्वचाइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं ताकय्‌ यायेगु व छले यायेगु क्षमता दयेका बी ।

तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा
निम्ह ज्वलिंज्वः पासापिं पाचिनाः म्ये हाहां म्हितीगु कासायात तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह दःसा गाः । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा विशेष यानाः यलय्‌ दुहां वनेत दयेकातःगु ध्वाखायात कयाः दयेकातःगु खनेदु । थन दथुइ लाक्क तःधंगु अले जवंखवं चिचीधंक निगू ध्वाखा दयेकातःगु आतक नं दनि । थौंकन्हय्‌ थ्व ध्वाखायात यल (पाटन) ध्वाखा धायेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिं मुनी । अले इपिं निम्ह मध्ये छम्हेसिनं थःगु जव ल्हाः मेम्हेसिया ब्वहलय्‌ दिकी धाःसा मेम्हेसिया खव ल्हाः न्हापाम्हेसिया ब्वहलय्‌ दिकाः पाचिनी । थथे पाचिनेधुंकाः निम्हेसिनं ‘झी निम्ह पासा यलय्‌ वने न्ह्याःसा… धकाः न्ह्यःने न्ह्यःने न्यासि वनी । अले यक्व तापाकं निसें वयाः यलय्‌ च्वंगु ध्वाखाय्‌ थ्यंगु पहः यानाः ‘तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा तुति त्यानु’ धकाः धयाः तुति त्यानुपहः यानाः छथाय्‌ फ्यतुइ । थथे हे यानाः इमि मंदतले म्हिताच्वनी ।
थ्व कासां मस्तय्‌त मनोरञ्जन बीगुया नापं नगरय्‌ दुहां वयेत तःधंगु ध्वाखा व चीधंगु ध्वाखां दुने दुहां वयेमाः धयागु सुचं नं बियातःगु खनेदु ।

तां तिं ग्वःजा
तांतिं धकाः थलबल ल्वाइबलय्‌ वइगु सःया नक्कल यानाः छचाःलिं च्वनाच्वंपिं मस्तय्‌गु छ्यनय्‌ तांै तौं दायाः वा थियाः म्ये हालाः म्हितीगु कासायात तां तिं ग्वःजा कासा धाइ । थ्व छेँदुने वा क्वथाय्‌ च्वनाः म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासा खास यानाः मस्त वाल्लफ्वाल्ल जुयाः दुःख बियाच्वनीबलय्‌ दक्व मस्तय्‌त ह्ययेकातइगु कथं म्हितकातइगु खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ स्वम्ह, प्यम्ह मस्त व तःधिकःम्ह छम्ह नं च्वनाः म्हिती । थुबलय्‌ मस्तय्‌ मां, अजि, तता वा न्ह्याम्हसां छम्ह तःधिकःम्ह मनू च्वनी, अले व हामा जुइ । हामा फ्यतूथाय्‌ दक्व मस्त चाकःलिं च्वनाः हामापाखे ख्वाः स्वकाः छचाःलिं छसिकथं फ्यतुइ । थथे फ्यतुइ धुंकाः हामां थःगु लिक्क जवपाखे फ्यतुनाच्वंम्ह मचानिसें छसिकथं छम्ह छम्हेसित जव ल्हातं छसिकथं छ्यनय्‌ थियाः वा तांैक तौंक दायाः तांतिं ग्वःजा धकाः छगः छगः खँग्वः धाधां दक्व म्ये लय ततं हालायंकी । थ्व म्येया दकलय्‌ लिपाया खँग्वः जां जिं ज्यापु वा ज्यापुनीचा धयाः म्ये सिधयेकी । म्ये सिधलकि गुम्ह मचाया छ्यनय्‌ दकलय्‌ लिपाया खँग्वः लाइ व मचायात सकसिनं ज्यापु वा ज्यापुनी धकाः लाय्‌लाय्‌बुयाः हायेकी । कासा सिधइ । थ्व कासा म्हितका तइबलय्‌ मस्त दक्व लय्‌लय्‌तायाः तसकं न्ह्यइपुका च्वनेगु याइ ।

ताः कासा
छगू खलकं मेगु खलः खने मदयेक निगू खलकं नं थःथःगु थासय्‌ हाकःचा हाकःचा यानाः ताः च्वयाः म्हितीगु कासायात ताः कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यम्ह, खुम्ह यानाः मिले जुइक म्हितीपिं मस्त माः । छेँपिने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त, मिजंमस्त निखलः नं थ्याकाः म्हिती ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं पासापिंत निब्वय्‌ ब्वथली । ग्वःम्ह मस्त दु इपिं निगू ब्वय्‌ नं बराबर यानाः थ्याकी । अले म्हितीगु थाय्‌या सिमाना नं इनाः काइ । थुलि याये धुंकाः इमि तेल धाइ । थथे धयाकथं निगू खलःया पासापिं नं थःथःगु भागय्‌ लाःगु थासय्‌ वनाः काचाकाचा अप्पाकुचा व चकं हाकःचा हाकःचा यानाः ध्वः कियाहइ । इमि बँ, अंगः, खापा, ल्वहं वा ल्वहंया तःलय्‌, अप्पाया तःलय्‌ आदि थासय्‌ फयांफक्व मेगु खलकं अःपुक खनेमदयेक न्ह्याथासं च्वयायंकी । सिमानां पिने धाःसा च्वये दइमखु । च्वल धाःसा उकियात ल्याखय्‌ दुथ्याकी मखु । ताः च्वयाच्वनीबलय्‌ छगू पुचलं मेगु पुचलय्‌ स्वये दइमखु । गुलि मंदत उलि ध्वः की धुंकाः निगू खलकं जिल धकाः सहमति याइ । थुलि याये धुंकाः छगू खलकं मेगु खलकं ध्वःकियातःगु ताः मालाः झ्वाइँझ्वाइँ स्यानाः यंकी । पालंपाः निखलकं नं वं वयागु वं वयागु थासय्‌ मात्तुमालाः खंथाय्‌ तक ताः स्याये धुंकाः माले गाकी । अले निखलकं थःपिनिगु कियातःगु ल्यं दुगु ध्वः क्यने यंकी । थःथःगु ल्यं दुगु ध्वः निनाहइ । निने धुंकाः गुगु खलःया ल्याः अप्वः वइ, इपिं त्याइ । थथे निनाः गुगु खलःया ल्याः अप्वः वइ, इमिसं मेगु पुचलय्‌ च्वंपिंत गुलि अप्वः दुगु खः उकिया ल्याखं हे पाल्हातय्‌ दाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं ल्याःचाः यायेगु अभ्यास दयेकाबी । नापं गोप्य यायेमाःगु खँ वा ज्या यायेफइगु क्षमता अप्वयेकाबी ।

ताः कासा (ताःचा)

ताः ग्वयाः अले ताचा चायेकेगु थें यानाः म्हितीगु कासायात ताःकासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासाय्‌ दुम जूम्हं मेपिं मस्तय्‌त लिउ वनी । थथे लिउ वनीबलय्‌ सुयातं थीथे च्वनकि व काचाक्क फ्यतुइ । थथे फ्यतूम्हेसिन दुमं थिलकि व ताः ग्वःगु जुइ । अले फ्यतूम्ह अनं दने जीमखु । दुमं हाकनं मेपिं मस्तय्‌त लिउ वनी । इपिं बिसिउँ बिसिउँ जुयाच्वनी । इपिं मध्ये छम्हेसिनं फ्यतुना च्वंम्हेसित थिउ वइ । अथे थिलकि ताःचा चायेकूगु जुइ । फ्यतुनाच्वंम्ह आः दनाः हाकनं म्हिते जिल । लिनायंकेगु झ्वलय्‌ यदि दुमं सुयात नं फ्यतुइ मलाक थिल धाःसा थीकूम्ह
दुम जुइ ।

तचामाकु
चिपुगु कथिया च्वतय्‌ तःपुगु कथिं दायाः हुत्तय्‌ यानाछ्वयाः म्हितीगु कासायात ताउँचामाकु धाइ। थुकियात तचामाकु नं धायेगु याः । थ्व कासा म्हितेत निम्ह पासापिं दःसा गाः । मिजंमस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, ननि, बहाः वा चकंगु ख्यलय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत मचा दयेकातःगु कथि व मांकथि धकाः निपु कथि मदयेक मगाः । अथे हे म्हितीगु थासय्‌ भचा गाः खनातइ वा निपा अप्पा देतनातइ । कासा न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापां मचाकथियात बछि च्वय्‌ बछि गाःवंपाखे लाकातइ । अले छम्हेस्यां मांकथि ज्वनाः मचाकथि दुथाय्‌ च्वनाच्वनी धाःसा मेम्ह भचा तापाक च्वनाच्वनी । मांकथि ज्वनाच्वंम्हेसिनं मचाकथि तयातःथाय्‌ गाःपाखे लाक्क दाइ । मचा तिंन्हुयावनी । मेम्हस्यां मचा लायेत सनी । लायेफत धाःसा मचाकथि दाःम्ह सी । अथे हे लायेमफुत धाःसा मचा गन थाय्‌ लाःगु खः, अनं हे मांकथि दुथाय्‌ वांछ्वयाछ्वइ । मांकथि गाः खनातःथाय्‌ वा निपा अप्पा देतना तःथाय्‌ हे तयातइ । थथे कयेकाछ्वइबलय्‌ मांकथिया द्यःने लाकेफत धाःसा मचा दाःम्ह सी, मलात धाःसा व मांकथिं मचायात दायाः च्वय्‌ हयाः उकियात दायाः तापाक हुत्तय्‌ यानाः छ्वइ । थुबलय्‌ नं दायेमफुत धाःसां व सी । थथे हाकनं हाकनं दादां वनी दायेमफुतकि मांकथिं छपी निपी यानाः दानाः मू थासय्‌ तक ल्याःखाखां हइ । मचाकथियात छकः जक दायाछ्वःगु खःसा मांकथि न्हय्‌दुया छपी जुइ । यदि मचाकथियात च्वय्‌ क्वय्‌ यानाः निकः दायाः छ्वःगु खःसा निपी जुइ, अथे हे स्वकःया स्वपी, न्याकःया न्यापी जुइ । न्याकलं अप्वः जुल धाःसा दबल जुयाः झिपी नीपी ल्याखं ल्याःखानाहइ, अले त्याःम्हं मचाकथियात मांकथिं तुयाः हुत्तय्‌ यानाछ्वइ । बूम्हं तू हाहां मचाकथि कयाहइ । कासा क्वचाइ ।

तालि तालि छ्याँय्‌ कासा
थ्व चिकिचाधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु कासा खः । थुकी तःधिकःम्ह मां, अजि वा न्ह्याम्हसां छम्ह न्ह्यःने च्वनाः तालि तालि छ्याँय्‌ धकाः म्ये हालाः मचायात लापा थाकी । म्ये हालेगु झ्वलय्‌ धौबजि वाला वाला धायेगु थ्यनकि धौबजि वालेगु थें ल्हातय्‌ भाय्‌ यानाः वालाः छन्त छप्यय्‌ का, छन्त छप्यय्‌ का धकाः न्ह्यःने दुपिं सकसितं बिइके बी । अले ल्यं दुगु दक्वं वालेगु भाय्‌ यानाः वाला वाला वाला फुक्कं हाम हाम धकाः मचायात नके भाय्‌ याइ । कासा क्वचाइ ।

ताहा कासा
इमां ताहायात लानाः म्हितीगु कासायात ताहा कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी छम्ह इमा दुम जुइ, अले मेपिं छसिकथं वं वयागु वं वयागु म्हय्‌ ज्वनाः ताःहाकः दयेकाः ताहा जुइ । त्यल… धायेकथं इपिं ताहा वल स्वायायांयां, बिलि वल ह्वायाँयायां धकाः हाहां माःहनाः तुं ब्वाँय्‌ वनी । इमां लिनायंकाः दकलय्‌ लिउने निसें ताहायात दायायंकेत स्वइ । न्ह्यःने च्वंम्ह हामां ल्हाः ब्वयेकाः पनेत स्वइ । लिपा इमां छम्ह छम्ह यानाः दायायंकी । सकसितं दायेधुंकाः हामायात नं लिना यंकी । हामायात नं थी फत धाःसा कासा क्वचाइ ।

तेल कासा

लित्तुलिनाः थियाः म्हितीगु कासायात तेलकासा धाइ । ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः म्हितेमाःगु कासा जुयाः तेल कासा छेंया पिने चकंगु वा तकूगु गथेकि चुकः, ख्यः, दबू थेंजाःगु थाय्‌ मदयेकं मगाः । थ्व कासा म्हितेत गुलि अप्वः म्हितीपिं दइ, उलि हे न्ह्यइपुसे च्वनी। थुकी मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दुम ल्यइ । अथे हे अंगलय्‌ वा छगू थासय्‌ आज्जु कायेगु थाय्‌ दयेकी । व हे आज्जुइ दुम जूम्ह च्वनाच्वनी । थ्व थासं भचा तापाक मेपिं पासापिं च्वनी । कासा सुरु जुइ न्ह्यः पासापिंसं दुमयात तेल.. धकाः धाइ । थथे तेल धायेकथं दुम जूम्हं थःगु थाय्‌ त्वःताः पासापिंत लिउ वनी । यदि छुं जुयाः पासापिंसं हतपत तेल मधाल धाःसा दुमं थः थम्हं तुं ‘त्यःसां मत्यःसां वल…’ धकाः हाहां इमित ल्यू वनी । पासापिं नं वं लिउ वयेकथं थी धकाः थी मफयेक तातापाक ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः बिसिउँ वनी । थथे लित्तुल्यू जुइबलय्‌ छम्हेसित थ्यूवंतले मेपिं पासापिं आज्जु काःवनी । यदि आज्जु काये मफयाच्वन वा त्यानुसे च्वन धाःसा म्हितीपिं पासापिंसं आम्बलि धकाः पलख दिपाः काइ । थथे आम्बलि धालकि थी दइमखुत । यदि आज्जु कायेफत धाःसा इपिं सुरक्षित जुइ । वयात दुमं थीमखुत । यदि दुमं सुयातं थिल धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ । सुयातं थी मफुत, म्हितूपिं पासापिं दक्वसिनं आज्जु कायेफत धाःसा व हे दुम हाकनं दुम जुइ । म्हितेगु झ्वलय्‌ पासापिं मध्ये सुयां म्हिते मंमत वा छेँय्‌ वनेमाल धाःसा ‘म्हाःल.. बा…’ धकाः कासा त्वःताः नं वने ज्यूगु जुल । दुम जूम्ह पासा हाकनं हाकनं लिसा लिसा कयाः स्वक्वः प्यक्वः दुम जुइमाल धाःसा वयात ध्वं हायेकेगु सजाय बी । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं तुति व म्हया गाक्क कसरत जुइ ।

आम्बलि : आसे थीमते नि धकाः गनेत आम्बलि धाइ । तेलकासा म्हितीबलय्‌ दुम जूम्हेस्यां मेपिं पासापिंत लित्तुल्यू जुइ । थथे लित्तुलीबलय्‌ इपिं नं थःपिंत थीके मबीत सासलं सासः फी मफयेक वा फयांफक्व तातापाक ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः बिसिउँ वनी । थज्याःगु अवस्थाय्‌ इमित थाकुल वा दुमं सुयातं थी थें च्वनकि वं काचाक्क हे आम्बलि धाइ । थथे आम्बलि धकाः धायेफत धाःसा दुमं वयात थी दइमखु । वं व पासायात त्वःताः मेम्हेसित लिउ वनी ।
तेल: कासा म्हितीबलय्‌ ‘त्यल’ वा ‘वःसां जिल’ धकाः संकेत बीत छ्यलीगु खँग्वः खः – तेल । तेल खँग्वः विशेष यानाः तेलकासा म्हितीबलय्‌ कासामितय्‌सं छ्यलीगु त्यलया अपभ्रंश खँग्वः खः ।

छपु बतुला
वं वयागु वं वयागु म्हालपतिंचा ज्वनाः ल्हाः च्वय्‌ क्वय्‌ संकाः म्हितीगु कासायात छपु बतुला कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ दुने च्वनाः म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दक्व मस्त छचाःलिं च्वनी । अले दकलय्‌ न्हापां छम्हेसिनं म्हालपतिंचा छपु पिकयाः ल्हाः म्हू चिनी । अले मेपिं वं वयागु वं वयागु बुरापतिंचा ज्वनाः माःहनी । अले झिपु बतुला धकाः म्ये हाहां ल्हाः च्वय्‌ क्वय्‌ संकी । म्ये हाले सिधलकि दकलय्‌ च्वय्‌ तयातःगु ल्हाः लिकयाः थः लिक्क च्वंम्हेसिगु न्हाय्‌पं ज्वनी । अले छसिकथं अथे हे म्ये हाहां ल्हाः लिकाकां लिकाकां लिक्क लिक्क च्वंपिनि न्हाय्‌पं ज्वनाहइ । सकस्यां सकसिगु न्हाय्‌पं ज्वनेधुंकाः ‘सलिंचा ग्वाइ ग्वाइ’ धकाः म्ये हाला दक्वस्यां दक्वसित संकी । थथे संके धुंकाः इपिं दक्वस्यां न्हाय्‌पनं ल्हाः लिकयाः वं वयात वं वयात घ्वानाः घारर घुर्रर याइ ।

छिमि छु ध्वाखा कासा
थ्व कासाय्‌ मस्त दक्वं छगू हे लाइनय्‌ च्वनाः छखे च्वंपिं बछिस्यां न्ह्यसः तइ, अले लिउने च्वंपिं बछिस्यांं छप्पँ जुयाः लिसः बियाः म्हितीगु कासायात थ्व छु ध्वाखा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां तःधिकःनिसें ल्हाः ज्वनाः अर्धगोलाकार यानाःच्वनी । चीधिकःपिं दथुइ लाकी । कासा न्ह्यातकि बछि मस्त छखेया हामायाम्ह व बछि मस्त मेखेया हामायाम्ह यानाः थ्व छिमि ध्वाखा, लुँया ध्वाखा धकाः न्ह्यसः लिसः यानाः हाली । थथे हे यानाः तःगू मछि न्ह्यसः लिसःयाये सिधल कि दकलय्‌ न्ह्यःने च्वंम्ह हामा व वया लिक्क च्वंम्ह पासाया दथुइ निम्हेस्यां ल्हाः थछ्वयाः ध्वाखा थें दयेकातःगु थासं दुहां वनाः न्हापाया थासय्‌ हे च्वंवनी । ज्वनातःगु ल्हाः धाःसा सुनानं त्वःती मखु । अथे जुइबलय्‌ दकलय्‌ लिपा दुहां वंम्ह वा हामाया ल्हाः ज्वनाः ध्वाखा दयेकाच्वंम्ह पासा ल्हाः लथ्यानाः फहिली । फहिलाच्वंम्ह अथे हे तयाः मेपिं हाकनं न्ह्यसः लिसः यानाः मेखे नं अथे हे याइ । पालंपाः थुखे छम्ह उखे छम्ह फहिले माली । थुकथं पालंपाः हालाः ध्वाखाय्‌ दुहां वनाः हामापिं बाहेक मेपिं सकलें फहिली । थथे फहिलीबलय्‌ फहिले धुंकूपिं पासापिनि ल्हाः स्वमफ्यासें लिखतं लिखतं हे वनेमाः । दक्वं फहिले धुंकाः ज्वनातःगु ल्हाः स्वफ्यानाः सुकू तुले थें सुकू तुला तुला धकाः हाहां तुलावनी । कासा क्वचाइ ।

दथुपतिं मालेगु कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकीगु दुकासा खः । मस्तय्‌त तःधिकःम्हेस्यां जःपा ल्हाःया न्यागू पतिंया च्वका च्वका जक खनेदयेकाः खपा ल्हातं सुचुकातइ । अले मचायात मायेके बी । थथे याइबलय्‌ दथुपतिंचा गुबलें थुखे गुबलें उखे तयेयंकी । थुकिं यानाः दथुपतिं ला मेगु पतिं ला सीके थाकुइ । दथुपतिं धकाः क्यंगु पतिंचा ला उलाः क्यनीबलय्‌ मेगु हे पतिंचा लानाच्वनी । मेगु पतिंचा लातकि वं हाकनं पतिंचा सुचुकी । मचां दथुपतिंचा लुइके फत धाःसा त्याइ । कासा क्वचाइ ।

दाङदुङ कासा
छचाःलिं फ्यतुनाच्वंपिं पासापिनिगु लिउने इमिसं वाःमचायेक दुमं रुमाल कुर्काः म्हितीगु कासायात दाङदुङ कासा धाइ । थ्व कासा छेंया पिने चुक, दबू, ख्यः थेंजाःगु चकंगु थासय्‌ म्हिती । थ्व कासा म्हितेत खुम्ह न्हय्‌म्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दःसां ज्यू ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दुम छम्ह ल्यइ । मेपिं पासापिं धाःसा छसिकथं चाकलाक फ्यतुइ । दुमं न्ह्यःने गथःचिनातःगु गाचा वा कापः ज्वनाः थःगु लंया दुने सुचुकी, अले फ्यतुनाच्वंपिं पासापिनि छचाःलिं चाःचाःहिली । चाःचाःहिहिउँ हे पासापिं मध्ये छम्हेसिया लिउने वं वाः हे मचायेक सुतुक्क कुर्काः लनय्‌ कापः दनि थें च्वंक लं प्वःतुं चिनाः चाःहिली । मेपिंसं कने दइमखु । छचाः तुलावयाः व हे थासय्‌ थ्यनाः नं कुर्कातःगु कापः मखन धाःसा दुम जूम्हेस्यां हे व कापः कयाः कापःया ग्वारां दायेगु सुरु याइ । फ्यतुनाच्वंम्ह काचाकाचा दनाः छचाः चाःहिलाः हाकनं फ्यतूवइ । दना च्वंतले दाये दु, फ्यतुलकि दाये मदु । यदि फ्यतुनाः च्वंम्हेस्यां कुर्काथकूगु कापः कायेफत धाःसा दुम्ह जूम्हेसित लिनाः हे दाःवनी । छचाः तुइकाः खालिगु थासय्‌ दुम जूम्ह फ्यतूवनी । आः कापः काःम्ह दुम जुइ । हाकनं कासा न्ह्याइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । छुं नं खँय्‌ अन्दाज यायेगु वा वाःचायेके फइगु शक्ति दइ । अथे हे सुं मनूया ख्वाः स्वयाः छुं नं खँ सीकेफइ धाःसा गोप्य खँयात सुचुकातयेगु क्षमता दइ ।

देगः कासा

ग्वारागिरि च्वंगु पाँय्‌ थेंज्याःगु अप्पा मुंकाः देगः थें तँतँचिनाः, उकियात चिग्वःगु बलं कयेकाः म्हितीगु कासायात देगः कासा धाइ । अप्वः यानाः मिजंमस्त जक म्हितीगु थ्व कासा म्हितेत च्याम्ह झिम्ह वा व स्वयां अप्वः पासापिं मदयेक मगाः । देगः कासा म्हितेत चकंगु ननि, बहाः, ख्यः, चुक थेंजाःगु तःकूगु थाय्‌ माः ।
देगः कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां पासापिं उतिग्यंक च्वनाः निब्व ब्वथलाः निगू खलः दयेकी, अले म्हितीगु थासय्‌ लाक्क न्हय्‌कू अप्पा तँतँचिनाः वा पँचिनाः देगः थें दयेकी । आः थ्व थासं खुपलाः, न्हय्‌पलाःति तापाक ताःहाकः यानाः छगू चिं तइ । थुलि याये धुंकाः न्हापां बल कयेकेगु पाःलाःपिं पासापिंसं छसिकथं चिनय्‌ च्वनाः बलं अप्पापँय्‌ कयेकी । थथे बल कयेकीबलय्‌ व अप्पाया तँ क्वःथलेफत धाःसा इपिं बिसिउँ वनी । आः इमिगु खलकं बल तप्यंक थी दइमखु । तर थःपिंथाय्‌ वःगु बलयात ल्हाः म्हूचिनाः काये वा दायाछ्वये धाःसा दुगु जुल । थथे अप्पा पँ क्वःथलीबलय्‌ देगःचिया लिउने च्वनाच्वंम्ह मेगु खलःया पासां बल लायेखतं बलं कयेकाछ्वइ । छम्ह, निम्हेस्यां धाःसा व क्वःदःगु अप्पा मू थासं भतिचा उखेथुखे चिच्चाः दंकाबी । कयेकाछ्वःगु बल उखेथुखे वंतले मेगु खलःया पासापिं मध्ये छम्ह निम्ह काचाकाचा मू थासय्‌ वयाः अप्पा पँचिउँ वइ । मेपिं छम्ह निम्हेसिनं धाःसा ल्हाः म्हूचिनाः बलयात उखेथुखे दायाछ्वयाः बलयात अलमलय्‌ यानातइ । हाकनं मेगु खलकं धाःसा बल लाकाहयाः अप्पा पँच्युंपिंत बलं कयेकः वयाच्वनी । यदि इमित बलं लात धाःसा इपिं सी । सीम्हं कासा म्हिते दइमखुत । थथे हे यानाः दक्वसितं बलं लाकेफत धाःसा इपिं दक्वं सी, अले मेगु खलःया पाः वइ । बलं लाके मफयेकं देगःचा दयेके फत धाःसा इपिं त्याइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं म्ह छम्हंया कसरत नापं ब्वाँय्‌ब्वाँय्‌ जुइगु व हरेक परिस्थितिइ नं थःगु आज्जु पूवंकेगु क्षमता अप्वयेका बी ।

द्वहं कासा

दोहंनं च्वय्‌ थें दुम जूम्हं छ्यनं च्वयाः म्हितीगु कासायात द्वहं कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दुम्ह छम्ह ल्यइ । दुम जूम्ह द्वहं जुयाः दथुइ लाक्क प्यपां चुयाः च्वनाच्वनी । मेपिं मस्त धाःसा प्यंगू कुनय्‌ प्यम्ह वा व स्वयां अप्वः च्वनाच्वनी । कुनय्‌ थियाः च्वनीबलय्‌ दुमं थी दइमखु। कासा न्ह्यातकि मेपिं मस्तय्‌सं कुं त्वःताः हायेकः वइ । द्वहँनं च्वयेत वनी । थथे च्वःवनीबलय्‌ छ्यनं हे थी माः । ल्हातं थी मज्यू । द्वहँनं प्यपांचुचुं हायेकः वःपिं मस्तय्‌त लिउ जुयाच्वनी । द्वहँ नं च्वयेफत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ ।

द्यः खतय्‌ तयेगु

थीथी थाय्‌कथंया जात्रा यायेगु नक्कल यानाः म्हितीगु कासायात द्यः खतय्‌ तयेगु, झ्याइँकुति, दुरुं च्याँय्‌च्याँय्‌ वा यम्बाः द्यः आदि धायेगु याः । थ्व कासा छें पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां द्यः जुइ न्ह्याःपिं मस्त झ्वःलिं छसिकथं फलय्‌ द्यः जुयाः च्वनाच्वनी । निम्ह पासापिं धाःसा ल्हाः ज्वनाः खः दयेकी । थथे खः दयेकीबलय्‌ इमि छम्हेस्यां जःपा ल्हातं थःगु खपा ल्हाःया नाडी अले खःपा ल्हातं मेम्हेसिया जःपा ल्हाःया नाडी ज्वनी । मेम्हेस्यां नं व हे कथं ज्वनी । थथे निम्हेसिनं वं वयागु वं वयागु व थःथःगु ल्हाःया नाडी ज्वनीबलय्‌ दथुइ लाक फ्यतुइगु थाय्‌ थें च्वंक प्यकुंचा लाःगु थाय्‌ दः वइ । अले जवंखवं भचा तह्वः जुइक थाय्‌ दइ ।
थथे खः दयेके धुंकाः द्यः जुइत च्वनाच्वंपिं मध्ये छम्हेसिनं खः थें दयेकातःगु ल्हाःया द्यःने जवंखवं तुति दुछ्वयेके बी । तुति दुछ्वल कि दथुइ लाक याउँक फ्यतुइ । वया ल्हाः धाःसा खः दयेकूपिनि ब्वहलय्‌ जवय्‌ छम्हेसियागुलिइ खवय्‌ मेम्हेसियागुलिइ दिकी । अले फ्यतुना च्वंम्हेसित द्यः जात्रा यायेबलय्‌ थें गुबलें च्वय्‌ गुबलें क्वय्‌ ल्ह्वाका ल्ह्वाका संकाः झ्याँय्‌ झ्याँय्‌ वा गुलिसिया धाःसा दुरुं च्याँय्‌ च्याँय्‌ पापां घुइँघुइँ वा गुलिसियां धाःसा लाय्‌कू द्यःचा झ्यासिं झ्यासिं धाःगु म्ये हालाः तापाक यंकाः त्वःताबी । अले हाकनं खः दयेकूपिं मस्त लिहां वयाः मेपिं द्यः जुयाच्वंपिं मस्तय्‌त काःवइ । इमित नं पालंपाः छसिकथं ल्ह्वनाः जात्रा यानाः न्हापांम्ह त्वःतूथाय्‌ हे त्वःताथकी । थथे हे यानाः थ्व कासा न्ह्याकाः न्ह्यइपुक मंदतले म्हिताच्वनी ।

धाकांछु खुत्यांचु (ह्याउँमचा) कासा
थ्व ह्याउँमस्तय्‌त म्हितकेगु धाकांचु, खुत्यांचु कासा छेँ दुने म्हितीगु कासा खः । थुकी मचाया अबु वा तःधिकःम्ह मनुखं तप्यंक फ्यतुनाः थःगु तुति निपां नापं तइ । अले मचायात तुति पालितःलय्‌ तयाः मचाया निप्पां ल्हाः अबुम्हेसिनं निखें ज्वनी, अले थःगु तुति च्वय्‌ यंकाः थः लिखतं ग्वतुली । तुति धाःसा मचा नापं हे च्वय्‌ यंकी । अले हाकनं मचा नापं हे थःगु तुति क्वय्‌ हइ । थथे हे यानाः मचायात ह्ययेकातइ ।

धाकांछुं खुत्यांचु
थ्व कासा ख्यः, चउर, पार्क, क्यब वा चकंगु थासय्‌ म्हितेगु याः । थ्व कासा निम्ह जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ सिंग्वँ छगलय्‌ ताःहाकःगु सिपू छपु तइ । सिपू सिँग्वःया न्ह्यःने लिउने बराबर हाकः जुइ, गुकिं यानाः थुखे फ्यतुतकि उखे थहां वनी । अले उखे फ्यतुतकि थुखे थहां वनी । थ्व हे सिपूया सिथ सिथय्‌ चुलिंचू निम्ह पासापिं फ्यतुइ । अले धाकांछु धकाः छम्ह क्वय्‌ कुहां वनीबलय्‌ मेम्ह थःथम्हं च्वय्‌ थहां वनी । मेम्ह खुत्यांचु धकाः क्वय्‌ कुहां वनीबलय्‌ मेम्ह थहां वनी । थथे हे यानाः मंदतले म्हिताच्वनी ।

धापलां ख्याः कासा
थ्व धापलां ख्याः वल धकाः ख्यानाः छेँय्‌ दुने व पिने च्वनाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दुम जूम्ह छेँय्‌ दुने खापा तिनाः च्वनाच्वनी । अले पिनें पासापिंसं खापा घाराघारा याइ । अले दुमं कुने सु वल धकाःन्यनी । अले पिने च्वंपिंसं धापलां ख्याः वल धकाः लिसः बी । थथे हे यानाः तःगू मछि न्ह्यसः न्यने धुंकाः दकलय्‌ लिपा छंगु हे न्हाय्‌ स्यं, स्वाहा ’ धासेंलि छेँय्‌ दुने च्वनाच्वंम्ह दुमं घ्वारर्र कुहां वयाः खापा घाराक्क चायेकाः इमित लिउ वनी । इपिं बिसिउँ वनी । बिसिउँ वंपिंत थी फत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ ।

धुँ कासा
धुं च्वलेचा नयाः अले च्वलेचां धुँयात कुनाः म्हितीगु कासायात धुँ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह मनू दःसा गाः । थ्व कासा छेँय्‌ दुने क्वथाय्‌ वा छें पिने लाछि, चुक, दबू, ननि, बहाः आदि थासय्‌ नं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां चक वा अप्पा बाकूचां भचा तःपाः यानाः प्यकुंलाक क्वथा दयेकी । अले उकी दुने नीन्याकू क्वथा दयेकी । क्वथा दयेके धुंकाः थ्व कासा म्हितेत धुँ धकाः भचा ततःग्वःगु प्यंगः ल्वहंचा व च्वलय्‌ धकाः चिचिग्वःगु नीगः ल्वहंचा वा गट्टि हइ ।
आः कासा म्हितेत निम्ह मनूत क्वथा दयेकातःगु थासय्‌ इताथिता च्वनी । छम्हेस्यां धुँ काइ, मेम्हस्यां च्वलय्‌ काइ । धुँ काःम्हेसिनं दकलय्‌ न्हापां धुँयात प्यंगू कुनय्‌ छम्ह छम्ह यानाः तइ । अले च्वलय्‌ काःम्हेसिनं क्वथाय्‌ दुने च्वलय्‌ तयाहइ । धुँ काःम्ह व च्वलय्‌ काःम्ह निम्हेसिनं पालंपाः थःपिनि गट्टि सनी । च्वलय्‌ काःम्हेसिनं धुं नयेमफयेक तया यंकेफत धाःसा धुँ कुनी । धुँ कुनीगु अवस्थाय्‌ नं छगू क्वथा धाःसा खालि हे जुइ । अथे हे धुँया लिक्क च्वलय्‌ दु, तर च्वलय्‌ लिक्क च्वंगु क्वथा खालि दु धाःसा धुं च्वलेचित हाचां गायाः नइ । थथे च्वलय्‌चित धमाधम नल धाःसा धुँ काःम्ह त्याइ ।
थ्व कासा तसकं बुद्धि छ्यलाः म्हितेमाःगु जुयाः थुकिं मनोरञ्जन नापं बौद्धिक खुराक नं बी । अथे हे गथे यानाः शत्रुपाखें बचय्‌ जुइगु वा करपिनिगु बांमलाःगु जालय्‌ मक्यनेगु वा मलाके फइ धयागु ज्ञान नं दइगु जुल ।

नयेनये कासा
थ्व कासा चीधिकःपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने म्हितकीगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ तःधिकःम्ह छम्ह व मचा छम्ह यानाः निम्ह जानाः म्हितेगु याइ । थुकी दकलय्‌ न्हापां तःधिकःम्हं मचाया ल्हाः ज्वनी । मचायाके न्यापतिं नं ब्वयेके बी । अले सिकापतिं निसें च्वलापतिं तक नयेनये, गन कयाः नये, त्यानाः नये, सुनां पुली धकाः न्ह्यसः लिसः याना यंकी । अले बुरापतिंचा थ्यन कि बागःचां पुली धकाः थःगु जवगु पाःल्हातं मचाया बुरापतिंचाय्‌ हे बागः हे बागः धकाः तौं तौं दायाः कासा क्वचायेकी ।

नां कासा

म्हितीपिं सकलें मस्तय्‌गु नां छुनाः निम्ह हामा च्वनाः निखलः यानाः म्हितीगु कासायात नां कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, नीम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त जोडी मिले जुइक माःगु जुल । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, लाछि आदि थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । नां कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मस्त मध्ये निम्ह हामा जुइ । अले मेपिं दक्व मस्त मध्ये निम्ह निम्ह जानाः मेपिंसं मतायेक थःथःपिनिगु नां छुनाः पालंपाः हामापिनि न्ह्यःने वइ, अले इमिसं थःपिनि निम्हेसिगुं नां कयाः सु कायेगु धकाः न्यनी । हामापिंसं नं पालंपाः यानाः निम्ह मध्ये छम्हसिगु नां काइ । हामां सुया नां काल व वयाथाय्‌ च्वनी, मेम्ह पासा मेम्ह हामायाथाय्‌ च्वंवनी । थथे हे छम्ह थुखे छम्ह उखे यानाः दक्व मस्त निगू ब्व जूवइ । निब्वय्‌ ब्वथले धुंकाः इपिं उखे बछि थुखे बछि दथुइ प्यंगू फूट ति तापाक ख्वाःख्वाः चूलाका झ्वःलाक फ्यतुकी । अले हामापिंसं थःपिनिपाखे च्वंपिं मस्तय्‌त छम्ह छम्ह यायां मेपिंसं मतायेक नां छुनाहइ । दक्वसिया नां छुइ धुंकाः पालंपाः छम्ह हामा मेखे वनाः झ्वःछुनाच्वंपिं मध्ये छम्हेसित मिखा पीकी, अले फलानाम्ह वा धकाः थःपिंपाखे च्वंम्ह छम्हेसित नां कयाः सःती । व नांयाम्ह वयाः मिखा पीके बियाच्वंम्हेसित छ्यनय्‌ तौंक दायाः हाकनं थःगु हे थासय्‌ वनाः फ्यतूवनी, अले दनाः मिखा पीकाच्वंम्ह हामां सुनां दाःगु धकाः न्यनी । फ्यतुनाच्वंम्हेसिनं दनावनाः ताकं छम्हेसित थियाः क्यनी । मिले जूसा दाःम्हेसित थःपिंथाय्‌ सालाहइ । मखुम्ह लाःसा व अन हे थाइ । थथे न्हूम्ह छम्ह गन वन अन च्वंम्ह हामां वयात मेगु हे न्हूगु नां छुइ । थथे यायां गुखे आपाः पासापिं त्याका कायेफइ इपिं हे त्याइ ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं म्हितूपिं मस्तय्‌सं मेगु खलःया पासापिंत त्याकाः थःपिनि कला व बुद्धिया विकास जुयाच्वंगु चिं प्रस्तुत यानाच्वनी ।

नागया पुखुलिइ ध्वाम्पांक

पुखुलिइ च्वनीम्ह नागयात हायेकाः म्हितीगु कासायात नागया पुखुलिइ ध्वांपांक वा ध्वाम्पुंक कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह, खुम्ह वा व स्वयां अप्वः झिम्ह, झिंन्याम्हति दुसा तसकं न्ह्यइपुसे च्वनी । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा विशेष यानाः चुक वा ननिइ दथुइ गाःवनाः छचाःलं भचा तःजागु फः दुगु थासय्‌ म्हिती । अज्याःगु थाय्‌ मदुसा चकंगु ख्यलय्‌ प्यकुंमाकुं लाक चिनं बारय्‌ यानाः पुखू दयेकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम ल्यइ । वयात नाग याइ, अले चुकया गाःवंगु थाय्‌यात पुखू याइ । पुखू नागया थाय्‌ जुयाः व अन हे च्वनी । मेपिं पासापिं धाःसा फलय्‌ छचाःलिं छखे छखे लिनाः च्वनाच्वनी । नागं फलय्‌ च्वनाच्वंपिंत पुखुलिइ वयेके बीमखु । फलय्‌ च्वनाच्वंपिं पासापिं धाःसा नागया पुखुलिइ ध्वांपांक धकाः हाहां पुखुलिइ क्वब्वानाः नागयात हायेकाच्वनी । थथे क्वय्‌ क्वब्वाःगु खनेवं नागं इमित लिनायंकी । इपिं बिसिउँ वनाः फलय्‌ थहां वनी ।
थथे छम्हेसित लिउ वंतले मेम्ह, मेम्हेसित लिउ वंतले मेम्ह यानाः हायेकु हायेकुं पुखुलिइ क्वब्वानाः च्वनी । नागं धाःसा लित्तुलिना हे च्वनी । लीगु झ्वलय्‌ यदि सुयातं थीथे च्वनकि व काचाक्क फ्यतुइ । थथे फ्यतुतकि नागं वयागु छ्यनय्‌ थिया बी । थथे नागं थियाथकल कि व अनं दने दइमखु । व हाकनं म्हितेत मेपिं पासापिंसं वयात ल्हातय्‌ फ्वसा बिल धाःसा व म्वानावइ । यदि फ्यतुइ मलायेवं थिल वा पुखुलिइ कुहां वःपिंत थिल धाःसा इपिं सी । अथे हे सकसितं थिल धाःसा दक्वं सी । अले दकलय्‌ लिपा थ्यूम्ह दुम जुइ । व नाग जुयाः हाकनं मेकथं म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । नापं न्ह्यागु ज्याखँय्‌ नं सतर्क जुइफइगु क्षमता दयावइ ।

न्याल्लल ब्यां
थ्व कासाय्‌ छम्हेसिनं थःगु पतिंचा न्याल्लल धकाः संकी । अले मेम्हेस्यां लायेत कुतः याइ, तर न्हापांम्ह पासां वं ल्हाः हःगु खनेवं न्या पतिं काचाक्क सुचुकाः ब्यां … धकाः मेगु पतिं ज्वंकी । थजाःगुकथं म्हितीगु कासायात न्याल्ल ब्यां …. धाइ । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिजंमस्त, मिसामस्त निखलकं म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत पासापिं निम्ह इताथिता ख्वाः लाकाः फ्यतुइ । छम्ह पासां च्वलापतिंयात न्या व म्हालपतिंयात ब्यां याइ । अले ल्हाः म्हूचिनाः च्वलापतिं छपु धस्वाकी । व हे च्वलापतिंचित जवंखवं संकाः ‘न्याल्लल…. धकाः हाली ।
मेम्ह पासां व च्वलापतिं ज्वनेत ताके यानाच्वनी । अले काचाक्क ज्वनी । उगु हे इलय्‌ न्हापांम्हेसिनं थःगु च्वलापतिंचा काचाक्क सुचुकाः म्हालपतिंचा पिकया बी । मेम्ह पासां न्या धकाः ज्वंगु ब्यां लाइ । अले न्हापांयाम्ह पासां ब्यां….. धकाः वयात हीमी चायेकी । थथे हे यानाः न्या मज्वंतले हाकनं हाकनं म्हिताच्वनी । यदि न्या लाये फत धाःसा वं न्हापांम्ह पासाया च्वलापतिंयात थःगु ल्हातं म्हूचिनाः ज्वनी । अले च्वलापतिंया च्वका छकू जक खने दयेकी, अले मेगु ल्हाःया पाःल्हातं च्वलापतिंया द्यःने चाःचाःहीकाः थुकथं हाली –
आलमत कुइँकुइँ
छुँया न्हिप्यं लुइँलुइँ
क्वः छम्ह, इमा छम्ह
मव्mतले दायेदु, दायेदु….. ।

थथे याये धुंकाः न्या पतिंचा ज्वंकाच्वंम्हेस्यां अन दुपिं मेपिं मनूतय्‌त सःती । वं सःतीबलय्‌ सुनांनं हं मधाःतले मेम्ह पासां वयागु पतिंचा त्वःती मखु । उकिं वं न्ह्यःने दुपिं वा थःपिनि छेँजःपिं वा मेपिन्त पालंपाः सःती । थथे सःतीबलय्‌ धाःसा मस्तय्‌त हायेकाः न्ह्यइपुकेत सुनांनं काचाक्क हं… धाइ मखु । छुं ई लिपा जक हं धयाबी । थथे सुनांनं हं धालकि पतिंचा ज्वनातःम्हेस्यां त्वःताबी । कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जन नापं सुंनानं झंगः लाय्‌गु ज्या यायेत स्वल धाःसा ध्यान बीमाः वा तस्सकं सतर्क जुइमाः धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु ।
आलमत : थुकियात आलिंमत, आलुमत वा आकाशदीप नं धायेगु याः । थ्व आलमत गुलिसियां छेँय्‌ पं छगः थनाः उकी च्वय्‌ विशेषकथंया मत छप्वाः तयाः खायेगु चलन दु । थ्व आलमत यःसिं थनीबलय्‌ यःसिनय्‌ च्वय्‌ थ्यंक खायेगु याः । आलमत यसिनय्‌ खाइबलय्‌ क्वय्‌ नं च्वय्‌ छ्वइबलय्‌ घिरिघिरिचां थहां वंलिसे कुइँकुइँ सः पिहाँवइ । थ्व कासाय्‌ व हे सःयात अनुकरण यानाः ‘आलमत कुइँकुइँ’ धकाः म्ये चिनातःगु खः ।

लुइँलुइँ : उखें थुखें जुइबलय्‌ लुत्तु लुइका जुइगुयात लुइँलुइँ धाइ । खास धायेमाल धाःसा माक्व सिबें अप्वः गथेकि लनय्‌ सुयातःगु सुका अप्वः पिहां वयाः बय्‌ लुल वा गा न्यइबलय्‌ थासय्‌ मलानाः बँय्‌ लुइका जुल धाःसा लुइँलुइँ लुइका जुल धायेगु चलन दु । थ्व कासाय्‌ छुँया न्हिप्यं लुइँलुइँ धकाः छुं उखेथुखे जुइबलय्‌ न्हिप्यं लुइका जुइगु आसय्‌ क्यनातःगु खः ।
न्याल्लल ब्यां ः न्याल्लल ब्यां धयागु छगू कथंया झंगः लायेगु ज्या खः । थ्व कासाय्‌ न्या ला धकाः क्यनाः छले छले यानाः ब्यां ज्वंका च्वनी ।

पतुपतु ला कासा (पथुला कासा)

पतुपतु ला कासायात पथुला कासा नं धाः । थ्व मस्त छचाःलिं च्वनाः वं वयागु वं वयागु म्हालपतिंचा ज्वनाः म्ये हालाः म्हितीगु कासा खः । मिजंमस्त, मिसामस्त निखलकं च्वनाः म्हितीगु थ्व कासा छेँदुने म्हतीगु कासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सकलें छचाःलिं च्वनाः इपिं मध्ये तःधिकःम्ह छम्ह हामा जुइ । सकसिनं थःथःगु ल्हाः प्वःची । अले प्वःचिनातःगु ल्हातं म्हालापतिं छपु छपु पिकाइ । अले वं वयागु वं वयागु छपा ल्हाःया म्हालापतिंचा ज्वनी, छपा ल्हाःया म्हालापतिंचायात माःहनाः ज्वने धुंकाः इमि मेगु ल्हाःया म्हालापतिं नं छसिकथं ज्वना यंकी । थथे इमि निपां ल्हाःया म्हालापतिं ज्वनेधुंकाः म्हालापतिंया माःयात गुबलें च्वय्‌ गुबलें क्वय्‌ संकाः सकसितं लसय्‌ हंक ‘पतु पतुला बरे…’ धयागु म्ये हाली । दथुइ दथुइ म्येया बोल कथं माःहनातःगु ल्हाः संकी । म्ये सिधलकि सकसिनं ल्हाः लिकयाः घार्रर घुर्रर धाधां ल्हाः उखेथुखे संकी । कासा क्वचाइ । तर गुलिसियां धाःसा ग्वःम्ह मनू च्वनाः म्हितूगु व व हे ल्याखं गथेकि– प्यम्ह च्वनाः म्हितूसा च्यापा ल्हाःया ल्याखं ‘च्यापु पथुला बरे’ धकाः म्ये हाली । थ्व क्वचालकि छपा ल्हाः लिकाइ । व ल्हाः बाहेक यानाः ‘न्हय्‌पु पथुला’ धकाः हाली । म्ये हाले सिधःलिसे ल्हाः ल्यं दुगु आधारय्‌ ल्याः तयाः म्ये हालायंकेगु याइ । थ्व कासां मस्तय्‌त तसकं मनोरञ्जन बी । थुकिया म्येय्‌ सामाजिक नापं राजनैतिक पक्ष नं दुथ्याकातःगु खनेदु ।

पाँय्‌म्वह कासा व साल धायेगु कासा

पाँय्‌म्वह ज्वरा जूसा साल फरक फरक जूगु ध्यबाया साल मक्यंसे धायेकः म्हितीगु कासायात पाँय्‌म्वह कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिनि पाँय्‌म्वह ज्वनावइ । अले निम्हय्‌ छम्हेसिनं ध्यबा साल दुगु पाता तःलय्‌ लाकाः ध्यबा मेम्हेसियागु ल्हातय्‌ तयाबी । वं व पाँय्‌म्वहयात साल दुगुपाखे थःगु बुरापतिंचा तयाः न्याक्क क्वत्यलाः पतिंचिया लाय्‌ सालया बान्कि वयेकाः व हे बान्कि स्वयाः साल धाइ । थ्व बाहेक मेकथं थःके दुगु पाँय्‌म्वह ज्वरा खः ला मखुला स्वयाः ज्वरा थें जूसा उकी च्वंगु साल स्वयाः हे धाइ । थथे अन्दाजं साल धाइबलय्‌ मिले जूसा मेम्हेस्यां ध्यबा पुली धाःसा मिले मजूसा थम्हं मेम्हेसित पुली ।

प्वाः स्याल्ल

मस्त दक्वं छचाःलं च्वनाः छुं नं वस्तु मुलय्‌ सुचुकाः म्हितीगु कासायात प्वाः स्याल्ल कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त छचाःलं फय्‌तुइ । छम्ह दुम्ह जुइ । छम्ह हामा जुइ । हामा जूम्हेस्यां थःगु ल्हातय्‌ चागःचा छगः खने मदयेक प्वःचिनाः फ्यतुनाच्वंपिं मस्त मध्ये छम्हेसिया लनय्‌ प्वाः स्याल्ल… पी स्याल्ल धकाः हाहां सुनांनं मखंक सुचुका बी । अले सुयाके दु धकाः दुमयाके न्यनी । दुमं अन्दाज यानाः छम्हेसित क्यनी । यदि मिले जुल धाःसा सुचुकूम्ह हामायात दुमं सजाय बी । मजुल धाःसा दुमयात सजाय बी ।

बखुं कासा

बखुं ब्वः थें च्वंक ल्हाः ब्वयेकाः, छ्यं संकाः अले व थें हे हालाः म्हितीगु कासायात बखुं कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मिसामस्तय्‌ म्हतिं म्हतिं गा छपु छपु म्हय्‌ लिउने तयाः उकिया च्वः जवंखवं ल्हातं ज्वनी । ल्हाः भतिचा कय्‌कुंकी । अले बखुं थें च्वंक छ्यं ल्हुकुल्हुकु संकी, म्हुतुं बखुं हाः थें हे यानाः घुकुर्क घुकुर्क धकाः हालाः ल्हाः निपां ब्वयेकाः गुबलें बुलुहुं गुबलें ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुइ । थथे ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुइगु इलय्‌ निम्ह ध्वदुयाः ख्वाः चूलात धाःसा वं वयात वं वयात म्ये लुयाः क्यनी । मिजंमस्तय्‌सं धाःसा गुबलें गुबलें मिसामस्तय्‌त ल्हाः संकुसंकुं लिना नं यंके यः ।

बुंगद्यः सालेगु कासा
बुंगद्यः सालीगु इलय्‌ मस्तय्‌ नं चिचिधिकःपिं बुंगद्यः व चाक्वाःद्यःया रथ दयेकाः म्हितेगु याइ । थुकिया निंतिं गुलिसिनं सिँकःमिया थासय्‌ यंकाः बांलाक दयेकीसा गुलिसिनं थःपिंसं हे दयेकी । थथे थःपिंसं हे दयेकीपिनि ज्यालगे मजुइ धुंकूगु सामान हयाः दयेकी । इमि ताताःहाकःगु सिँ, बलाबलाचिंगु, प्यकुंलाःगु सिँ, तार, खिपः, पांग्राया निंतिं गोल्टेन त्वाःचाया पुसा आदि सामान हयाः बुंगद्यः, चाक्वाःद्यः दयेकाः थुकी न्ह्यःने खिपः निपु निपु तयाः हस्ते हाइँसे धकाः हालाः सालाः नापं झ्याँय्‌ झ्याँय्‌ धकाः हाहां प्याखं ल्हुयाः मंदतले म्हिती ।

बुरापतिं कुस्ति
निम्ह मस्त मुनाः बुरापतिंचा ल्वाकाः म्हितीगु कासायात बुरापतिं कुस्ति कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्हेस्यां वं वयागु वं वयागु जःपा ल्हाःया प्यपु पतिंचा ज्वनी । बुरापतिं छपु छपु धाःसा तप्यंक तयातइ । आः कासा न्ह्याकेत छम्हेस्यां १, २, ३ धकाः ल्याः खाइ । अथे धायेकथं वं वयागु वं वयागु बुरापतिंचा ल्हाकेत स्वइ । इमि मध्ये छम्हेसिनं बुरापतिंचा ल्हाकेफत धाःसा हाकनं एकंनिसें दश तक ल्याःखाइ । थुकी दुने पतिंचा लिकाये मफुत धाःसा पतिंचा ल्हाकेफुम्ह त्याइ ।

बोरा कासा
बोराय्‌ छम्ह फय्‌तुनाः मेम्हेस्यां सालाः म्हितीगु कासायात बोरा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां चिकीचापाःगु बोरा छपाः हइ । उकी छम्ह फ्यतुइ, अले मेम्हेस्यां व बोराया जवंखवं च्वंगु निच्वतय्‌ निपा ल्हातं ज्वनी । अले व बोराय्‌ फ्यतुना च्वंम्हेसित बोरा ज्वनाच्वंम्हेसिनं छगू थासं मेगु थासय्‌ घिस्स यानाः सालायंकी । थथे सालीबलय्‌ तप्यंगु थासय्‌ जक मखुसे पाःलूगु थासय्‌ नं यंकेगु याइ । थ्व कासा इमि पालंपाः सालाः मंदतले म्हिताच्वनी ।

ब्यांचा कासा
बोरा दुने च्वनाः तिंतिं न्हुयाः छगू थासं मेगु थासय्‌ वनाः म्हितीगु कासायात ब्यांचा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां ताःहाकःगु व चकंगु थाय्‌ ल्यइ । अले म्हितीपिनि दथुइ निम्ह हामा ल्यइ । हामातय्‌सं म्हितीगु थासय्‌ वा लागाय्‌ कासा सुरु यायेगु थासय्‌ व अन्त यायेगु थासय्‌ ब्यापाखे ताःहाकयेक चिं तइ । थथे म्हितेत थाय्‌ दयेके धुंकाः त्याःबू क्वःछीत नियम नं दयेकी । थुलि याये धुंकाः म्हितीपिं दक्व मस्तय्‌सं बोरा छपाः छपाः ज्वनावइ । इपिं छसिकथं चिं तयातःथाय्‌ स्वपला प्यपलाःति पाक्क झ्वःलाक च्वनी । अले बोरा चायेकाः बोराय्‌ दुने दुहां वनी । बोरा च्वय्‌ सालाः बाम्ह खनेदयेक च्वनी ।
थुलि यायेधुंकाः इपिं न्ह्यःने ब्वाँय्‌ वनेत तयार जुल । आः हामापिं निम्ह म्हितूपिं थ्यंकेगु थाय्‌ वा कासा क्वचायेकेगु थासय्‌ च्वंवनी । अन च्वनाः एक दुई तिन धकाः ल्याः खाइ । तिन… ल्याः कायेकथं बोराय्‌ दुने च्वनाच्वंपिं मस्त बोराया दुने हे च्वनाः निपा ल्हातं निखे बोराया च्वः ज्वनाः बोरा नापं ब्यांचा तिंन्हुइ थें तिंतिंन्हुयाः वइ । इपिं फयांफक्व व स्वयां व व स्वयां व न्हापलाकेत बल पिकयाः याकनं याकनं तिंतिंन्हुयाः वइ । थथे इपिं तिंन्हुयाः वयाः सुनां न्हापालाक्क चिनय्‌ न्हुइफइ व हे न्हाप लाइ । व स्वयां लिपा लाःम्ह ल्यू व व स्वयां नं लिपा लाःम्ह लियांल्यू जुइ । गुबलें गुबलें निम्ह नापं नं लायेयाः । थुकिया निंतिं हामापिंसं बांलाक ध्यान बियाः स्वयाच्वनी । अले इमिसं हे सु न्हाप लात धयागु खँ क्वःछी । न्हाप लाःम्ह त्याइ ।

भकुंग्वारा (बल) कासा
भ्वाथःग्वारा वा भोगत्याया ग्वारा थ्वानाः म्हितीगु कासायात भकुंग्वारा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दुम्ह छम्ह दथुइ च्वनी । मेपिं निम्ह मस्त धाःसा दुम स्वयां भचा तापाक न्ह्यःने व लिउने च्वनी । इमिसं भकुंग्वारायात वं वयाथाय्‌ वं वयाथाय्‌ थ्वानाछ्वइ ।
दथुइ च्वंम्हेसिनं धाःसा तुतिं पनेगु कुतः यानाच्वनी । इमिसं धाःसा फयांफक्व दथुइ च्वंम्हेसिनं पने मफयेक छले यानाः थ्वानाच्वनी । थथे छले छले यानाः म्हितीगु झ्वलय्‌ यदि दथुइ च्वंम्हेस्यां पनेफत धाःसा सुनां थ्वाःबलय्‌ पंगु खः व थ्वाःम्ह दुम जुइ वा दथुइ च्वने माली ।

भुतिमालि ब्वयेकेगु

लताईँलय्‌ सुका हिनाः भ्वं वा प्लाष्टिकया दयेकातःगु भुतिमालि चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकाः म्हितीगु कासायात भुतिमालि कासा धाइ । भुतिमालि कासाय्‌ भुतिमालि, लताइँ व का मदयेकं मगाः । थ्व कासा फय्‌ वइगु थाय्‌, कःसि, पल्लि वा ख्यलय्‌ च्वनाः म्हिती धाःसा थ्व मोहनिबलय्‌ जक म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सुकाय्‌ माजा तयाः लताँइलय्‌ तुली । माजा गनकि भुतिमालिइ कःका तयाः लताइँलय्‌ च्वंगु सुकाय्‌ ची । थथे कःका चीबलय्‌ गुबलें ठीक मिले जुयाः बांलाक ब्वइ धाःसा गुबलें कःका च्यूगु आधारय्‌ भुतुमालिइ गुलिं चकिचकि नयाः स्वारर्र थहां वनी, गुलिं थिकिथिकि पनी, गुलिं ब्वयाकथं छकलं क्वय्‌ कुतुं वइ, गुलिं लापा नइ, गुलिं धेचुलाः ब्वइ धाःसा गुलिं लाता वा ब्वइ हे मखुगु जुइयः । थथे जुलकि थीथी कथं भुतिमालियात मिले यायेगु याइ ।
भुतुमालि ब्वयेकीबलय्‌ खव ल्हातं लताइँ ज्वनी धाःसा जव ल्हातं फय्‌ वःगु ताक स्वयाः भुतिमालि थतिना छ्वइ । अथे हे निम्ह मनू दःसा छम्हेस्यां लताइँ ज्वनीसा मेम्हेस्यां भुतिमालि ज्वनाः भचा तापाक वनाः तिनाबी । भुतुमालि ब्वल धायेवं ब्ययाच्वनीगु इलय्‌ मेपिंसं ल्वाके नं हये यः ।
थज्याःबलय्‌ भुतिमालि ब्वयेका च्वंपिनि फयांफक्व थःपिनि का द्यःने लाकेत स्वइ । तःलय्‌ लायेत्यंम्हेस्यां काचाकाचा छखे धेचुइकाः छले यानाः थःगु का द्यःने लाकेत वइ । यदि मल्वाकुसे मेथाय्‌ यंकल धाःसा मेम्हेस्यां भुतुमालि गज्याःगु खः व हे कथं गथेकि सादा जूसा सादाया न्हाय्‌ वन धकाः हायेकाछ्वइ । ल्वाइबलय्‌ धाःसा निम्हेस्यां का तक्यनावनी । थज्याःगु इलय्‌ का स्वार्रर हे त्वःताच्वनेमाः । थथे मत्वःतल धाःसा तुरुन्त हे चबुइयः । का चबुतकि चमबूम्हेसिनं ‘हाइचय्‌त’ धकाः लाय्‌लाय्‌बुयाः वा बाजं ज्वनाच्वंपिंंसं ला ततःसकं बाजं हे थानाः हायेकाछ्वइ ।

लताइँ : भुतुमालि ब्वयेकेत का तुले ज्यूगु वा छुइगु सिँयागु विशेष कथं ग्वल्लाक दयेकातइगु वस्तुयात लताइँ धाइ । लताइँया जवं खवं पांग्रा थें च्वंगु ग्वल्लाःगु निचाः दइ । चिकिबालागु पंकथि हाकःचा हाकःचा यानाः छचाःलं थुकियात स्वानातइ । निगू पांग्राय्‌ नं दथुइ लाक ग्वल्लाक छगू छगू ब्वधा तयातइ । व हे ब्वधाय्‌ ताःहाकःगु ग्वल्लाःगु सिँया बालाः दुछ्वयाः जवं खवं ज्वने जीक तयातइगु खः ।

कःका : भुतुमालि ब्वयेकेत भुतुमालिइ सुका चीगु याइ । थ्व का चीबलय्‌ भुतुमाली च्वंगु दुगः कथि व पपूकथियात तक्यंकाः पाय्‌छि यानाः व सन्तुलन यानाः चीगु कायात कःका धाइ ।

का वा सुका : भुतुमालि सुकाय्‌ चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकी । भुतुमालि ब्वयेकेत भचा तपुगु सुका छ्यली । लताइँलय्‌ सुका तुलाः च्वकाय्‌ भुतुमालिइ चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकी ।

न्हिप्यं : भुतुमालि ब्वयेकीबलय्‌ सन्तुलन मिले यायेत वा चकचकि नके मबीत भुतुमालिया लिच्वतय्‌ ताःहाकःगु भ्वंयात गम वा मः तयाः तिकाबीगुयात भुतुमालिया न्हिप्यं धाइ ।

माझा : भुतुमालिया सुका बल्लाकेत तयेगु छगू कथंया मसलायात माजा धाइ । माजा खास यानाः खाःचुं, साबुदाना, म्हः व खाःचुं आदि दक्व सुकाय्‌ तयाः गंका लताइँलय्‌ तुलीगु खः ।

खाःचुं : खाः कुचा निनाः धू यानातःगु चुंयात खाःचुं धाइ । भुतुमालि ब्वयेकेगु सुका बल्लाकेत व धार दयेकेत खाःचुंयात म्हः व दायेकातःगु साबुदानाय्‌ ल्वाकछ्यानाः सुकाय्‌ माजा तइगु खः ।

भौ चीगु कासा
भौचां छुँयात लिनाः अले मनुखं भौचित ज्वनाः वा चिनाः म्हितेगु कासायात भौ चीगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यम्ह मस्त मदयेकं मगाः । थ्व छेँया पिने चुक, दबू, ननि, बहाः आदि थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां मस्तय्‌सं च्याकुति हाकःगु खिपः ज्वनावइ । इमिसं थ्व खिपःयात एकसरो यानाः ची । गथःयात च्वय्‌ लाकाः खिपःया च्वका व प्वका जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह च्वनाः ज्वनी । अथे हे क्वय्‌ बँय्‌ खिपःयात छकुत्याति लानाः जवय्‌ छम्हेस्यां खवय्‌ छम्हेस्यां छपा छपा तुतिं न्हुयातइ । दथुइ धाःसा मनू छम्ह घ्वंस्यानाः दुहां वनेजीक ह्वः दइ । खिपःया ह्वःया छखे भौ जूम्ह च्वनाच्वनीसा मेखे छुँ जूम्ह च्वनाच्वनी । आः कासा सुरु याइ । त्यल… धायेकथं भौ ह्वतय्‌ दुने दुहां वनेत स्वइ । भौचां म्याउँ म्याउँ, छुँचां चुइँ चुइँ हालाच्वनी धाःसा जवंखवं खिपः ज्वनाच्वंपिंसं भौचा दुहां वनेकथं चीत ताके यानाच्वनी । भौचा धाःसा ह्वतय्‌ दुहां वनेत छलेछले यानाच्वनी । दुहां हे वः थें च्वंक भौचा छले याइबलय्‌ इमिसं स्वात्त तुति त्वःताः खिपः सालीबलय्‌ इपिं हिस्स नं जुइयः । अथे हे मौका लाकाः भौचा दुहां वनेफत धाःसा वं छुँयात ल्यूवनी । बिसिउँ वनाच्वंम्ह छुँयात थीफत धाःसा भौचा त्याइ । तर गुबलें गुबलें धाःसा भौचा खिपःया दुने दुहां वनेकथं खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाच्वंपिंसं तुति त्वःताः स्वात्त सालाकयाः भौचित चिना नं बी यः । थुबलय्‌ भौचा बुइ । अले मेम्ह भौचा जुइगु पाः वइ ।

भ्वय्‌ कासा
निखलः मस्त जानाः भ्वय्‌ ज्वरय्‌ यानाः नयाः नकाः म्हतीगु कासायात भ्वय्‌ नये कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा खास यानाः चिचिधिकःपिं मस्त मुनाः म्हितीगु खः । उबलय्‌ आः थें चिचिग्वःगु थलबलया न्ह्यब्वःसा न्यायेगु मदु, उकिं छेँय्‌ ज्यालगे मजुइ धुंकूगु बट्टा, टिन आदिया पुसा, प्लाष्टिकया बट्टा, चिचिग्वःगु सलिंचा, पाल्चा, ग्वंपचा, सिसि, सिमाया हः आदि थलबल याइ । अथे हे छेँया पिने दइगु फि, अप्पाचुं, धू, चा, घाँय्‌, सिमा स्वांमाया हः, स्वां, लः, सुन्तला वा छुं नं सिसाबुसाया ख्वला, पु आदि मुंकाः उकियात बजि, बूबः, तरकारी, अचार, ला, पाउँ, वाउँ, धौ सिसाबुसा आदि भाःपियाः छगू छगू यानाः अलग अलग तइ । अले ज्वरय्‌ यायेत अप्पा बाकू निकू जवंखवं तयाः भुतू दयेकी । दथुइ सिँ धकाः कचाकिचा तइ । उकी द्यःने थल देछुनाः नयेगु ज्वरय्‌ याइ । थ्व कासा मनूतय्‌ न्हियान्हिथंया जिन्दगीइ भ्वय्‌ नकीबलय्‌ गथे यानाः नकीगु खः उकिया हे नक्कल याइगु खः । थथे भ्वय्‌ ज्वरय्‌ यानाः छुं छुं संस्कारय्‌ वा नखःचखःया त्वह तयाः मेगु खलःयात सःताः भ्वय्‌ नकी । थथे भ्वय्‌ सःताः नकीबलय्‌ धाथें भ्वय्‌ नकीबलय्‌ थें लिसा लिसा तयाः भपि भपि धकाः नकेगु याइ । अले भ्वय्‌ नये सिधलकि दकलय्‌ लिपा सिन्का धकाः सिमाया कचा छकू छकू बियाः लः हायेके पहः यानाः नुसिकाः हइ । थथे यानाः मस्तय्‌ भ्वय्‌ नये कासा म्हिताः न्ह्यइपुकाच्वनी ।

मतिना कासा
सुं नं स्याःन्याःपिनि थःप्रति गुलि माया मतिना दु धकाः स्वयाः म्हितीगु कासायात मतिना कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां थःथःगु लनय्‌ वा रुमालय्‌ तकूगु चुरि बाकू तयाः प्वःची । अले पालंपाः यानाः व चुरिया जवंखवं ज्वनाः थःत यःम्हेसिगु नां कयाः मतिना गुलि दु धकाः हाहां त्वःथुली । अले प्वःचिनातःगु रुमाल फ्यनाः स्वइ । थथे बाकू थःगु चुरि जवंखवं निकू जुइ, अले दथुइ नं छकू कुचा वइ । थ्व बाकू तःकू नं वयेफु, चीकू वा चुंचां नं वयेफु । थथे दथुइ च्वंगु बाकू तःकू वल धाःसा यक्व माया दुगु अले चीकू वल धाःसा म्हो जक माया दु धकाः धायेगु याइ । ततःकू चुरि बाकू दतले थथे हे यानाः म्हिताच्वनी ।

मनू हाचां गायाः म्हितेगु कासा
फ्यतुनाच्वंपिं मनूतय्‌त हाचां गायाः म्हितेगु कासायात मनू हाचां गायाः म्हितेगु कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह पुतुं फ्यतुइ । अले मेम्हं भतिचा तापाकं निसें ब्वाँय्‌ वनाः तिंन्हुयाः वयात हाचां गायाः भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः फ्यतुइ । अले मेम्ह पासां नं वयात हाचां गाइ । अले दथुइ खालि थाय्‌ भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः मेम्हेसित नं हाचां गायाः भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः व नं पुतुं फ्यतुइ । अले हाकनं न्हापा फ्यतुना च्वंम्ह ब्वाँय्‌ वनाः फ्यतुना च्वंपिंत हाचां गायाः भचा न्ह्यःने फ्यतूवनी । थथे यानाः इपिं वं वयात वं वयात हाचां गागां फ्यतुतुं न्ह्याःवनाः म्हिती । अले इमि थाय्‌कथं हाकनं चाःहिलाः न्हापाया थासय्‌ हे थ्यंकः वइ ।

माकः कासा
थ्व कासा प्यम्ह न्याम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त जानाः छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । मस्त मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । अले व दुम नापं मेपिं दक्व मस्तय्‌सं थःथःगु जःपा ल्हातं जःपा तुति व खःपा ल्हातं खःपा तुति ज्वनाः पुतुं फ्यतुनाच्वनी । त्यल धालकि दुम जूम्हेसिनं तिंतिं न्हुयाः ल्यू वनी । मेपिं मस्त नं अथे हे यानाः तिंतिंन्हुयाः बिसिउँ वनी । दुम जूम्हं थी फत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ । व दुम जूम्हं हाकनं मेपिंत लिउवनी ।

माकः पुला कासा

माकः थें त्यांग्रात्यांग्रा पुलाः म्हितीगु कासायात माकः पुला कासा धाइ । थुकिया म्हालकाय्‌चा कासा नं धाः । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त न्यापलाः खुपलाः पाकाः वया लिउने व वया लिउने व यानाः छसिकथं दनी । मस्त दक्वं ज्वलिंज्वःपिं वा फयांफक्व अपाय्‌धिकःपिं माःगु जुल । ह्वालुसे च्वंगु वसः पुनाः म्हिते मज्यू । तक्यनाः त्यांग्रा पुले मफयेयः । थुकी लिउने निसें न्हाप ल्यू याइ । न्हापालाःम्ह ब्वाँय्‌ वनाः न्ह्यःने च्वंम्ह पासा लिउने थ्यन धाये ल्हाः निपां बँय्‌ चुयाः छ्यं क्वय्‌ लाकाः तुति च्वय्‌ छ्वइ । अले माकः त्यांग्रा पुलाः न्ह्यःने च्वंम्ह पासाया निखे ब्वहलय्‌ निपा तुति लाकी । थथे यायेबलय्‌ तुति ब्वहलय्‌ लाके फइकथं अन्दाजं ल्हातं चुयाः त्यांग्रा पुलेमाः । न्ह्यःने च्वंम्ह पासां नं लिउने च्वंम्ह वइबलय्‌ तुति ब्वहलय्‌ लाके फइकथं भचा पुतुं च्वने थें च्वनाः ल्हातं तुति ज्वनाः न्ह्यःने क्वछुनाः फाताक्क पुइकाः लिउने च्वंम्ह पासायात न्ह्यःने दने फयेकेत ग्वाहालि याइ । बुलुहुं यानाच्वने मज्यू । भचा जक बिस्तार जुल धायेवं हे लकय्‌ याये मफयाः निम्हं ग्वारातुले यः । लिउनेयाम्ह गुलि ब्वाँय्‌ वःगु खः उलि हे बल पिकयाः न्ह्यःने धिने फयेकेमाः । अले जक थनेफइ । दने धुन धायेवं व हे पासा हाकनं वया न्ह्यःने च्वंम्हेसिथाय्‌ नं अथे हे याइ । न्ह्यःने च्वंपिं दक्व पासापिंथाय्‌ नं न्हापा थें यानाः त्यांग्रा पुलाः वये सिधलकि दकलय्‌ न्ह्यःने न्यापलाः खुपलाः पाक्क वनाः दं वनी । थथे न्हापलाःम्हेसिया पाः सिधलकि ल्यू लाःम्हेसिया पाः वइ । व नं अथे हे त्यांग्रा पुलाः दकलय्‌ न्ह्यःने दं वनी । थथे यानाः दक्वं म्हितूपिं वये सिधलकि हाकनं न्हापा थें हे च्वनाः कासा म्हिती ।

माय्‌ दाया भुंगु भुंगु
मनूतय्‌ न्हियान्हिथंयात माःगु नसा व हलंज्वलंया नां कयाः व हे कथं ज्याय्‌ छ्यलाः वा नाटक थें यानाः म्हितीगु कासायात माय्‌ दाया भुंगु भुंगु धाइ । थ्व कासा छेँया पिने फः दुथाय्‌ च्वनाः म्हितीगु पिकासा खः । थुकी खुम्ह, न्हय्‌म्ह वा व स्वयां अप्वः न्ह्याक्व मस्त दःसां ज्यू ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां मस्त दक्वं फलय्‌ अंगःपाखे स्वयाः छसिकथं फ्यतुइ । हामापिं निम्ह धाःसा मेमेगु ज्या यायेत दनाच्वनी । आः हामापिं निम्हेसिनं फ्यतुना च्वंपिं मस्तय्‌त माय्‌ दाया भुंगु भुंगु धकाः हाहां छसिकथं च्वंनिसें क्वथ्यंक च्वनाच्वंपिं मस्तय्‌त म्हय्‌ भुंगु भुंगुदायावनी । सकसितं दाये धुंकाः हाकनं न्ह्यःने वयाः छम्ह हामां जाकि गुलि तयेगु धकाः न्यनी, फ्यतुनांच्वंपिंसं छकुलि, निकुलि धकाः गुलि धाये मंदु उलि धाइ । अले न्यंम्ह हामां गुलि धाल उलि हे छ्यनय्‌ तयेगु भाय्‌ यानाः दक्वसित दायावनी । अथे हे मेम्ह हामां लः गुलि तयेगु धकाः न्यनी, फ्यतुनाच्वंपिंसं छकरुवा वा निकरुवा धालकि हामां न्हापायाम्हेसिनं याः थें हे यानावनी । थुलि यायेधुंकाः छम्ह हामां ‘जासिं कुल्ल…’ धकाः हालाः लिखतं क्वय्‌ यंकाः थत हइ, मेम्हसिनं ‘केंसिं कुल्ल….’ धकाः अथे हे याइ । दक्वसितं थथे यायेधुंकाः हाकनं छम्ह हामां गोबरं इला इला धकाः म्हय्‌ थियाः इले भाय्‌ यानाहइ धाःसा मेम्हेसिनं सिउचां इला इला धकाः इलाहइ । अले दकलय्‌ लिपा लखं सीकाहइ । थुलि यायेधुंकाः अंगःपती स्वयाच्वंपिं मस्तय्‌त छसिकथं छम्ह छम्ह यानाः हामां म्हालापतिंचा ज्वनाः न्ह्यःने स्वकी । न्ह्यःने स्वलकि इमिसं मुलेपति थ्यानाः निपा ल्हातं निपा तुतिया बुरापतिंचा ज्वनाच्वनी । अले हामां मां यः ला कि बाः यः धकाः न्यनी । इमिसं बिउगु लिसः कथं मां यः धाःसा यःमां छिमि काय वा म्ह्याय्‌ काः वा बा यः धाःसा यःबा छिमि म्ह्याय्‌ वा काय काः वा धकाः निम्ह हामापिंसं निखें ज्वनाः लःलःयानाः मां यः धाःपिंत छखे बाः यः धाःपिंत मेखे तयेयंकी । कासा क्वचाइ ।

मुस्या कासा
सियातःगु मुस्या छ्यनय्‌ सँय्‌ घानाः म्हितेगु कासायात मुस्या कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां सियातःगु मुस्या ज्वनाः वइ । पासापिनि दथुइ बराबर मुस्या इनाः काइ । अले मुस्याया ख्वला बिस्तारं मुस्याया मिखा त्वःमधुइक प्वली । थुलि यायेधुंकाः कासा सुरु जुइ । कासा न्ह्यायेवं इमि थःथःपिनिगु छ्यनय्‌ सं छपु छपु ल्ययाः सँय्‌ मुस्या छगः छगः यानाः घाइ । थःपिंके दुगु फुक्क मुस्या घाये सिधलकि कासा क्वचाइ । कासा क्वचाल कि म्हितूपिं हरेकसिया सँय्‌ च्वंगु मुस्या ल्याःखानाः त्याः बू सी दयेकी ।
मुस्याया मिखा : मुस्या चुलि ह्वइगु वा मुस्याया सिथय्‌ द्यःने छकूचा थहां वयाच्वनीगु थाय्‌यात मुस्याया मिखा धाइ ।

मूर्ति कासा
थ्व छेँया पिने चक्कंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा न्याम्ह, खुम्ह जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम ल्यइ । अले मेपिं म्हितीपिं दक्वं भचा भचा पाक्क मूर्ति थें च्वंक चिचिकू रुमाल छकू छकू ज्वनाः च्वनाच्वनी । अले त्यल धालकि दुमं ब्वाँय्‌ वनाः मूर्ति जुयाच्वंपिं मध्ये छम्हेसित रुमालं प्यात्त दायाः थः भचा तापाक वनाः च्वंवनी । रुमालं दायेकूम्ह न्ह्यलं चाःम्ह थें यानाः उखेंथुखें स्वइ । अले व ब्वाँय्‌ वनाः मेम्ह मूर्ति जुयाच्वंम्हेसित प्यात्त दाइ । थथे हे यानाः वं वयात वं वयात दायाः थ्व कासा न्ह्याकाः मंदतले म्हिती ।

यकंधाला

थिक्कगु न्यागः ल्वहंचा वा मेगु छुं नं गट्टि बँय्‌ ह्वानाः उकी मध्ये छगः कयाः च्वय्‌ वांछ्वयाः बँय्‌ च्वंगु ल्वहंचा छगः छगः निगः निगः यानाः कयाः नापं ल्याः कथं हे म्ये हालाः म्हितीगु कासायात यकंधाला धाइ । थ्व कासा निम्ह जानाः म्हिती । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा अप्वः यानाः बाःह्राः क्वथाय्‌ वा छेँदुने म्हितीगु दुकासा खः ।
यकंधाला म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां न्यागलं चागःचा बँय्‌ ह्वली, अले उकी मध्ये छगः चागःचा कयाः च्वय्‌ वांछ्वया क्वय्‌ च्वंगु चागःचा काचाक कयाः च्वय्‌ वनाच्वंगु चागःचा बँय्‌ मलाक लानाः काइ । थथे म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छगः छगः कयाः म्हिती, अले हाकनं निगः निगः स्वंगः – छगः कायेधुंकाः प्यंगलं छक्वलं कयाः म्हिती । थुलि यानाः म्हिते सिधलकि चागःचा दक्व पाल्हातय्‌ तयाः ल्हाः पुइकाः लानाः, गुफा दयेकाः, ध्वाखा दयेकाः, पतिंचाय्‌ कताकाः म्हिती । अनं लिपा हाकनं ल्हातं च्वय्‌ छ्वयागु गट्टि व क्वय्‌ कयागु गट्टि मल्वाक वा सः मवयेक अथे हे सः वयेकाः आदि यानाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्तय्‌त मनोरञ्जन नापं ल्हाःया कसरत जुइ । थ्व कासां मस्तय्‌गु एकाग्रता व सतर्कता नं विकास जुइ ।

लंगुर बुर्जा
लंगुर बुर्जा व मेमेगु किपा दुगु भ्वँतय्‌ अज्याःगु हे किपा दुगु गट्टि ह्वानाः ध्यबा पानाः म्हितीगु कासायात लंगुरबुर्जा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी थुलि हे मनू माः धयागु मदु, मंदुपिं न्ह्याक्व वा न्ह्याम्हं सहभागी जुयाः म्हितेज्यू ।
थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह मनुखं छपाः तपाःगु भ्वं, गट्टि व गोल्टेनया त्वाःचा वा मेमेगुया बट्टा छगः ज्वनावइ । तःपाःगु भ्वं भचा ताचा हाकः जुइ । थुकी निद्या यानाः खुकू क्वथा दयेकातइ । थुकिया च्वय्‌ च्वंगु द्याय्‌ जवंनिसें छसिकथं चीर, बुर्जा व खवय्‌ सुरोथ दइ धाःसा क्वय्‌ इँट, लंगूर व पान दइ । गट्टि न्यागः दइ । गट्टी प्यकुंलानाः छगः बट्टाचिया आकारयागु जुइ । थ्व गट्टी धाःसा प्यखेरं थीथी चित्र दइ । न्यागः गट्टी मध्ये मू कथं लंगुर, बुर्जा, चीर, इँट, पान सुरोथ खुगू त्वःमफिक छगू छगू दइ धाःसा मेमेगु चित्र गुलिं दोहरे जुयाच्वनी । अथे हे गृुलिंलय्‌ धाःसा छगू कि छगू चित्र मदयाच्वनी । थ्व कासा न्ह्याकीबलय्‌ भ्वं वा कासाया ज्वलं ज्वनावःम्ह मनुखं भ्वं बँय्‌ लाइ । अले गोल्टेनचिया बट्टाय्‌ गट्टी तइ । म्हितःवःपिं मनूतय्‌ धाःसा खुगू किपा मध्ये छुकी छुकी यः उकी उकी थःपिनि गुलि गुलि मं दु, उलि उलि हे ध्यबा पाइ । सकस्यां ध्यबा पाये सिधलकि थुवाःनं बट्टाय्‌ च्वंगु लंगुर बुर्जाया गट्टीयात क्वान्तांक्वान्तां संकी । अले बट्टाया म्हुतुपाखें वा खुल्लापाखे ध्वाक्क यानाः भ्वपुइकी । बिस्तारं बट्टा लिकाइ । थथे बट्टा लिकयाः स्वइबलय्‌ गट्टीइ छु छु किपा द्यःने खनेदयाच्वनी व व हे किपाय्‌ ध्यबा ल्हाःपिं त्याइ । अले गट्टी ह्वाःम्हेसिनं अन गुलि ध्यबा दुगु खः उलि हे पुली । किपा दबल वा तेब्बर दयाच्वन धाःसा व हे ल्याखं ध्यबा पुली । ध्यबा पानातःगु तर गट्टी द्यःने मलाःगुलिइ धाःसा व ध्यबा दक्व थुवाःनं नइ ।

लन्दन कासा
थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी न्याम्ह खुम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम जुइ । व अंगःया लिक्क च्वनी । मेपिं भचा तापाक झ्वःलिक च्वनी । अंगःपाखे स्वयाच्वंम्ह दुमं एल, व, एन, डि, व, एन धकाः छगः छगः आखः धयाच्वनीबलय्‌ लिउनेच्वंपिं पासापिं स्वार्रर न्ह्यःने वइ । अले दुमं एन धयाकथं लिफः स्वइ । उबलय्‌लिउने च्वंपिं पासापिं तक्क दी । थथे धाइबलय्‌ लिउनेच्वंपिं पासापिं न्यासि वयाच्वंगु इलय्‌ खन धाःसा इपिं सी । अले न्हापां खंम्ह दुम जुइ । मखन वा गुलिं ल्यं दयाः दुमयात ध्याप्प यात धाःसा इपिं दक्वं म्वाइ । हाकनं म्हितेखनी ।

लापा थानाः म्हितेगु कासा
थ्व निम्ह पासापिं जानाः छेँया दुने म्हितेगु दुकासा खः । थुकी निम्ह मस्त चुलिंचू मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ । अले दकलय्‌ न्हापां निम्हेसिनं नि पा ल्हातं थःथःपिनिगु तुतिइ दाइ, अले च्वय्‌ हयाः लापा थाइ । लापा थायेधुंकाः निम्हेसिनं नं जव ल्हाः न्ह्यःने यंकाः वं वयागु वं वयागु ल्हाः ल्वाकाः लापा थाइ । हाकनं निम्हेसिनं नं वं वयागु वं वयागु खव ल्हाः ल्वाकाः लापा थाइ । हाकनं थःथःपिनिगु ल्हाः लापा थाइ । थुलि यायेधुंकाः ल्हाः क्वय्‌ यंकाः थःथःपिनिगु तुति (खम्पाय्‌) निखें दाइ । अले हाकनं न्हापा थें हे याइ । थथे यानाः इमिं मंदतले म्हिताच्वनी ।

लुकुं कासा

जँ जँ ल्वाकाः लिखतं लुकुंछिनाः म्हितीगु कासायात लुकुं कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह मिसा मस्त जँ जँ ल्वाकाः नापं दनी । अले छम्ह घोंस्यानाः निम्हेसिया ल्हाः कत्ताकाः लिखतं जँय्‌ द्यःने तयाः लुकुंछी । थथे याये धुंकाः प्यपलाः न्यापलाः न्यासि वनाः छगू कथंया संवाद वा न्ह्यसःलिसः याइ । अले दकलय्‌ लिपा लुकुंछिना च्वंम्हेसिनं कुहां वये धाःला धकाः न्यनी धाः धाःसा वयात क्वकयाः थः मेम्हेसिया म्हय्‌ लुकुंछिउ वनी । यदि धाः मधाःसा मधाःतले वयात लुकुंछिनाः इरुथिरु जुयाः न्हापाया हे संवाद हालाच्वनी । यदि ताउबिक नं धाः मधाल धाःसा कुर्का नं बी यः । हाकनं लुकुंछिउम्ह बलाःम्ह लात धाःसा धाः धाः धायेक हे क्वमकासे ल्ह्वना हे च्वनेयः । थज्याःगु अवस्थाय्‌ द्यःने च्वंम्ह ल्हाः स्वब्याकाः कुहां नं वयेयः ।

ल्वं दाया खौ दाया
ल्वं दायाः खौ दाया कासा मस्त स्वम्ह प्यम्ह व तःधिकःम्ह वा हामा छम्ह च्वनाः म्हितीगु कासा खः । छेँय्‌ च्वनाः म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । थ्व कासाय्‌ म्हितीपिं सकलें छचाःलं च्वनाः हामा जूम्हं विशेष म्ये हाहां सकसिगु ल्हातिइ धिसिधिसि दायाः लिपा न्ह्यसःलिसः यानाः तसकं न्ह्यइपुक म्हितीगु कासा खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्त मस्त वा तःधिकःम्ह छम्ह वा मचाया मां अजि निनि आदि मध्ये छम्ह नं च्वनाः म्हिती । थुकी तःधिकःम्ह मनू हामा जुइ । अले व हे हामां दक्व मस्तय्‌त मुनाः कासा न्ह्याकी । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां कासा म्हितीपिं दक्वं छचाःलं च्वनी । अले इपिं सकलसिनं थःथःगु निपां ल्हाः बँय्‌ दिकी । उकी मध्ये हामां चाहिं थःगु खवगु ल्हाः बँय्‌ दिकाः जव ल्हाः म्हूचिनाः ‘ल्वं दाया खौ दाया’ म्ये हाहां दक्व मस्तय्‌गु व थःगु हे खव ल्हातय्‌ नं म्हूचिनातःगु जव ल्हाःया क्वच्वतं धिसिधिसि दायाहइ । थथे म्येया दकलय्‌ लिपांगु ‘ध्वाँइ ध्वाँइ’ धयागु खँग्वः गुम्हेसिया ल्हातय्‌ लाइ वं थःगु ल्हाः फातापुइकाः बँय्‌ दिकी । अले हामां हाकनं हाकनं व हे प्रकृया दोहरे त्यहोरे यायां यंकी । सकसिनं ल्हाः पुइकेधुंकाः हाकनं अथे हे म्ये हाहां पुइकूगु दक्व ल्हातय्‌ दाया हइ । पुइकूगु ल्हातय्‌ हाकनं ‘ध्वाँइ’ लातकि व ल्हाः थःगु म्ह लिउने सुचुके यंकी । थथे यायां सकसिनं थःथःपिनि ल्हाः थःगु म्हय्‌ लिउने सुचुकी । थ्व छगू चरण म्हिते सिधयेकाः उमि हाकनं न्ह्यसः लिसः यानाः म्हिती । म्हितूपिं दक्व मस्तय्‌सं थःथःपिनि ल्हाः लिउने हे सुचुकातइ ।
हामां ‘छंगु ल्हाः सुनां यंकल ?’ धकाः न्यनी, अले मस्तय्‌सं ‘छुं यंकल’ धकाः लिसः बी ।
थथे यानाः तःक्वः न्ह्यसःलिसः याये सिधलकि इमि कासा क्वचायेकी । थ्व कासा मनोरञ्जन नापं मस्तय्‌गु मनोवैज्ञानिक कथं वा छुं नं खँया न्ह्यसःया लिसः बी फइगु क्षमताया विकास जुइ ।

सल किसि कासा
थ्व कासा छेँय्‌ चिकिचाधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितकीबलय्‌ मचायात वया मां वा तःधिकःम्ह छम्हेसिनं थःगु प्वाथय्‌ मचाया तुति निपातं चुइके बी । थथे मचायात तुतिं चुइके धुंकाः मांम्हेसिया ल्हाः मचाया जवंखवं याक्वया तःलय्‌ तयाः ज्वनी । अले मचायात च्वय्‌ क्वय्‌ संकी । गुलिं गुलिं मस्त ला थः हे थिक्कः थिक्कः न्हुयाः च्वय्‌क्वय्‌ तिंतिं न्हुइ थें यानाः सनी । थथे सनीबलय्‌ मांम्हेसिनं अझ बः बियाः अझ संकाः मचायात स्वयाः ल्याय्‌म्ह बाबु ल्याय्‌म्ह धकाः म्ये हालाः मचायात तिंतिं न्हुइकातइ ।

सलिंचा यला यला (सलिंचा ग्वाइँ ग्वाइँ)
छम्हेसिनं मेम्हेसिगु सिकापतिं ज्वनाः छचाःलं च्वनाः म्हितीगु कासायात सलिंचा यला यला कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त चाकलाक फ्यतुइ ।
थथे फ्यतुुइ धुंकाः दक्वसिनं थःपिनि ल्हाः म्हूछ्यानाः थःपिनिगु बुरापतिंचा थःथःपिंसं हे क्वात्तुक ज्वनी । अले सिकापतिंचा धाःसा मेम्ह लिक्क च्वंम्ह पासाम्हेसिगु सिकापतिंचा नापं क्वात्तुक ज्वनी । छचाःलं च्वंपिं दक्वस्यां थथे हे यानाः ज्वनेधुंकाः लसय्‌ हनाः सलिंचा यला यला… धाःगु म्ये हाली । थ्व म्ये सिधयेवं दक्वस्यां थःपिनि ल्हातं बल पिकयाः पासापिंत घ्वानाछ्वयाः थःगु ल्हाः लिकाइ । थथे याइबलय्‌ दक्व मस्त लिउने ग्वतूवनी । कासा क्वचाइ ।

सुला कासा
सुला च्वंपिंत माःवनाः खंकेगु वा थियाः दुम यानाः म्हितेगु कासायात सुला कासा धाइ । छेँय्‌ पिने खने मदयेक सुलाच्वने दइगु थासय्‌ म्हितीगु थ्व कासाय्‌ अप्वः यानाः मिसामस्त जक म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां न्याम्ह खुम्ह पासापिं मुनी। अले इपिं दथुइ छम्ह दुम ल्यइ । अले दुम जूम्ह छथाय्‌ फस्वयाः वा मिखा तिसिनाः गुलि तक ल्याः खायेगु धकाः धयातःगु खः, उलि ल्याःखाइ । मेपिं पासापिं दक्वं खनेमदुगु थासय्‌ सुप्यू वनी । दक्वं सुपिले धुंकाः दुमं पासापिंत माःजुइ । थथे मालीगु झ्वलय्‌ वं गुम्हेसित न्हाप खन, वयात ‘एक’ धकाः न्हापांगु ल्याः तइ । अले लिपा मेमेपिंत खंलिसे छसिकथं दुइ, तीन यानाः ल्याः तयाः यंकी । थथे हे यानाः दक्व पासापिंत ल्याः तयायंकी । यदि दक्व पासापिंत खंकेफत धाःसा दकलय्‌ न्हापां खंम्ह पासा दुम जुइ । तर पासापिं मध्ये सुं छम्हेसित माले मफुत वा दुम जूम्हेसित सुपिला च्वंम्हं पासां वं मखंक वयाः ‘ध्यापाः’ यात धाःसा व हे हाकनं दुम जुइमाली ।
अथे हे गुलिसिनं धाःसा दुम जूम्हेसित मेम्ह छम्ह पासां मिखा पीकातइ । इमि छगू थासय्‌ आज्जु छगू नं तयातइ । मिखा पीकूम्हेसिनं धाःसा पासापिं सुपिले धुंकाः दुमयात त्वःताबी । अले दुमं सुपिलाच्वंपिंत माःवनी । थथे सूवंपिं पासापिंत दुमं खंकाः थीफत धाःसा व हे दुम जुइ । यदि दक्व पासापिंसं दुमं थीमफयेक आज्जु कायेफत धाःसा हाकनं व हे दुम जुइ ।
थथे हाकनं हाकनं दुम जुलकि वयात ‘ध्वं हालेगु’ सजाय बी । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं थःत सुरक्षित याये फयेकेगु क्षमता ब्वलंका बी ।

सुल्ल प्याच्च
च्वय्‌ं क्वय्‌ सुल्ल कुहां वयाः म्हितीगु कासायात सुल्लप्याच्च कासा धाइ । थ्व कासाय्‌ न्हापा जूसा स्वहाने त्वाथःया जवं खवं पिच्चुक दयेकाःतःगु वा स्वाहाने बालय्‌ म्हितीगु खः । तर लिपा सुल्ल प्याच्च म्हितेत लिउने स्वाहाने तयाः न्ह्यःने पाःलूगु पिच्चुक्क तयाः सुल्लप्याच्च म्हितेगु हे दयेकातःगु दु । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वाहाने गयाः च्वय्‌ थहां वनी, अले पाःलूगु थाय्‌या च्वय्‌ लाक्क फ्यतुनाः तुति निपां तप्यंक तयाः सुल्ल कुहां वनी । थथे कुहाँं वनीबलय्‌ गुलिसियां क्वय्‌ तुतिं ध्याक्क चुइ धाःसा गुलिसिया सुल्ल कुहां वयाः क्वय्‌ प्याच्च फ्यतुइ ।

स्वकुं धुँ कासा
स्वकुं धुँ नं प्यकुं धुँ थें तुं अतः गायाः नयाः म्हितेगु कासा खः । थ्व छेँया दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यूगु निम्ह जानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां बँय्‌ स्वकुं धुँया किपा च्वइ । थुकी च्वं बेक्वयेक निध्वः सालाहयाः क्वय्‌ बराबर यानाः तप्यंक स्वाकाबी । थ्व त्रिभुज थें च्वनी । थुकिया दथुइ चिं तयाः क्वय्‌ छध्वः साली । थ्व ध्वलय्‌ नं दथुइ लाक्क चिं तयाः ब्यापाखे जवंखवं बराबर यानाः छध्वः साली । थ्व स्वयेबलय्‌ प्लस थें खनेदइ । अले च्वय्‌ च्वंगु त्रिभुुजया दुने नं कुनं क्वय्‌ चीहाकःगु छध्वः सालाहइ । थुकी क्वय्‌ नं जवंखवं छध्वः सालाः त्रिभुज थें जाःगुलिं स्वानाबी । स्वकुं धुँ कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ च्वय्‌ च्वंगु कुनय्‌ धुँ छम्ह तइ । क्वय्‌ प्लस थें जाःगुलिं सिथय्‌ सिथय्‌ छम्ह छम्ह यानाः स्वम्ह च्वलेचा तइ । कासा म्हितीबलय्‌ धुँ कुनं कुहां वइसा च्वलेचा क्वं च्वय्‌ वइ । धुँ क्वय्‌ वयाः प्लस थें जाःगु थासय्‌ कुहां वये मज्यू । अले च्वलेचा नं थःगु थासय्‌ च्वय्‌ थहांं वनकि क्वय्‌ लिहां वयेमज्यूगु जुल । थ्व कासाय्‌ नं धुँ कासाय्‌ थें तुं धुँया नापं च्वंगु थासय्‌ च्वले लानाच्वन अले च्वलेया लिउने च्वंगु क्वथाय्‌ खालि जुयाच्वन धाःसा धुं अतः गायाः च्वले नइ । यदि अतः गायेथाय्‌ मदु धाःसा धुं नयेफइ मखु । अथे म्हितुम्हितुं धुँयात च्वलेचां कुने नं यः । धुँयात कुन धाःसा च्वलेचा काःम्ह त्याइ । च्वलेचा धमाधम नयायंकल धाःसा धुँ काःम्ह त्याइ ।

स्वाँय्‌ कासा
दाम्फ्वः च्वय्‌ वांछ्वयाः बँय्‌ च्वंगु ल्वहंया चागःचा निगः निगः छक्वलं कयाः म्हितीगु कासायात स्वाँय्‌ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह, स्वम्ह वा व स्वयां अप्वः दःसां ज्यूगु जुल । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा अप्वः यानाः छेँदुने म्हिती । थ्व कासा म्हितेत भचा यक्व हे चागःचा माःगु जुल । स्वाँय्‌ कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितेत ज्याछिंगु भचा ततःग्वःगु चागःचा छद्वँ मुंकातइ । थ्व हे चागःचात दथुइ तयाः मिसामस्त छचाःलं च्वनी । थ्व चागःचा थुलि हे माः धयागु मदु । तर तइबलय्‌ बिजोर तइमखु, ल्याः खानाः जोर जुइक तइ । थःत ज्वने ज्याछिंगु ग्वल्लाःगु दाम्फ्वः छगः छगः नं ल्ययाकाइ । आः छचाःलं च्वनाच्वंपिं पासापिनि पालंपाः यानाः म्हिती । थथे स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितूम्ह दथुइ च्वंगु द्वँचिना तःगु चागःचित भचा खित्तुखिनी । अले थम्हं ज्वनातयागु दाम्फ्वःचा च्वय्‌ वांछ्वइ । दाम्फ्वःचा च्वय्‌ वंतले ल्हातं क्वय्‌ बँय्‌ च्वंगु चागःचा निगः काचाक्क कयाः दाम्फ्वःचा क्वय्‌ वइबलय्‌ बँय्‌ लाये मलाक हे लानाः काइ । अथे चागःचा काइबलय्‌ मेमेगु चागःचा संके मज्यू ।
यदि चागःचा धिप्पासिप्पा जुयाः छथाय्‌ हे लानाच्वन धाःसा बुलुहुं छगः छगः यानाः मसंकुसे कायेगु कुतः याइ । यदि सन धाःसा मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे छगः छगः यानाः काइबलय्‌ छगः चागःचा ल्हातय्‌ हे तयाः मेगु चागःचा काइ, अले ल्हातय्‌ निगः दतकि जक क्वय्‌ तइ । थथे यानाः पालंपाः म्हिताः अन दुगु चागःचा दक्वं सिधलकि दक्वस्यां थःथःगु चागःचा निगः निगः छथाय्‌ तयाः छस्वाँय्‌ निस्वाँय्‌ धकाः ल्याः खाइ । ल्याः खानाः सुया अप्वः दत व हे त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूपिंत ल्हातय्‌ ताः दाइ । थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं छुं नं ज्या अन्दाजं याःसां ग्यसुलाक यायेफइगु क्षमता नापं ल्याःचाः याय्‌गु अभ्यास दयेकाबी ।
दाम्फ्वः : दाम्फ्वः पिच्चुसे च्वनाः ग्वल्लाइगु वा ख्यें बांलुइगु चागःचा खः । मेमेगु चागःचातय्‌गु आकार धाःसा ग्वः हे लायेमाः धयागु मदु । थ्व न्ह्यागु आकारया नं जुइफु । स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दाम्फ्वःया महत्व यक्व दइ । यदि दाम्फ्वः बांलाःगु, ज्याछिंगु लात धाःसा चागःचा कयाः म्हितीबलय्‌ अःपुक हे लानाः कायेफइ । नापं ल्हातय्‌ नं स्याइ मखु । यदि दाम्फ्वःचा गति मलात धाःसा चागःचा लायेबलय्‌ त्वःत्वःफिनाः सि जक सी यः, नापं ल्हा नं स्याये यः ।

स्वाँय्‌ : स्वाँय्‌ धयागु निगूयात छगू यायेगु खः । स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दाम्फ्वः च्वय्‌ वांछ्वयाः चागःचा निगः निगः कयाः व निगःयात छथासं स्वानाः छस्वाँय्‌, निज्वःयात निस्वाँय्‌ आदि धकाः ल्याः तइगु खः ।

हाःपालु खिचापालु

चायात ग्वारा दयेकाः उकी दुने ग्वाखःथें प्वक्तां यानाः न्यायेकाः म्हितेगु कासायात हाःपालु खिचापालु कासा धाइ । छेँ पिने म्हितेगु थ्व कासा मिसामस्त, मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां ग्वःम्ह कासामि दु, उमि दथुइ न्हाप, ल्यू यानाः पाः दयेकी । अले इमि बराबर यानाः चा काइ । म्हतिं म्हतिं चाय्‌ लः तयाः छुचुं न्हाय्‌ थें न्हाइ । चा धाःसा ताकुसे हे च्वंकेमाः । छ्वालुके मज्यू । आः न्हाप लाःम्हेसिनं दकलय्‌ न्हापां चा छग्वारा ल्हातय्‌ काइ । अले व चायात ख्वल्चा थें दयेकी । थ्व ख्वल्चिया प्यं धाःसा साल्लुसे च्वंकी । तर ह्वः धाःसा दयेके दइमखु ।
थथे चाया ख्वल्चा दयेके धुंकाः उकियात छगः दोल्चाय्‌ तइ । अले थम्हं छकः हाः यानाः छसिकथं सकल पासापिंत नं उकी हाः याकेबी । सकसितं हाः याकेधुंकाः हाःपालु, खिचापालु, सर्गः दुछि न्यायेक… धकाः दोल्चाय्‌ तयातःगु चाया ख्वल्चित यांकयाः बँय्‌ बस्वाइ । थथे बस्वाइबलय्‌ व चाग्वारा प्यात्त सः वयाः तज्याइ । साल्लुसे च्वंथाय्‌ च्वंगु चा मुयाः उखेंथुखें छ्वम्हुयावनी । चाया ख्वल्चा ह्वगनी । थ्व हे ह्वगंगु थासय्‌ मेपिं पासापिंसं थःगु भागया चा कयाः फयांफक्व साल्लुक पाचापाचा यानाः ह्वः प्वाःतिना बी वा पर्का बी । थुलि याये धुंकाः मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे हे यानाः इपिं थःपिंके दुगु चा मफूतले म्हिताच्वनी । सुयाके न्हापा चा फुत व बुइ । दक्व चा त्याकेफुम्ह त्याइ ।
थ्व कासां मनोरन्जन नापं फय्‌या चाप दु धयागु ज्ञां बी । अथे हे शीपया विकास यायेगु तरीका नं स्यनी ।

सर्गः दुछि न्यायेक
आकाझाकां छुं थल तज्याइबलय्‌ वा कुतुं वइबलय्‌ प्यात्त वा भ्वाङ्ग सः पिज्वइ । थ्व कासाय्‌ चाग्वारायात ख्वल्चा बांलूगु थल दयेकाः यांकया बँय्‌ भ्वपुइकाः क्वय्‌ बस्वाइ । थ्व इलय्‌ उकी दुने च्वंगु फय्‌या चापं यानाः सालुकातःगु प्यंचाः भ्वाङ्ग सः वयाः ह्वगनी । थ्व हे सः सर्ग छपातं न्यायेक वा तःसः जुइक पिहां वयेमा धयागु अर्थय्‌ सर्गः दुछि न्यायेक धकाः धाःगु खः ।

ख्वल्चा : अय्‌लाः त्वनेत छ्यलीगु चिकिचाग्वःगु बार्चा, धातुया थलचा वा केँ तयेगु थल ।

दोल्चा : लप्तेया सिन्कां ह्वनाः गाःवंक छुं वस्तु तयेजिइक दयेकातइगु लप्तेया चिचिग्वःगु थल ।

छ्वम्हुये : छुं वस्तु तज्यानाः दुनेया वस्तु छक्वलं पिहां वयाः उखें थुखें चिचाः दनीगु वा छ्वारा म्हुइगु ।

यांकयाः : छुं वस्तु वांछ्वयेत वा प्रहार यायेत ल्हाः च्वय्‌थ्यंक ल्ह्वनाः बल यायेगु ।

हुस्लुं कासा

बँय्‌ मचुसे यखानातःगु खिपतय्‌ च्वनाः न्ह्यःने लिउने संकाः म्हितीगु कासायात हुस्लुं कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ दुने जूसा छेँया दलान वा निनालय्‌ चिनाः म्हिती । छेँ पिने जूसा सिमा दुथाय्‌ वा चकंगु थासय्‌ जूसा पंकथि जवंखवं थनाः उकी खिपः चिनाः वा थौंकन्हय्‌ धाःसा विशेषकथं हुस्लुं चुइगु हे दयेकाः तःगुलिइ म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ याकःचा वा निम्ह स्वम्ह पासापिं जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितेया निंतिं दकलय्‌ न्हापां ताःहाकःगु बल्लाःगु खिपः हइ । बँ स्वयां प्यंगू फूट च्वय्‌ तक थ्यंक खिपः ची । खिपःया च्वका निनालय्‌ वा सिमाकचाया छखे ची धाःसा प्वका भतिचा तापाक ची । थथे निथाय्‌ चीबलय्‌ क्वय्‌ दथुइ फ्यतुइगु थाय्‌ दइ । थ्व थासय्‌ बोरा, कापः, चकति वा सिँबाला तयाः फ्यतुइत ज्याछिंकी । कासा न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापां बोरा तयातःगु थासय्‌ छम्ह फ्यतुइ । वं जव ल्हातं जवपाखे च्वंगु खिपः ज्वनी धाःसा खव ल्हातं खवपाखे च्वंगु खिपः ज्वनाः याकःचा जूसा थःथम्हं तुं न्ह्यःने लिउने संकी । पासापिं दुसा पालंपाः म्हितेगु यानाः हुस्लुंलय्‌ फ्यतुनाच्वंम्ह पासायात भतिचा लिखतं सालाः न्ह्यःने घ्वानाछ्वइ । खिपःया हाकःकथं न्ह्यःने हुतय्‌ जुयाः हाकनं लिउने हे लिहां वइ । लिउने नं अथे हे जुयाः न्ह्यःने वनी । थुकथं न्ह्यःने लिउने न्ह्यःने लिउने जुयाः फसय्‌ झुलय्‌ जुयाच्वनी । थथे यानाः मंदतले म्हिती । यदि छेँया पिने म्हितूगु खःसा इपिं मध्ये मग्याःपिनि ततःसकं संकाः वा च्वय्‌ च्वय्‌ थ्यंक यंकाः मचय्‌ यानाः म्हिती । अथे हे गुलि गुलिस्यां धाःसा व हे हुस्लुंलय्‌ छम्ह दनाः मेम्ह फ्यतुनाः निम्ह जानाः नं हुस्लुं चुयाः न्ह्यइपुकेगु याइ ।

हन्दलि मन्दलि कासा

थ्व कासा छेँय्‌ पिने निम्ह वा स्वम्ह पासापिं जानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व भुतुमालि चय्‌त जुयाः कापू वःगु का मुंकाः म्हितेगु कासा खः । थुकी छम्हेसिनं कापू वःगु काय्‌ अप्पा व ल्वहँतय्‌ चिनाः यांतांप्यांतां यानाः आइजः मन्दलि धकाः हालाः थःगु का संकाच्वनी । अले मेम्हेसिनं नं थःगु काय्‌ अप्पा वा ल्वहं चिनाः हालाच्वंम्हेसिगु सुकाय्‌ ल्वाके यंकी । थथे निम्हेसिया ल्वाका च्वंथाय्‌ मेपिं नं दुसा इमिसं नं ल्वाके यंकी । अले सुका कतात धायेव थःपिनि सुका सालाकाइ । थथे सालाकाइबलय्‌ सुयागु सुका चब्बुइ व बुइ ।

ह्वाग्ला (ह्वाग्रा) कासा
गालय्‌ ख्वःसिं, बस्पति, गुच्चा वा ध्यबा ह्वानाः म्हितीगु कासायात ह्वाग्ला कासा धाइ । थ्व कासा छगू थासय्‌ प्यखेरं चिं तयाः प्यकुंलाक गाःखनाः क्वथा दयेकाः ह्वानाः म्हिती । थ्व छें पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वम्ह प्यम्ह मस्त मुनी । इमि म्हतिं छप्वः छप्वः ख्वःसिं, बस्पति वा गुच्चा ज्वना वइ । अले इमि छगू ज्याछिंगु थासय्‌ गाः खनी । गालं प्यपलाः न्यापलाःति न्ह्यःने छगू चिं तइ । अले म्हतिं ग्वःगः तयेगु खः, वःगः बस्पति ख्वःसिं वा गुच्चा ल्हानाः न्हापालाक म्हितूम्हेसिनं व दक्वं थःगु पाल्हातय्‌ तयाः चिनय्‌ तुतिं न्हुयाः गालय्‌ ह्वाइ । अथे ह्वाइबलय्‌ गालय्‌ कुहां मवंगु मध्ये छगलय्‌ थुगु धकाः पासापिंसं क्यनी ।अले वं थःके च्वंगु घ्वाँइनं उकी ताके यानाः कयेकी । नल धाःसा व त्याइ । तर अथे कयेकीबलय्‌ घ्वाँइनं वा घ्वाँइनं कयेकाः नःगु ख्वःसिंनं मेमेगु ख्वःसिंनय्‌ थीके मदु । अथे हे गालय्‌ नं वंके मदु ।
थथे जुल धाःसा कयेकूम्हेसिनं बं पुले माली । तर क्यंगु ख्वःसिं नयेमछिंथाय्‌ लात धाःसा कयेके हे माः धयागु मदु । न्ह्याथाय्‌सां घ्वाँइ छुनाः बचय्‌ जुइ नं फु । थज्याःगु अवस्थाय्‌ मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे ह्वाग्ला ह्वाइबलय्‌ फयांफक्व ख्वःसिं छगः जक पिने लाकाः मेगु दक्वं दुने लाकेत स्वइ । थथे छगः जक पिने लात धाःसा थ्व नयेगु धकाः सुनांनं क्यनाच्वने म्वाः । थम्हं हे कयेकाः नयेज्यू । तर घ्वाँइ नापं नःगु ख्वःसिं गालय्‌ धाःसा लाके मज्यू । हाकनं यदि ख्वःसिं ह्वाइबलय्‌ दक्वं गालय्‌ लात धाःसा घ्वाँइनं गालय्‌ कयेकाः न्ह्याक्व हे जूसां ख्वःसिं थकायेमाः । घ्वाँइनं थकायेमाः । थथे यायेफुसा वं नःगु वा त्याःगु जुइ । थकाये फुसां मफुसां घ्वाँइ गालय्‌ लात धाःसा व बुइ । अले बं पुलेमाली । घ्वाँइ नं गालय्‌ मलाः थकाये नं मफुत धाःसा व छुं जुइमखु । मेम्हेसिया
पाः वइ ।

नेपाःया जनगणना सन् २०२१ कथं नेपालय् १३४ जातजातिं १२४ स्वयाः अप्वः भाय् ल्हाइ । थुकथं नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक देश खः । नेपाःया जनसंख्या २,९१,६४,५७८ म्ह दु । नेवाः जाति मनू व वक्ताया ल्याखं देशया च्यागूगु तःधंगु जाति व भाषा खः । नेवाःत नेपालय् १३,४१,३६३ म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया ४.६ प्रतिशत दुसा वक्ता ८,६३,३८० म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया २.९६ प्रतिशत दु । नेवाःत नेपालय् न्हय्गू प्रदेश, ७३ जिल्ला, ४६७ (न्यागू महानगरपालिका, १२ उपमहानगरपालिका, १९० नगरपालिका व २६० गाउँपालिका) पालिकाय् न्यनाच्वंगु दु (CBS, Population by Caste/Ethnic groups and Sex, NPHC 2021, 2021) ।
नेवाः जाति तहगत समुदाय खः । लिच्छवि– कालया जुजु वसन्तदेव (सन् ५०६–५३२) या पालय् नेपालय् वर्णव्यवस्था लिसें जातिप्रथा नं न्ह्याःगु खनेदु । व इलय् समाजय् प्यंगू जात व १८ गू थरया नां न्ह्यथनातःगु खनेदु (वज्राचार्य, वि.सं. २०३०, पृ. ९१–१०३) । उकी थीथी उपथरत नं खनेदु । जयस्थिति मल्लया शासनकालय् (वि.सं. १४३७–१४५३) प्यंगू जात व ६४ गू वर्णय् ब्वथल । सिद्धिनरसिंह मल्लं (वि.सं. १६७९–१७१४) ४८ गू थीथी जातया व्यवस्था याःगु खनेदु (श्रेष्ठ त., वि.सं. २०६६, पृ. ५३) । भाषा वंशावलीयाकथं ७२५ कुनां–बिनां दुगु सीदु । जंगबहादुर राणाया वि.सं. १९१० या मुलुकी ऐनय् नेवाः जाति दुनेया कुनां–बिनांयात कानुनी मान्यता बियातःगु खनेदु ।
नेपाःया संविधान २०७२ च्वःगु इलय् तसकं बय्बय् जूगु विषय भाषिक व जातीय पहिचान नं खः । नेवाः आर्य, मंगोल, ड्राविड वंश अले हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम व क्रिश्चियन धर्मावलम्बी अले वर्णाश्रम नालीपिं व नाली मखुपिनिगु समुदाय खः । उकिं थ्व समुदाययात छुं नं विशेषण छुइ मछिं । थ्व समुदाययात बांलाक म्हसीकेत नेवाः कुनां–बिनांया अध्ययन यायेमाः । येँ–यलय् कुनां व ख्वपय् बिनां धाइगु खँग्वः छथासय् ल्वाकछ्यानाः कुनां–बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम खः (Malla K. P., 2015) । झीथाय् आः तक स्यस्यः, ज्यापु व साय्मि जातया कुनां–बिनांया प्रायोगिक अध्ययन जूगु दु ।
नेपाःया थीथी जातिया थःथःगु भाय्या मू मथुयाः नेवाः कुनां गुलिसिनं खय्भासं छूगु दुसा गनं तना हे वन । थःगु भासं दुगु कुनां–बिनांया अर्थ व उकिया गौरव थुल कि उकियात ताःई तक ल्यंकी । थुकिं जातीय व भाषिक पहिचान च्वन्ह्याकाः थातं तयेगु कुतः याइ ।
कुनां धायेवं अंग्रेजीया ‘टोटम’ लिसे ज्वःलाःगु खनेदु । खय् समाजया उपथर धाये भतीचा मछिं । थुकी मनूया ज्या, म्हबां, स्वभाव, बानीब्यहोरा, थासं वःगु विशेषणवाची नां लानाच्वंगु दु । खय् समाजया गोत्रया भतीचा, पश्चिमया टोटमया भतीचा अले गुलिंगुलिं स्थानीय परम्परा दुगु नां छुइगु प्रथा कुनां खः । थुकियात ख्वप व ख्वप नेवाः भाय्या किचः लाःगु थाय्यापिंसं बेनां वा बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम जुइ ।
कुनां थःपिंसं छुत धाःसा उकियात Autonym धाइ । थुज्वःगु नां तुलनात्मक रूपं न्ह्यब्वयेबह जुइ । थःपिंसं छुनातःगु नांया अर्थ वा ज्या कने फइ । वहे नां मेपिंसं छुनाबिल धाःसा उकियात Exonym धाइ । थुज्वःगु नां न्ह्यथनेबह मजुइ नं फु । थुज्वःगु कुनां विशेषतः मनूया ज्या, ख्वाः, म्हबां, स्वभाव आदियात क्वथुनेगु ल्याखं छुनातइ । थुज्वःगु कुनां यक्व दुगुलिं नेवाः कुनांया दक्व थासं ज्या लुइके फैमखु । कुनांया क्वटी आचरण, कःमि, खि, ख्वाः, गुथि, जु, झंगः, तत्सम संस्कृत, तद्भव संस्कृत, थाय्बाय्, नसाज्वलं, पद, पशु, पुजाज्वलं, प्रतिष्ठा, बन्जार, भूतप्रेत, मनूया नां, मालिक, म्हया बां (आकृति), लवः, वंश, वासिन्दावाची प्रत्यय, वि, सीप, श्रेष्ठ, सिसाबुसा, सेनासम्बन्धि, सेवक, स्वभाव आदि खनेदु ।
कुनां खास यानाः निथी कारणं छ्यली– (क) भुतप्रेतादिं थियाः मभिं मजुइकेत, (ख) म्हसीका खने दयेकेत । न्हापांगु कारण छेँयापिं थःपिंसं हे छ्यली । निगूगु कारण थःपिं व पिनेयापिं निखलःसिनं छ्यली । पिनेयापिंसं तःगु नां गबलें गबलें मनूतय्त यइ मखु । थःगु कुनांयात सम्मानित याकेत संस्कृत नां छुइगु चलन नं खनेदु । थुकिं उमिसं थःत उच्च वा सम्मानित जूगु तायेकी । मनू नं समाजया हे ब्व खः । उकिं उमिसं समाजय् दुगु झंगः, पशु, की वा पदप्रतिष्ठा, नसाज्वलं, थलबल, स्वभाव नं नालाकाःगु खनेदु । थ्व नं समाजय् प्रतिबिम्वित जुयाच्वंगु दु ।
भाषा संस्कृतिया न्हाय्कं खः । मनुखं न्ववाइगु भाषाय् दुगु कुनां–बिनामय् मनूतय्गु पहिचान खने दइ । कुनां–बिनामय् वंश, संगठन, की, पशु, झंगः, पराभौतिक, शारीरिक आकृति, स्वभाव, द्यः, थाय्, नसाज्वलं, ज्याभः, मनूया नां, मानसिक अवस्था व थीथी पुचः दुथ्याः ।
नेवाः कुनांया बारे ओमकारेश्वर श्रेष्ठं (Williams, 1997, पृ. १–३१), ‘भक्तपुरका नेवार कुनांबिनां’ च्वसुइ न्हापांखुसी ओम धौभडेलं (धौभडेल, २०७१, पृ. ८१–८६) मुनादीगु ५७४ गू कुनांया जातिभाषावैज्ञानिक विधिं विश्लेषण यासें खोपया कुनांयात जु, श्रेष्ठ, संस्कृत तत्सम, तद्भव, लवत, बञ्जार, बाय्, वासिन्दावाची प्रत्यय, शारीरिक संरचना, पशु व झंगःपंक्षी, नसाज्वलं, द्यः वा लाखय्, थुवाः, ज्यामिपुचः, वंशज, खलः, थलबल, खि, शीप, २१ गू कवलय् इनादिल । दक्व कुनां मनूया जीवन व मनूया जःखः चाहिलाच्वंगुलिं व्यवहारवादी जीवनय् अनुवाद यानातःगु खनेदु । थुकिं समुदायया वास्तविक सामाजिक चेतया पहिचान उलाः क्यनाच्वंगु दु ।
ओमकारेश्वर श्रेष्ठ व राजनलाल जोशीपिनिगु लुँभुया अभिलेख मुनाय् लुँभुया नामकरण व कुनां दुथ्याकातःगु दु ।
कमलप्रकाश मल्लं (From Literature to Culture, Selected Writings on Nepalese Studies, 1980–2000) नेवाः समाजय् कुनांया प्रचलनया इतिहास बारे न्ह्यब्वयादिल । मध्यकालिन नेपालय् तसकं प्रचलनय् वःगु नेवाः कुनापाल, वर्मन, वर्धन, रावुत, भल्लोक वा सामान्य भासं भारो खः । तसकं प्रचलित सांस्कृतिक प्रकार्यमूलक भूमिका दुपिं मुलमि, महापात्र, दैवज्ञ, अमात्य, वज्राचार्य खः । मल्लजुं नेवाः जातिया किपा थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु ‘वंगु ३० दँया दुने हाइमन डोर्फंनिसें कयाः किग्लें तक याःगु अध्ययनय् नेवाः जाति प्रथाया सोपानक्रम विरूद्ध गतिशिलताया नमुनाया व्याख्या स्वजाति दुने इहिपा व भ्वय् नयेज्यू/मज्यूया दापूया बः कयाः जूगु खनेदु ।’ सन् १८५४ स घोषणा जूगु इष्टिहारय् समग्र नेवाः जातियात उमिगु आन्तरिक स्तरगत संरचनायात वास्ता हे मयासे ‘मासिने मतवाली (दास जुइपिं)’ कवलय् तःगु दु । सन् १८६३ दँय् वयाः तिनि नेवाःतय्त ‘नमासिने समुदाय (दास मजुइपिं)’ कवलय् दुथ्याकल । राणाकालय् उच्चवर्गीय नेवाः तय्सं मल्ल व थरघर (भारदारी खानदान) जक ‘जिउपिं’ स्यस्यःकथं सामाजिक स्वीकृति कायेफत । न्हूगु संशोधित स्थितिकथं मेपिं नेवाःत थुकथं प्यंगू कवलय् खनेदत–
१. जिउपिं स्यस्यः स्वयां क्वय् च्वंपिं स्यस्यःत, लिसें उराय् व बरे ।
२. ज्यापु व इपिं सरहपिं मनूत ।
३. मानन्धर, नकर्मि, छिपा, गथु, खुसल, मुसल, दुइँ, उराय् व इपिं सरहपिं मेपिं मनूत ।
४. थी मजिउपिं
५. कसाइ, कुसले, दोङ
६. च्यामखलः, पोडे (थुमित थिल कि लखं हाः यायेमाः।)
वय्कलं नेवाःतय्गु कुनां च्वंगुया सैद्धान्तिक ढाँचा नं बियादीगु दु । वय्कःया हे भासं– ‘भाग्यवश थौ नं झीथाय् नेवाः सामाजिक संगठनय् कुनांया किपालु खने दनि । शुद्ध व दुषित थज्याःगु वैचारिक स्वपानकथं मखु, न त पहिचान व उदासिनताया सिद्धान्तय् हे खः । अजूचायापुगु खँ खः, थौंतक सुं नं समाज अध्येतापिनि मिखाय् नेवाः समाज वर्गीकरणया छगू आधार ख्वपया ज्यापु, धौख्यःया स्यस्यः, भोँतया साय्मि व यलया स्यस्यः अले येँया ज्यापुतय्गु कुनां वा कूलनाम (वंशया नाम) मलाःनि । थुपिं यक्व ला पशु, झंगःपंक्षी, कीटपतङ, स्वां, कलाकौशल, शारीरिक संरचनाया वर्णन थें खनेदु । यक्व धैथें आदिवासीत कूल (वंश) कथं ब्वथलातइ । पशु, सिमा वा प्राकृतिक वस्तुपाखें कुलया नां छुनातइ । थःथःगु कुनां क्वकयातःपिं प्राणीयात मनूतय्संं विशेष व्यवहार याःगु खनेदु । कूल, कुनां, सेवाया भावना व परम्परायात कुनां (Totemism) धाइ । कुनां दुने दुथ्याइ— (१) कुल संगठन, (२) कुलया चिंकथं काइगु वनस्पति वा पशु, अले (३) समुदाय व कुनांलिसे स्वानाच्वंगु विश्वास ।
भाषाविद् ओमकारेश्वर श्रेष्ठपाखें आः तक खोपया थीथी नेवाः समुदाय, धौख्यःया स्यस्यः, येँया ज्यापु, साय्मि, लुभुया स्यस्यः समुदायया कुनांया भाषावैज्ञानिक विश्लेषण जुइधुंकूगु दु ।
अनुसन्धानता गोपालसिं नेपालीं थःगु सफू The Newars, an Ethno–Sociological Study of a Himalayan Community स नेपाःया वृहत्तर हिन्दु समाजया मिखां स्वय्बलय् ब्राह्मण समूह दुने उपाध्याय ब्राह्मण, कुमाइ ब्राह्मण, जैशी व्राह्मण व देवभाजु ब्राह्मण दुथ्याःसा क्षेत्रीय समुह दुने ठकुरी, क्षेत्री (पुलांपिं खस) व खत्री लाः धकाः क्यनादीगु दु । निखें थ्याःगु पुचलय् मगः, गुरूङ, उच्च वर्गीय नेवाः दुथ्याः । शुद्र अन्तर्गत लिम्बु व राई लिसें निम्न वर्गीय नेवाः, सुनुवार, मुर्मि, थारू, अछुत पर्बतीया अथवा खय्भाय् ल्हाइपिं थीमत्यःपिं (अछुत) व थीमत्यपिं नेवाः दुथ्याः । वय्कलं छथरे नेवाःतय्गु १३ गू कुनां नं न्ह्यब्वयादीगु दु । उकी हे जयस्थिति मल्लया ऐतिहासिक धलःया तुलना यानादिल । उकी २५ गू पाँचथरे नेवाःतय्गु धलः न्ह्यब्वयादिल । उदाय्तय्गु च्यागू उपजाति नं न्ह्यब्वयादिल । लिसें थीत्यःपिनिगु वर्गयात बांलाक न्ह्यब्वयादिल ।
चन्द्रविक्रम बुढाथोकीं जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यःया समाजयात शासकवर्ग भारो व शासितवर्ग भावोकथं ब्वथलादीगु दु ।
तुलसीलाल सिं जयस्थिति मल्लकालीन पद, स्थाननाम व व्यक्तिगत नांया परिचय बियादीगु दु । वय्कलं मुलमिपद कथं रावुत, भारोस, बोधपति, स्थाननाम कथं भोन्त, यन्ताछेँ, मङगलाछेँ, देवलछेँ, युवीछेँ, सविछेँ, क्वाछेँ, गोछेँ, च्वछेँ व व्यक्तिनाम कथं तेजराम, अनेखराम, श्रीजयराजदेव, शिवसिंह उल्लेख यानादीगु दु । जयस्थिति मल्लं नेपालय् जातिप्रथा हल धैगु खँया छुं हे आधार मदु धइगु
वय्कःया धापू दु ।
तुलसीनारायण श्रेष्ठं थःगु ‘नेपालका नेवारहरू पहिचान र पृष्ठभूमि’ सफुलिइ यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेवाःतय्त ४८ जातया थिति चिनाबिल धकाः न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ नेवाःतय्के ६२१ गू कुनां दुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । स्यस्यःतय्गु विभाजनया खँय् वि.सं. १९१९ या मुलुकी ऐनय् असल श्रेष्ठ (थौंया छथरी स्यस्यः) या खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
प्रयागराज शर्माया ‘कुल, भूमि र राज्यः नेपाल उपत्यकाको पूर्वमध्यकालिक सामाजिक अध्ययन’ सफुतिइ नेवाः समाजया कथंहंक वर्णन यानातःगु दु । थुकी च्वमिं न्यायविकासिनी व वोधिनि हस्तलिखित ग्रन्थय् दुथ्याःगु नेवाः कुनांया धलः बियादीगु दु । लिसें धर्म, थीजिउ–मजिउ, भ्वय् नय्जिउ मजिउया ल्याखं नेवाः समाजया मर्यादाक्रमया धलः नं बियादीगु दु ।
पुरूषोत्तमलोचन श्रेष्ठं ‘भक्तपुरको नवदुर्गा गण’ सफुलिइ गाथा, आचाजु, जोशी, हाकुज्या कुम्हाः, चित्रकार, राजोपाध्यायतय्गु भूमिका लिसें नवदुर्गादेवी यंकेगु लँपु व गणया मनूत च्वनीगु त्वाःबाःया खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
योगेशराजं (योगशराज, ने. सं. १११५, पृ. ४३–४९) ७०० दँ (नेसं १००–७००) दुनेया कुनांया धलः बियादीगु दु । उकी वय्कलं दकलय् आपाः १३–१४, १४–१५ गूगु शदीइ कुनां छ्यलातःगु क्यनादीगु दु । जुजुपिं व इमिगु थाय्या नामं झिंस्वंगूगु शदी कुनां छ्यलातःगु खनेदत । बौद्ध नेवाःतय्सं झिगूगु शदी न्ह्यः कुनां छ्यःगु खनेदत । ज्यालिसे स्वानाच्वंगु कुनां
लोहोकार, सुवर्णकार, चैत्रकार खनेदु । ज्यापुयात थुइकीगु भाबो १२–१३ गूगु शदी छ्यःगु खनेदु । गाभुजा, जोति, कस्त, आस्त म्यालंखा ज्यापुलिसे स्वानाच्वंगु कुनां खनेदु । हेयवाचक कुनां च्वलेख्वाः, प्यंतग्वः, हिने ङाय्मसः थेंज्याःगु कुनां झिंखुगूगु शदीइ छ्यःगु खनेदु । लिच्वःकथं जयस्थिति मल्लं जाति प्रथा दुत हःगु धाय् फइमखु । बरू नेवाःतय्गु ताःहाकःगु परम्पराय् कुनां तयेगु चलनया निश्चित आधार खनेदु ।
रविन श्रेष्ठया ‘ख्वपया ज्यापु कुनां’ सफुलिइ ख्वपया २४७ गू ज्यापु कुनां मुनातःगु दु । सफुलिइ पाठ, आक्षरिक बनोट, आक्षरिक अर्थ व प्रायोगिक अर्थ बियातःगु दु । वय्कलं कुनांयात २५ गू क्वटी ब्वथलादीगु दु ।
शंकरमान राजवंशीं ‘भक्तपुर–शिलालेख सूची’ सफुलिय छथरे स्यस्यःतय्गु धलः पद्यांशया रूपय् न्ह्यब्वयादीगु दु । थ्व पद्यांशय् वय्कलं अमात्य, प्रधान, मास्के, भंडील, जोशी व आचाजु उच्चवर्गया स्यस्यःतय् कुनां मुनादीगु खः । मुखिया गोविन्दबहादुर अमात्यजुं बियादीगु कुनांया धलः थथे खः —
– जोशी, आचाजु, मल्ल, दुगु, फसि, लाभाक्वाः, वैद्य, दों, फै, महाजु
– पःमाः, सिंके, कल्हवे, किसि, माक, बोकि, भौ, धों, चखुं, व महाबु,
– तत्तु, खोसिं, भुजिं, व चाकु, मिखु, बकुला, लाय्लवः, वःनः, सिंख्वाः
– ग्वंगः, माय्केँ, न्येवा, ख्यें, ध्वाकसिपो, जकिसि, साहि, बाला, चिपालु,
– लाखे, छुचु, कसा, क्वे (कवय्), कसु, तुकं, सिवालों, राजभण्डारी, न्येकु,
– वासिं, मुस्या, दुवा व नेपाखाचा, कसौले, पाँय्बजी, जासि, न्याछ्यं,
– काराङकुरुङ, कचिंगः, खाखिपुचः, केमिख्याः, राजवंशी, मलेकू,
– काकः, सुल्प्या, व मल्ता, धुसि, भनिं, पाउँक्वाः, क्वेनः विश्यत ।
थ्व पद्यांशय् यल व ख्वपया ७१ गू कुनांया धलः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी पशुपंक्षी, नसाज्वलं, सिसाबुसा, पद व प्रतिष्ठाकथंया कुनांत दुथ्याः ।

ने.सं.११३४ दँय्‌ नेवाः बैंकया निर्माणय्‌ न्हापांगु नेवाः चीहाः संकिपाया ‘मुद्दा’ नांया संकिपा दयेकुगु खः । अथे हे ३० मिनेट ताःहाकःगु थुगु संकिपाया बाखं, धकिं बाखं, व निर्देशक महर्जन रत्न खः । कलाकार– नारायणदेवी प्रधान, रवि डंगोल, कृष्णभक्त महर्जन, भिमसेन रिसाल व बद्रि नेपाल च्वनादीगु खः । थौंकन्हय्‌ नेवाः चीहाः संकिपाया धेंधेंबल्लाः नं जुया वयाच्वंगु दु ।

अमात्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

आचार्य
आचार्य गार्गय् गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः। थुपिं यलय् दु ।

उदाय्
नेवाः जाति दुनेया छगू जात उदाय् खः। वज्राचार्ययात पुरोहित माने यानाः छगू हे धर्म व छगू हे कथंया रीतिथिति हनाः थीथी कथंया लजगाः ज्वनाः जीवनयापन यानाच्वंपिं मूलतः स्वनिगःया नं येँय् आगंछेँ व दिगुद्यः दयाच्वंपिं बौद्धमार्गी समुदाय उदाय् खः । उदाय् खँग्वःया ब्युत्पत्ति ‘उपासक’ खँग्वलं जूगु खनेदु । उदाय्त बुद्धया उपासक खः। थ्वहे उपासक खँग्वः हिलाः उदाय् जूवंगु खनेदु ।
उदाय् दुने सिलाकार, स्थापित, कंसाकार, तुलाधर, ताम्राकार, सिन्दुराकार, सिख्राकार, बनिया, सेलालिक यानाः गुंगू थर दु ।

कसाः
कँय्या ज्या याइपिन्त न्हापा काश्यकार धाइ । काश्यकारं कंसाकार, कसाः जूगु खः । कसाःतय्सं मिगालय् कँय् कालाः क्वाकाः म्हासुक क्वाःगु कँय् चाकय मुगलं क्वाना कँय्या थीथी बाजं व बसजाःत दयेकी । येँय् अप्वः यानाः जनबहाद्यःया जःखः च्वनीपिं कसाःत खः ।
उदायतय्गु छगू थर कसाःत येँया केलत्वाः, थछेँ, दुछेँ, न्हुछेँ, क्वाछँे, तःखाछें व तलिबि बस्ती दु । थुमिसं दँय्दसं चकंपुन्हि कुन्हु थः पुर्खापिनिगु प्यं थइगु व सिंहसार्थबाहु नाप स्वापु दुगुलिं ऐतिहासिक दसी ने.सं. ६९० य् तेजलिपि केल जनबहाःया धर्मज्योति कंसाकारं न्यायेकूगु सम्यकया उल्लेख हे कसाःतय् इतिहासय् दकलय् पुलांगु प्रमाण खनेदु । थुपिं बौद्धमार्गीत खः । कसाःतय् पुलांगु मू गुथि कसाः तःधं गुथि खः ।

ताम्रकार (ताम्राकार)
संस्कृत भासं सिजःयात ताम्र धाइ । थथे सिजः या बसजा आदि दयेके ज्या याइपिंत तम्बः, तबः, ताम्रकार धाइ । थुमित तम्वः व तमोट नं धायेगु याः । तबःतय् पुख्र्यौली ज्या सिजःया ज्या खः । िथुमिसं नेवाः समाजयात बुसांनिसे सीबलय् तक थीथी संस्कारय् माःगु सिजःया थलबल दयेकेगु याइ । सिजः, वहः, लुँ लिसे सम्बन्धितपिं तबःतय्सं दँय्दसं पंजरांबलय् पञ्ज्रां जा बीगु तःचतं गुथि व दागिं गुथिनं स्वनातःगु दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं तबःतय् बस्ती मरुत्वाः खः । मरु पिंगननि, तग्वः चीभाः, लुकुंफः, धइता, इलाछेँ व महाबती नं तबःतयगु बस्ती खनेदु । यलय् चक्रबहिल, तमो (तिच्छु) गल्ली, हःखाय् ख्वपय् गोल्मधि, थुच्वः व भार्वाच्वय बस्ती खनेदु ।

तुलाधर
संस्कृत खँग्वलं तुला धैगु ताल्जु (तराजु) खः । ताल्जु ज्वनाः ज्या याइपिं अर्थात् बनेज्या याइपिं तुलाधर खः । उदाय्तय्गु छगू मुख्यगु थर तुलाधरतय्सं नयेत, पुनेत माःमाःगु ज्वलंया बनेज्या यायेगु झ्वलय् ल्हासातक थ्यं । ल्हासाय् कुथि स्वनाः मूवंगु कापः तास, क्वय्ची, मासुति लिसें लुँया द्यः, ढलौटया द्यः आदि बनेज्या याइगुलिं तुलाधरत ल्हासा साहुकथं नांजाः । उदाय समाजय् अप्वः तःमिपिं तुलाधरतय्गु मू बस्ती असं जःखः खः । अथेहे दगुबहाः, जःधुछेँ, ताःसिथू, ननिबहाः, कोथुननि, चाबहाः, झथांमुगः, तू क्यब, तुछँे, चलाछँे, त्यःर, तलाछि, झ्वाःबहाः, त्यंगः, किलागः, कवाइचा, वनेमा, पसःननि, न्यत तुँछेँ गल्ली आदि खः । बौद्ध धर्म माने याइपिं तुलाधरतय्सं मोहनीया असंचालं कुन्छु बाकुननि आगंछेँनं असंपायाः पिथनी ।

बन्या (बनिया)
बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।

शिलाकार
संस्कृत भासं ल्वहंयात शिला धाइ । ल्वहंया ज्या याइपिं उदाय्तय्त शिलाकार धाइ । शिलाकारतय्त ल्वहंकःमि धाइ । ल्वहंकःमितयसं ल्वहंया चीभाः (चैत्य) दयेकेगु, थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति ध्वायेगु (कीगु), शिलापत्रय् आखःग्व कीगु ज्या याइ । न्हापा छँे दयेकीबलय् छेँया जग तयेत तइगु इल्वहं (थां दिकीगु ल्वहं) व द्यः न्ह्याम्हेस्यां दयेकूसां मूर्तिइ मिखा बाहां किकेत ल्वहंकःमितय्त यंकीगु चलन दु । बौद्धधर्म मानेयाइपिं शिलाकारत यँेया मखं महाद्यः ल्यूने, कुसुमवियालाछि व द्वखाधलय् आदि थासय् बस्ती यानाच्वंगु दु ।

सिख्राकार
छेँया पौज्या वा पौचीपिं उदायतय्त सिख्राकार धाइ । सिख्राकारतय् जातीय लजगाः पलिंचीगु खः । थुपिं येँय् तेबहाः व नच्छेगल्लिइ जक दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं सिख्राकारत पाल्हाः द्यःनाप स्वापू दु । पाल्हाः द्यःया १२ दँ मेलाय् पाल्हाः द्यःयात कुरुवालं वरुण कलशय् बिज्याका हइ । द्यः सानेपाय् तयातइगु इलय् गुरुपिनिगु पूजाधुंकाः पाल्हाःद्यःयात सिख्राकारतय्सं पुज्याये धुंकाः जक मेपिंसं पुज्याये दइ । अनंनिसें द्यःयात सिख्राकारतय्सं च्वाम्वलं गायेका हइ ।

सिन्दुराकार
आगंद्यः, दिगुद्यः व विशेष तान्त्रिक पूजाय् माःगु ज्वलंत दयेकीपिं उराय् सिन्दुराकार खः । थुमिसं आगंद्यःया लुखाय् खाइगु धकिं (पर्दा), आगमय् गुह्य पूजाय् छ्यलीगु क्वखँगा (चिब्यागु गलबन्दी थें जाःगु म्हासुगु थानागा), गुह्यपूजाय् छ्यलीगु ग्वय्का (षटयोगिनी प्रतीक कथं न्याताजि ऊनया खुपुका निलाः छपु यानातःगु तःपुगु क्वखा) दयेकीपिं खः । सम्यकबलय् सम्यक द्यःपिंत थःपिनिगु चिंकथं क्वखँगा क्वखायेका वयाच्वंगु दु । बौद्धमार्गी नेवाः कथं
म्हस्यूपिं सिन्दुराकारतय् बस्ती येँया यट्खा, यट्खा दितिफुसय् व दमाइत्वालय् खः । थुमिगु जनसंख्या ल्याः म्हो जक दु ।

सेलालिक
येँय् सम्यक न्याइबलय् मरि छुइगु ज्या याना वयाच्वंपि उदाय्तय्त सेलालिक धाइ । बौद्धधर्म माने याइपिं सैलालिकत येँय् ग्वाःननि व वलाछिइ बस्ती यानाच्वंगु दु । न्हापांनिसें थुमिसं सम्यकबलय् सम्यक द्यःयात छायेत मदयेकं मगाःगु लारिलौरा (ज्वारामरि), वंगलसिहः मरि, अष्टमंगल मरि, सुवर्ण मरि (सुमरि) आदि मरि छुया सम्यकद्यःपिं व जुजुयात मरि लःल्हाइ । सम्यक न्याँगु दँय् निमन्त्रणा पूजा शुरु जूसांनिसें अन्त तक थीथी गुथि नाप जानाः वलाछि त्वाःया सेलालिकतय्सं मरि छुनाः द्यःपिंत मरिबाः बीमाःगु चलन दु ।

स्थापित
उदाय समुदाय दुने दुगु गुंगू थर मध्ये स्थापित नं छगू खः । उदाय समुदाय दुने तुलाधर धुंकाः अप्वः मिल्याः स्थापिततय्गु दु । स्थापिततय्सं न्हापांनिसें छेँ दनेबलय् माःगु सिँयागु ज्या याइगुलिं थुमित सिँकःमि न धायेगु याः । स्थापत्य कला सम्बन्धी ज्या याइपिं जूगुलिं स्थापित धाःगु खः । नेपाःया स्वनिगः दुनेया छेँ निमार्णय् आधुनिक इञ्जिनियरिङ प्रविधि दुहां मवःनीबलय् स्थापिततय्सं दरवार, छेँ, फल्चा, सतः आदि दयेकीबलय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हिता वयाच्वंगु खः । राणाकालतक नं सुयां छेँ दनेमाल धाःसा जग स्वनिबलय् कःमिनायः धकाः स्थापिततय्सं हे पूजा याइ । बौद्धमार्गी कथं म्हस्यूपिं स्थापितत येँय् थायमदु (न्हूबहाः), प्यंगःथां, मिखाद्वं, मखं, भिंद्यःत्वाः, लगमय् च्वनाच्वंगु दु । यलय् जोमबहाः, ख्वपय् क्वलाछेँ, च्वछेँ व नासमनाय् स्थापितय् बस्ती दु । स्वयम्भूया शान्तिपुरय् द्यः पुज्याइबलय् गुरुजुपिं नापं स्थापित थाकुलि छम्ह नं दुहांवनेमाः ।

कपाली
नेवाः दुनेया छगू जात कपालीयात जोगी, दर्शनधारी व कुश्ले नं धाइ । कपालीत न्हापा जोगी जुयाः छथासं मच्वँसे हिला जुइपिं जुयाः थुमिगु निश्चित थाय् मदु ।
जुजु जयस्थिति मल्लं सामाजिक नियमं चिना बिसेंलि तिनि थुपिं गृहस्थ जुल । थुमिगु घनावस्ती गनं मदुसां थुपिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः लागाय् व स्वनिगः पिनेया थीथी थासय् दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः लं सुइगु, म्वाहालि पुइगु व द्यःपालाः च्वनेगु खः । थुपिं पाशुपत सम्प्रदाययापिं जूसां मध्यकालय् नाथ सम्प्रदाय नापं ल्वाकज्याः वंगु खः ।

कर्माचार्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कायस्थ
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

कारंजित
नेवाः दुनेया छगू जात कारंजित खः । थुकिया पूर्व रूप भाः खः । थुपिं वशिष्ठ गोत्रया हिन्दु धर्मावलम्बी खः । थुमिगु बसोबास ऐतिहासिक लाय्कूया जःखः केन्द्रित खनेदु । तर थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः दुने पिने व देशं पिनेनं न्यना वनाच्वंगु जुल । लजगाः कथं बनेज्या, उद्योग व्यवसाय, सरकारी जागिर आदि नाला वयाच्वंगु दु ।

कौ (नकःमि)
नँयागु ज्या याइपिंत नकःमि वा कौ धाइ । थुपिं बौध्द धर्म माने याइपिं खः । तर गुभाजु मदुथाय् गामय् हिन्दु धर्म नं नाला वयाच्वंगु दु ।

खुसः (तण्डुकार)
नेवाः दुनेया छगू जात खुसः खः । वा सुया जाकि दयेकीपिंत खुसः धाइगु खः । खुसःतय् बसोबास स्वनिगः खःसां यलया कोन्ति थुमिगु मू लागा व ऐतिहासिक थाय् खः । खुसःतय् परम्परागत लजगाः जाकि दयेकेगु खः । नापं काहा बाजा पुइगु व नाय्तय् पुरोहित जुइगुयात नं थुमिगु लजगाःकथं कायेफु । खुसःत बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । थुमिगु गोत्र काश्यप खः ।

गथु (माली, मालाकार)
नेवाः जात मध्ये माली नं छगू खः । थुमित गथु, गाथा, मालाकार, बनमाला व बनमाली नं धायेगु याः । थुमिगु मू लजगा स्वांज्या खः । थुमिसं तान्त्रिक ज्या नं याः । तान्त्रिक शक्तिया लिधंसाय् ख्वाःपाः पुयाः प्याखं ल्हुइगु थ्व जातया छगू विशेषता खः । थुमिसं पचली भैरव, बाघभैरव, भद्रकाली, नवदुर्गाया अष्टमातृका प्याखं आदि आः नं क्यना वयाच्वंगु दु ।
थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खःसां हिन्दु धर्म नं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । थुमिगु मूल बसोबास स्वनिगः दुने व भोतया थीथी थाय् खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु जिल्लाय् नं न्यना वनाच्वंगु दु ।

छिपा (रंजितकार)
रंजितकार अर्थात छिपा नेवाः जातिया छगू जात खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने भोत, पन्ति, धौख्यः, पोखरा, हेटौंडा आदि थासय् नं थुमिगु बसोबास दु । थुमिगु लजगाः जडिबुटि छ्यलाः रंग दयेकाः कापतय् छिइगु नापं सचिका व सतानी दयेकेगु, कार्चोपि भरे यायेगु, चुरि पसः तयेगु आदि खः । थौंकन्हय् थुपिं मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु धर्म तान्त्रिक वज्रयान खः।

जोशी
छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

जुजु बाज्या (राजोपाध्याय )
प्राचीनकालंनिसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्यायत नेवाः समाजया छगू अंग खः । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेवाःतय्गु पुरोहित्याइँ याइपिं राजोपाध्याययात ‘देव ब्राह्मण’ ‘द्यःबाज्या’, ‘द्यः भाजु’ नं धायेगु याः । राजोपाध्याय दुने नं थीथी खलः दु । राजोपाध्यायतय् बसोबास मूलतः येँ, यल व ख्वप शहर खः । थनं हे थुमिसं गांगामय् थ्यंक जजमानी यानाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् थुपिं देया मेमेगु थासय् नं न्यनावंगु दु । राजोपाध्याय पुरोहित नापं मन्त्र दान व देखा बिइम्ह गुरु नं खः । थुमिसं नेवाःतय्त थःपिनिगु छेँय् हे अनौपचारिक शिक्षा नं बियावःगु खः ।

ज्यापु
नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।

अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

कुम्हा:/प्रजापति
मनूया सृष्टिकालनिसें मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सिर्जना याना वयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिंत प्रजापति धाःगु धाइ । संस्कृत भासं चायागु लः तयेगु धम्पयात कुम्भ धाइसा कुम्भकारं दयेकुलिं चायागु थलयात कुम्भ धाल । कुम्भकारया अप्रभंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः नं कुमाः जूगु खः। कुमाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नेपालय स्वंगू थरिया कुमाःत खनेदु । न्हापांगु तराई मधेसी मूलयाःपिं कुम्भकार, कुमाल व पण्डित थरयापिं खः । मेगु पश्चिम थीथी पहाडी जिल्लाय् च्वनीपिं कुमालत खः । मेगु थरिया कुम्हारत नेवाः जातया कुम्हातय्सं थःत प्रजापति धायेगु याः । येँया कुम्हाःत ज्यापु वर्ग खयां नं ३२ गू त्वाःया लगतय् दुमथ्यापिं खलः मध्ये कुम्हाः नं खः । ३२ गू त्वाः नाप स्वापू मदुसां कुम्हाः खलकय् थःने व क्वःने थीथी पुचः थुकथं खनेदु –
थथु वा थःने पुचः
ज्याथा कुम्हा (अय्लिं मय्लिं काःवनेथाय् व पूजाज्वलं भाराछीपिं)
यल कुम्हाः÷त्यंघः कुम्हाः (भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा छीपिं)
जमः कुम्हाः (जनबहाःद्यः करुणामय गुथि नाप स्वापू दुपिं) ।
क्वथु वा क्वःने पुचः
क्वहिति कुम्हाः (मुस्या कुम्हाः, द्यः, भारा)
तः ननि कुम्हाः (धौभ्यगः भारा)
वन्दे कुम्हाः–धौभ्यगः, भारा, हाकुभारा)
थुगु कथं थःने व क्वःने यानाः निथि पुचःया कुम्हाः खलकय् नं थीथी कथंया ज्या ब्वथलातःगु खनेदु । स्वनिगलय् येँय् जक मखु यल, ख्वप, थिमि स्वनिगलं पिने भ्वँत, नाला व पन्तिइ नं कुम्हाःत दु । ऐतिहासिक व परम्परागत पेशा म्वाका तयेगुलि थिमि व ख्वपया प्रजापतितय् तःधंगु योगदान खनेदु । ने. सं. ७०९ या हाडिगां (नरः) मय् लूगु शिलापत्रय् जिकुश प्रजापतिं ल्वहं हितिनापं फल्चा तःगु खँ कियातःगु दु । अप्वः धयाथें प्रजापतितय्सं हिन्दूनापं बौद्धधर्म मिश्रित रूपं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः समाजय् बुसां निसें सीबलय् तकया थीथी संस्कारय् कुम्हाःतय्सं दयेकूगु थीथी कथंया चाया थलबलत छ्यला
वयाच्वंगु दु ।

तेप्याय् (व्यञ्जनकार)
व्यञ्जनकारतय्त तेप्याय्, तिप्याय्, त्यपय्, तिंपं व तिपं नं धायेगु याः । थुमित पंयागु वाण ज्वनाः जुइम्ह न्हापांम्ह किराँती जुजु यलम्बरया वंशज धायेगु याः । थुमिगु मू थाय्बाय् यलया च्यासः जूसां कुपन्द्व, कोटेश्वर, येँया ताहाचः व धमाथुलिइ बस्ती दयेका च्वनाच्वंगु दु । अथेह छम्ह मेय्या लायात थीथी कथंया सवाः वयेक दपेके सःगुलिं व्यञ्जनकार धाःगु धाइ । नेवाः समाजय् छुं नं कथंया कर्मकाण्ड, अपसं व पूजाय् मदयेक मगाःगु तिपंपलः तिपंतय्सं हे पीमाःगु परम्परा दु । थुगु तिपंपलः हाः ह्याउँगुयात येँय् यलय् पल धाइ । थुमिसं पल लिसें थीथी वाउँचा पीगु, बुँज्या यायेगु व थीथी संस्कारय् काहाबाजा पुइगु नं याः । व्यञ्जनकार समाजया सम्बन्धय ने. सं. ६० १य् जुजु जयस्थिति मल्लं दये्कूगु जातिमाला वंशावलीइ दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु दु । प्रकृति पुज्याइपिं किराँत नेवाः तेप्याय्तय्सं बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु धायेगु याः ।

डंगोल
ज्यापु दुनेया छगू थर डंगोल खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिंत डंगोल धाइगु खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिं दगूपाखें डंगोल जूगु खः ।

महर्जन
ज्यापु जाति दुनेया छगू तःधंगु थर महर्जन खः । तर ज्यापु दुने महर्जन गुबले गनं वल व थुकिया अर्थ छु धयागु सीमदुनि ।

फैपू
नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ । इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।

तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

मेय्पू
मेय् लहिनाः जिबिका हनावयाच्वंपिन्त मेय्पू धाइ । मेय्पूतसें थुमेय् सिकं दुरुमेय् लहीगु याइ । जहान परिवार स्वयाः ज्या यायेफु ज्वलं जक लहीगु याइ । म्हो जक परिवार दुपिसं निम्ह स्वम्ह जक लही ।
मेय्यात न्हिं न्हिं म्हसिकेगु याइ । म्ह मसिकल कि थुमिगु म्ह गरम जुयाः दुरु बीगु म्हो जुइ । म्हसिकेत पुखू बाय् खुसी यंकी । अप्वः धयाथें थज्याःगु थाय् सतीथाय् मेय् लहीगु याइ । अज्याःगु थाय् मदुसा गालय् लः मुंका जूसां सिकेगु याइ । म्हछम्हं सु बाय् घाय्म्वलं बुत्तु बुकी । लखं छ्वाकाः यच्चुसे च्वंकी । बरखां सुथय् छकः व सन्ध्या इलय् छकः यानाः न्हिं निकः सिकी । चिकुलां जूसा न्हिनय् छकः सिकेगु याइ । म्हसिके यंकी बलय् घाँय् दुगु ख्यः दःसा जय्गु नं याइ ।
जजक जयाः नकां मेय्यात दाना गाइमखु । भुसा तानाः नकेगु याइ । भुसाया लागि सुया सामां हे सुयागु बन्दोबस्त यानातइ । भुसा वालेत अय्लाः कः व थ्वँ कः कयाहइ । कः बियाहःपिन्त दुरु त्वंके यंकेगु याइ ।
बरोबर मेय्गः ईगु याइ । फोहर दक्व मुनाः क्व वयेकाः साः दयेकी । मेसं मचा बुइकीबलय् थुमेय् जूसा बःचा धिकः जइव मियाछ्वइ । दुरुमेय् जूसा लहीगु याइ । न्हिं न्हिं सुथय् बहनी दुरु न्ह्याइ । मचा दुम्ह जूसा न्हापां मचायात नि छकः दुरु त्वंकेबी । दुरुकंलय् तयाः दुरु न्ह्याइ । दुरु मियाः हे मेय्पूतसें थःपिनि आय् श्रोत दयेकी ।
दुरु मित छेँय् छेँय्् वनाः नं तःवनेगु याइ पसलय् जक नं तयेगु याइ । दुरु त्वनेगुया लिसें दायेकाः खुवा दयेकेगु व धौ नं फीगु याइ । सुनां छु लजगाः यात वयात वहे लजगाःया नामं संबोधन यायेगु स्वभावं यानाः मेय् लहीपिन्त मेय्पूया नामं म्हसीकेगु जुल । मेय् लमहीधुंकूसांनं इमिगु बंशयात मेय्पू हे धयाहयेगु यात । थुकिं यानाः मेय्पूया खलःपिं आतक नं दयेगु याः ।

सापू
सापूतसें सा लहीगु याइ । सा लहिगुलिं हे थुमित सापू धाइगु खः । सा सहीपिन्त सापू धाइगु खःसा दक्वसितं सापू धाइमखु । छम्ह निम्ह सा लहिनाः ज्या दक्वं मेपिन्त याकीपिन्त सापू धाइमखु । थज्यापिसं सायात बांलाक नकेत्वंके यायेगु सिकं बजारय् त्वःता हयेगु याइ ।
सापुतय् थुलि हे सा लहीमाः धयागु दइमखु । थःपिसं ज्या यायेफु कथं लहीगु याइ । जहान यक्व दुपिसं भचा अप्वः लही म्होपिसं कम जक लही ।
सायात छेँय् जक तयाः लहीगु याइमखु । जय् यंकेगु याइ । तिनिख्यः व वथें ज्याःगु ख्यलय् सा जय्गु याइ । बुँ बाज जुयाः घाँँय् बुइकातःगु दःसा अज्याःथाय् नं जइ । बुँइ जइबलय् बालि यानातःथाय् वनी धकाः सापू पिवाः च्वनाच्वनी ।
जयाः जक सा लहिनाः सायात नसा गाइमखु । न्हिं न्हिं भुसा तानाः नकी । भुसायात सुया समां हे सुयागु ज्वरजाम यानातइ । भुसा वालेत दुरु तःवनेथाय् बाय् गनंनं म्हसिउथाय् कः दइबलय् कयाहयातइ । भुसा तायेत व वालेत मिस्तसें नं ग्वहालि याइ ।
सागः फोहर जुल धायेव सौ इयाः यचुकी । इयागु सौ सपा पायेगु याइ । गन धायेव भुतुली मि च्वाकेत व चिकुलां लुमुकेत मि ग्वकातइ । थज्याःगु ज्या अप्वः यानाः मिसापिसं याइ ।
दुरु बिउपिं सातय्के न्ंिह न्ंिहं सुथय् बहनी दुरु न्ह्यायेगु याइ । कँ थय् तयाः दुरु न्ह्याइ । कँथय् लः भचा तयायंकी । मचा दुपिं जूसा न्हापां मचायातनि दुरु त्वंकेबी । कँथय् च्वंगु लखं दुरुपीचा सिलाः लः नं उकी हेतुं तयाः दुरु न्ह्यायेगु याइ । अथे जुयाः मूदुरु त्वनेत साया मचा जुइमाः धाइ ।
गाहाकि पिन्थाय् न्हिं न्हिं सुथय् व सन्ध्या इलय् माः थाय् माः कथं दुरु तः वनेगु याइ । वालय्, लय् बाय् सहमति कथं धेवा काइ । सा दुरु मालीगु पर्ब बलय् जाकिं हिलेगु व धेवा कयाः मीगु नं याइ ।
नेवाःतय् संस्कारय् सौया थःगु हे कथं महत्व दयाच्वंगु दु । नीसी याइबलय् बँ थिलेत सियुचाय् सौ नं ल्वाकछ्याइ । पञ्चग्भे बिइत सौ छकूचा नं तइ । सीम्ह तयेत सु लाये न्ह्यः सौबँ थिलेगु याइ ।
सायाः कुन्हु सा छ्वयेत व सादान याइ बलय् सापूतसें सा हयाबीगु याइ । थुकिया बापत दस्तुर कायेगु याइ । नेवाः समाजय् पुस्तांतरण यानाः लजगाः यानावयाच्वंपिन्त लजगाः न्ह्यथनाः संबोधन यायेगु चलनं यानाः सा लहीपिन्त सापू धायेगु यानावयातःगु दु । उगु लजगाः मयाये धुंकूसां लिपाया पुस्तायात तकं वहे नामं संबोधन यायेगु चलनं याना आः नं सापू हे धायेगु यानावयाच्वंगु दु ।

कं ः— सिँग्वंलय् दथुइ म्हुयाः दयेकातःगु
थल । जँचालय् थ्वलाकार यानाः ज्वनेछिंक चु तयातइ । खुमाना फछिति न्ह्यनी । सा मेय्याके दुरु न्हयाइ बलय् थुकी तयाः न्ह्यायेगु याइ ।

सपा ः— सौ पा पा ज्यानाः गंकातःगु पा । प्याःगु सौ ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पःखाः बाय् अंगलय् तिकाः पा ज्याइ । गन धायेव प्वली । प्यागु दनिसा पानाः गंकी । मि च्याकेगु ज्याय् छ्यली ।

सुवाः
भोजय् सुवाःया ज्या याइपिंत व तलेजु भवानीयात जा थुइपिंत सुवाल धाइ धैगु धापू दु। थ्व नं ज्यापु दुनेया छगू थर खः।

हँय्पू
हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।

थकू (ठकुरी)
लिच्छवीतय्सं शासन यानाच्वंगु इलय् गुंगूगु शदीइ उत्तरी भारतं व्यापार व्यवसायया निंतिं नेपागालय् (स्वनिगः उपत्यकाय्) दुहांवःपिं वैश ठकुरीतय्सं सैनिक सेवाय् ज्या यात । उमिसं बुलुहुं क्षेत्रीयत्व गुणया विकास यानाः क्षेत्रीय हे जुल ।
बौद्ध धर्मया शान्तिवादी नीतिं प्रभावित लिच्छवीतय्त बुकाः शासनसत्ता थःगु ल्हातय् कायेत ताःलात । थुमिसं नेवाः भाय् व संस्कृतियात नालाः नेवाः समाजया छगू अभिन्न अङ्ग कथं
न्ह्यब्वल । अनंलि लिच्छवीतय्त बुँज्या यायेत बाध्य यानाः ज्यापु समुदायलय् रुपान्तरण यानाबिल । थ्वहे वंशया न्हापांम्ह जुजु राघवदेवया पालय् शंखधर साख्वाःनं
नेपाल संबत् चले याःगु खः ।
गुम्हं गुम्हं इतिहासकारतय्सं थुपिं वैश ठकुरीत नुवाकोटं नेपाःगालय् दुहांवःपिं नुवाकोटे वैश्य ठकुरी नं धाःगु दु । मध्यकालया शुरुइ हे वैश ठकुरीतय्गु शासनकाल शुरु जूगु खः । थुमित थकू जुजुनं धायेगु याः । कान्तिपुरय् (येँय्) जक १२ म्ह थकू जुजु दु । जुजु जयस्थिति मल्ल ‘वैश, सामान्त’या डोलाजी जूगु नातां जुजु जुइखंगु खः । थुमिसं स्वसः दँ राज्य याःगु खनेदु । १२ गू शदीया अन्त पाखे थुमित बुकाः न्हापांम्ह मल्ल जुजु अरिमल्ल जुजु जुल ।

दुइँ (दली)
सीकय् बुकय् थीथी संस्कार व नखःचखःबलय् बँ थिलाः नीसी यायेत मदयेकं मगाःगु सियूचा म्यु वइपिंत दुइँ धाइ । दुइँतय्त दली नं धायगु याः । थुमिसं न्हापा सियुचा लिसें जङ्गलया सि, स्वां मीगु जक मखु, ज्यापुतय् बुइँ साःतय्त पहाड दुनेया चा म्हुयाः हयेगु, ल्वहं तछ्यायेगु, दू क्वबीगु, सिपाइँ लजगाः यायेगु नं या । थुमित पुतुवा, दली, नगरकोटी धाःसां राजवाहक धायेगुलि गौरव तायेकी ।
हल्च्वया आदिवासी दुइँत इचंगु, सितापाइला पुलांगुह्येश्वरी, धमाथू, गोकर्ण, सक्वया डाँछि, भद्रवास व आलापोत भ्वँत लिसें येँ नं सतीगु गुँ च्वकाय् च्वनेगु यानाच्वंगु दु । दँय्दसं येँयाःबलय् पिदनीगु सवभक्कु प्याखं व १२ दँय छक्व पिदनीगु हल्च्च भैरव प्याखं थुमिसं ल्हुया वयाच्वंगु दु । बौद्ध धर्मावलम्बी धाःसां सीबलय्या कर्मकाण्ड जुगित पाखें याइगु अजूचायापुगु परम्परा दु ।

द्यःला
नेवाः जात मध्ये छगू द्यःला खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने गन गन नेवाःत दु अन अन द्यःलात नं दु । थुमिगु ज्या द्यःपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा, कलालि व खःमू थायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायेगु, बँ पुइगु, फा, हँय्, खा लहीगु आदि खः । किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म माने याइपिं थुमिसं थःगु धर्म संस्कृतिकथं बाँसुरी पुइगु, कोंचाखिं थायेगु, म्ये हालेगु नं यानावयाच्वंगु दु ।

धोब्या (संगत, रजक)
धोब्या नेवाः दुनेया छगू जात खः । थुमि जात विशेषया पहिचान बिइगु जात्रा पर्व छुं मदु । बरु इमिगु वस्ती दुथाय् ल्वहंहिति संस्कृतिया विकास जूगु खनेदु। थुमिगु मू वस्ती स्वनिगःया धिमेल्वहं, लाजिम्पाट, धोबिचौर, धोबिघाट आदि थासय् दुसां थुपिं मेचीनिसें महाकालीतक न्यना वनाच्वंगु दु । धोबि दुने रजक, कनौजिया, मघैया, मसाल, रञ्जन, राजकर, कनैया, संघत आदि अनेक थर दु । काश्यप गोत्रयापिं थुपिं अप्वः हिन्दु धर्मावलम्बी खनेदु । थुमि परम्परागत लजगाः वसः हीगु खः ।

नाय् (सिंह, खड्गी ,शाही)
नाय् बाय् खड्गी जात नेवाः समुदायया सूरवीर जात खः । स्वनिगलय् थुमिगु फुक्क बस्ती देय्ध्वाखा नापनापं दु ।
थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः जक मखु नेपाःया थीथी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।थुपिं ब्रम्हपुत्र क्षेत्री, सूर्यबंशी व कश्यप गोत्रयापिं खः । थुमित बज्रयान बौद्धतन्त्र, शाक्त परम्परा व शैवशाक्त तन्त्र परम्परा कथं ब्वथलेफु । थुमिगु परम्परागत लजगाः पशुपालन यानाः
ला दुरुया व्यापार यायेगु खः । तर थौंकन्हय् नोकरी नापं मेमेगु लजगाः नं यानाच्वंगु दु । नेवाः समुदायया
जात्रा पर्वय् छ्यला वयाच्वंगु नायःखिं बाजं थुमिगु छगू म्हसीका खः ।

नौ (नापित)
नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

पहि (पहरि)
पहाडया ज्यामछिंक कुंचाय् च्वनाच्वंपिं पहाडिं पहरी जूपिंत नेवाः भासं पिहि, पहि, पइँ व पै नं धायेगु याः । पंया दोका, दाला, धकि दयेकीपिं पैत खः । थुमिसं तिं व कुसालप्ते पैकुसा व सिन्हाज्याया कुसा नं दयेकी । पैतय्सं थःत नेवाः समाजया श्रेष्ठ जात धायेगु याः । बोन बौद्ध धर्म माने याइपिं पैतय् सी धुकाःया कर्मकाण्डय् गुरुजु तयेगु चलन दु । आम्ली अप्वः सइगु श्लेषमान्तक लागाय् खनेदु । स्वनिगलय् यलया लेले, चापागां, बडिख्यः, स्वनिगलं पिने भ्वँत, रामेछाप, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय् थुपिं खनेदु ।

पुं (चित्रकार)
पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।

प्रधान
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

बरे (शाक्य)
भगवान बुद्धया राजधानी कपिलवस्तुइ विरुढकं याःगु आक्रमणपाखें बचे जुइत लिसें ब्यापार व्यवसाय व धर्म प्रचार आदिया कारणं थीथी इलय् बाय् हिलाः शाक्यत स्वनिगलय् च्वंवःगु खनेदु । थुमिगु लजगाः विशेष यानाः लुँवहः सम्बन्धी ज्या यायेगु, धातुया द्यः दयेकेगु आदि खः ।
लजगाः व सरकारी ज्याखं यानाः स्वनिगःया शाक्यतय् बसोबास लिपा नेपाःया थीथी जिल्लाया शहरय् नं जूवन । शाक्यतय्त बरे नं धाइ । बरे खँग्वः “वन्द्य” या अपभ्रंश जुयाः वःगु खः । वन्द्यया अर्थ वन्दना यायेबहम्ह खः । भिक्षुत्व ग्रहण यानाः इपिं वन्द्य जूगु खः । थुपिं स्वनिगःया बहाःबहिलिइ च्वनेगु याइ । संघ परम्परा थुगु जातया छगू विशेषता खः ।

बलामि
नुवाकोटया महासामन्त अंशुवर्माया वंशज बर्मामीपाखें बलामि जूगु धाइ । बलामितय्त बालामि नं धायेगु याः । थुमिसं सिं पालाः मीगु ज्या याइ । बौद्धमार्गी खःसां हिन्दुधर्म माने याइपिं बलामितय्गु आदिभूमि मकवानपुरया चित्लाङ्ग खः । थुमिसं चित्लाङ्गय् पिदनीगु तान्त्रिक प्याखं हुइकाः द्यःया जात्रा नं याइ । थुपिं धादिङ्या जीतपुर, नुवाकोट ओखरपौवाया कागती गामय्, येँया फम्पि, थानकोट व टोखाय् बस्ती दु ।
फम्पिइ महालक्ष्मी द्यःया थासं पिदनीगु कान्ति प्याखं व कृष्णाष्टमीबलय् पिकाइगु जात्राय् बलामीत थीथी प्याखंम्वया रुपय् प्याखं हुइ । नुवाकोटया कागति गामय् बलामितय्सं महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ ।

भँडेल
ख्वपया छथरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर भँडेल नं खः । भन्नी, भण्डारीं भँडेल जूगु धाइ । मल्ल जुजुपिनिगु शासनकालय् लायकुलिइ थीथी कथंया भण्डारया जिम्मा काइपिं कर्मचारीतय्त भन्नी वा भँडेल (भण्डारी) धाइ । थुगु पद लिपा थरया रुपय् हिलावंगु खनेदु । थुमि जुजु, जुजुखलः व लायकू लिसे स्वापू खनेदु ।
मध्यकालीन ख्वपया जुजु जितामित्र मल्लया छगू धरःपतिइ भण्डेल दुथ्याः । भण्डेलं भँडेल जूगु खः । धौभडेलं लायकुलिइ धार्मिक व सामाजिक ज्याया निंतिं अतिकं मजिमगाःगु धौया व्यवस्था याइ । छेभडेलं सरकारी कार्यालयया निर्माण ज्या यायेगु व ताल्चा भडेलं ताःचाः दयेकेगु ज्या याःगु खनेदु ।
थुपिं ने.सं.४४४ पाखे कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मांतय्गु आक्रमणं बचे जुइत तलेजु भवानी ज्वनाः सिमरौनगढं नेपाल उपत्यकाय् दुहांवःबलय् जुजुया भारदारया रुपय्नाप वःगु धाइ । थुपिं हिन्दू धर्म माने याइपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंगु दु । थुमि चाँगुनारायण द्यःनाप नं विशेष स्वापू खनेदु ।

मधिकःमि (राजकर्णिकार)
नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।

मास्के
क्षेत्री (नेवाः क्षत्री) खँग्वः अप्रभंश जुयाः छथरी जूगु खः । ६ थरी श्रेष्ठ दुने मास्के, प्रधान, राजभण्डारी, जोशी, अमात्य व आचाजु दुथ्याः । थुमिसं ब्रम्हुतय्सं थें जनै चीगु याइ । मास्केयात माय्केँ नं धायगु याः । हिन्दू धर्म माने याइपिं मास्केत राज्यसतानाप सत्तिक च्वनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन आदि लजगाः यानाच्वंगु खनेदु । थुपिं विशेष यानाः ख्वप, थिमि, येँय्, यल आदि थासय् बसोवास यानाच्वंगु खनेदु ।

राजभण्डारी
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

राजवंशी
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ मध्ये राजवंशी नं छगू थर खः । मल्लकालय ्राजवंशीत लाय्कूया भारदारत खः । जुजु खलःया खानदान नाप इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिंत राजवंशी धायेगु यात । जुजु खलःया सन्तान जूगुलिं राजवंशी धाःगु खनेदु । हिन्दू धर्म माने याइपिं थुपिं स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप व नेपाःगाःया थीथी थासय बसोबास यानाच्वंगु खनेदु । नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां ने.सं. ८८६ वैशाखय् राजवंशी धंचा भारो, वया कलाः काय, भौ, छैजः नं दिवंगत मां अबुया नामं उमामहेश्वरया मूर्ति दयेका प्रतिष्ठा यात धकाः फम्मिया उमामहेश्वर द्यःया आसनय् कियातःगु दु ।

रिमाल
कौशिक गोत्रयापिं राजोपाध्यायतसें रिमाल थर छ्यला वयाच्वंगु दु । थुपिं येँय् जक दु ।

वज्राचार्य (गुभाजु)
न्हापा वज्राचार्य शब्द गुणबोधक विशेषण खः । वज्रयान चर्या यानाच्वंम्ह आचार्य हे वज्राचार्य खः । लिपा वज्राचार्यया मचा वज्राचार्य जुइगु जुल । वज्राचार्यतय्गु मूल वासस्थान येँ, यल, ख्वपया थःथःगु बिहार व बही खः । बहाःबहिलिइ च्वनेत थाय् मगासेंलि पिने च्वं वनेगु जुल। अले थुपिं देश विदेशय् न्यनावन । पुरोहितया ज्या वज्राचार्यतय्गु परम्परागत लजगाः खः । गुलिस्यां पण्डित जुयाः बाखं कनेगु व सफू च्वयेगु नं याः । ज्योतिष, वैद्यया ज्या याइपिं नं दु ।

वैद्य
धनवन्तरी थर कालान्तरय् वैद्य थरय रूपान्तरण जूगु खः । वेद परम्पराया आधारय् वास; याइपिं स्यस्यःतय्त वैद्य धोयगु चलन दु । थुमित थुकथं ब्वथलातःगु दु– ताहायाःगु मिखा स्याइबलय् वासः याइपिं ज्यापुवैद्ययात – ताहा वैद्य, धँुयागु गःपतय् क्वँय् थाइबलय् व जीवजन्तुयात वासः याइपिं वैद्ययात– द्यः वैद्य (३) घाटय् यंकाः अन्त्य अवस्थाय् वासः याइपि वैद्ययात – घाट वैद्य (४) लायकुलिइ जुजुपिनिगु परिवारयात वासः याइपिं वैद्ययात राजवैद्य धाइ ।
थुमिसं बिरामीतय्गु नारी स्वयेगु, व्यथा स्वयाः सीका वासः यानाः लायेकेगु व थीथी वासः दयेकेगु ज्या याइ । हिन्दू धर्म माने याइपिं वैद्यतय्गु बासस्थान ग्वल पशुपतिइ खः । ग्वलय् च्वंपिं वैद्यत भ्वँत व किपुलिं वःपिं धाइ । वैद्यत स्वनिगः व नेपाःगाःया थीथी थासय् च्वनाच्वंगु खनेदु ।

साय्‌मि (मानन्धर)
मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्‌मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।
स्यस्यः
शेषान्त क्षेत्रं नेपालमण्डलय् दुहां वयाः बसोबास यानाः राज्यसत्तानाप सतिनाः प्रशासन, राजनीति, उद्योग, व्यापार, वैद्य ज्या आदि लजगाः याना वयाच्वंपिं जाततय्त स्यस्यः धयातःगु खः। न्हापा थुमि खुगू मूल जाति व ६८ उपजाति दुगु खः । तर लिपा लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक उपजाति पिहां वयाः आः सच्छिं मल्याये धुंकल । धार्मिक ल्याखं थुमि नारायणशाक्त तन्त्र, शैवशाक्त तन्त्र, बौद्धशाक्त तन्त्र व विविध मतावलम्बी याना प्यंगू सम्प्रदाय दु । नेपालमण्डलय् येँ, यल, ख्वप, भोँत, धौख्यः, पन्ती, नाला, सांगा, धमाथू आदि थुमि मू वस्ती खः।

सुवेदी
सुवेदी भारद्वाज गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः । थुपिं येँ, यल, ख्वप स्वंगुलिं शहरय् दु ।

नेवाः नेपाः/स्वनिगःया आदिवासी खः । नेवाः खँग्वःया ब्यूत्पन्न कथं किराँती भासं सापु–मेय्‌पु जातीयात संवोधन याइगु ङ हे पा पाखें नेपाः -नेवाः – जूगु खः । नेवाः धाःपिं मंगोल नश्लयापिं मनूत हे थौंया नेवाःतय् आदिम पूर्खा खः । उमिसं ल्हाइगु भाय् थौंया नेपालभाषाया प्राचीनतम अस्तित्व खः । बागमती खुसिया जःखः च्वंगु १६ह्२० माइल ताःहाकःगु गाः परापूर्वकालं निसें नेपाःया केन्द्रस्थल जुयाच्वंगु दु । थ्वहे गाः नेवाःतय् आदिमस्थान खः । नेपाःगालय् नेवाःत क्राइस्ट स्वयां खुसःदँ न्ह्यः हे खने दयेधुंकल । मूल नेवाःत चीनया कासु प्रान्तया उत्तर पूर्वंनिसें सँदेया दक्षिण व पूर्व दयेकीगु अर्धवृत्त क्षेत्रं दक्षिण स्वयाः बाय् हिलाः नेपाः गालय् वःपिं खः । थुकथं मूल नेवाःत मंगोल नश्लयापिं खः ।
लिपा बिस्कं बिस्कं इलय् थीथी कथं उत्तर व दक्षिणपाखें किरात, शाक्य, लिच्छवी, थकुरी, बज्जि, गुप्ता, आभीर मल्ल आदि विविध जातियापिं मनूत दुहां वयाः थनया आदिवासीनाप ल्वाकज्यानाः थनया नेवाः भाषा व संस्कृतियात नालाः नेवाः जुयावन । थथे थौंया नेवाःत छगू खास जातियापिं जक मखुसें थीथी थासं बाय् हिलाः थन मुंवःपिं थीथी जातिया ल्वाकःबुकः समुदाय खः । थौंया नेवाःतय्‌गु शारीरिक बनौट, रुप रंगया भेद, धर्म संस्कृतिया विविधतां थ्व खँया पुष्टि जू । नेवाः दुने मेमेगु खँय् विविधता दुसां भाषा धाःसा छगू हे खः । थुकथं नेवाःतय् मंकाः चिं धयागु हे नेपालभाषा खः ।

गोपालवंश
नेवाःया इतिहास गोपालवंशंनिसें न्ह्याइ । थन भूमि गुप्त, जय गुप्त, धर्म गुप्त, हर्ष गुप्त, भीम गुप्त, मनि गुप्त, विष्णु गुप्त व जिन गुप्त यानाः च्याम्ह गोपाल जुजुपिं जुल । गोपालीतय्‌गु वस्ति अप्वः यानाः स्वनिगलय् व मकवानपुरय् खनेदु । येँया किपू, फंपि, मच्छेगां अले अप्वः थक्वाः जःखः टिस्तुङ, पालुङ व नापंया गामय् थुमिगु वस्ति दु ।
महिषपालवंश
नेपालय् गोपालवंशया लिपा महिषपाल (मेपू) वंशया शासन जुल । गोपालवंशया जुजुयात त्याकाः महिषपाल वंशयापिंसं यथाक्रमं राज्य पद भोग याःगु खः । थथे राज्यपद भोग याःपिं जुजुपिं बर सिंह, जय सिंह व भुवन सिंह खः । थुकथं स्वम्ह मेपू जुजु जूगु जुल । महिषपालत भारतया अहीरत खः धयागु धापू दु । थुमिसं नेपाः गालय् च्वनाः मधेश थ्यंक राज्य याःगु खः । भुवन सिंहया शासनकालय् किरातीतसें हःताः यानाः भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि महिषपाल वंशकालया अन्त्य जुल ।

किरातवंश
किरातीतसें हःताः यानाः महिषपालवंशी जुजु भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि नेपालय् किरातीतय् शासन स्थापना जुल । किरातीत थौंया नेपाःया स्वनिगःया पूर्व अझ विशेष यानाः सुदूर पूर्वया इलाकाय् दु । उमि थःगु हे जाति, समाज, धर्म, भाषा, व्यवहार व संस्कृति दु । प्रथम जुजु यलम्बरंनिसें किरात वंशं ३२ गू पुस्तातक राज यात । किरात कालय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व राजनैतिक वातावरण परिवर्तन जुजुं वन । नेपाःया राजनीतिइ बौद्ध गणव्यवस्था लोकप्रिय जुल । सनातन धर्मया नापनापं बौद्ध धर्म नं न्ह्यात । थुकथं गोपाल व महिषपालतसें न्ह्याकूगु आभीर जातिया प्रारम्भिक नेवाः जातिया रुप किरातकालय् वयाः किरात, शाक्य, कोलिय आदि विविध जात ल्वाकज्यानाः सनातन धर्मया नापं बौद्ध धर्मया नं प्रचार जुयाः नेवाः जाति न्हूगु रुप कथं तब्याना वन ।

मल्लवंश
लिच्छविकालय् प्यंगू वर्णय् ब्वथःगु नेवाः समाजयात मल्लकालय् अझ ख्वीप्यंगू जातय् ब्वथला बिल । थजात व क्वजातया विभेदपूर्ण व्यवस्था लागू जुल । जात अनुसार ज्या यायेमाःगु जुल । थज्याःगु व्यवस्था याःम्ह जुजु जयस्थिति मल्लं आर्थिक सुधारया छुं ज्या नं यानावंगु जुल । मल्लकालया गुलिखे जुजुपिं व लानिपिं हे प्याखं व काव्य रचना याइपिं जुयाः नेपालभाषा, साहित्य व नेपाल लिपिया नं यक्व विकास जुल । नेपाल संवत् ३२२ य् अरि मल्लं न्ह्याकूगु मल्ल शासन ने.सं. ८८८ तक ५६६ दँ न्ह्यात । मल्लत भारतं वःपिं खः ।

शाहवंश
नेपाल संवत् ८८८ स गोरखाया शासक पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकाः सत्ता थःगु ल्हातय् कासेंलि नेवाःतय्गु स्थिति कुहां वन । थनया प्रशासनिक भाषा नेपालभाषाया थासय् खस भाय् जूवन । न्हापा थें पिनें वयाः स्थायी रुपं स्वनिगलय् बसोबास याःवःपिं सकलें नेवाः जुइगु परम्परा तनावन । नेवाः भाषा, साहित्य, संस्कृतिया उन्नतिया लँय् गतिरोध जुल । शाहकालया अन्त्य ने.सं. ११२८ य् जुल ।
शाहकालयात निरंकुश राजतन्त्रया काल व संवैधानिक राजतन्त्रया काल यानाः निब्वय् थलेछिं । निरंकुश राजतन्त्रया इलय् हे बिस्कं तानाशाही चरित्रया राणा शासन व पंचायती व्यवस्था लागू जुल । शाहकाल अन्तर्गतया थीथी व्यवस्थाय् मात्रात्मक फरक जूसां जातीय विभेद व दमन शाहकालज्वःछि हे फयेमाःगु जुल ।

लिच्छविवंश
लिच्छवित इसाया २५ दँ न्हापा वैशाली नगरं नेपाः प्रवेश जूपिं खः । लिच्छवितसें नेपालय् अन्दाजी ९०० दँ शासन यात । थ्व इलय् धार्मिक सांस्कृतिक सम्पदाया यक्व विकास जुल । पशुपति महाद्यःया देगः, स्वयम्भू महाचैत्य, चाँगुनारायणया देगः, सक्वया गुँविहार, काष्ठमण्डप, खास्तिया चैत्य आदि नांदंगु सम्पदाया निर्माण थ्वहे कालय् जूगु खः ।
थ्व इलय् यलया हरसिद्धि जात्रा, न्यकू जात्रा, इन्द्रजात्रा, लाखे जात्रा आदि जात्रा नं प्रचलनय् वल । नेपाल संवत्या पलिस्था नं थ्वहे इलय् जूगु खः । थ्व इलय् छखे शिक्षाया प्रचार व शिल्पया विकास जुलसा मेखे वर्ण व्यवस्थाया नं प्रारम्भ जुल । अथेहे शिक्षाया माध्यम संस्कृत जूगुलिं नेपालभाषाय् नं संस्कृत भाषाया प्रभाव दुहां वल ।

राणाकाल
ने.सं. ९६७ स जूगु कोतपर्व लिपा नेपाःया शासन सत्ता राणा प्रधानमन्त्रीया ल्हातय् लात । जुजु अलंकारिक जक जुल । नेपालय् निरंकुश जहानिया राणातन्त्रया सुरुवात लिसें नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया उत्थानय् अनेक पंगः थनेगु ज्या राज्य स्वयमं यात । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरया शासनकालय् ने.सं. १०२६ निसें नेपालभाषां च्वयातःगु छुं नं भ्वं अड्डा अदालतय् प्रमाण लगे मजूगु यानाबिल । चन्द्र शम्शेरया हे पालय् राज्यस्तरय् छ्यला वयाच्वंगु नेपाल संवत्यात विक्रम संवत्ं विस्थापित यात । जुद्ध शम्शेरया इलय् नेपालभाषाया तःम्ह साहित्यकारपिंत जेलय् कुनाबिल । थुकथं राणाकाल भाषा जातिया मामिलाय् तसकं कठीन ई खः । नेपालभाषां द्यःया नामय् सिलः, तुतः छपु निपु च्वःपिंत तकं ज्वनेगु कुनेगु यात । राणा शासनया न्हापांम्ह प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं जातीय विभेदय् आधारित मुलुकी ऐन दयेकाः जातीय दमनयात प्रोत्साहन यात । गुकिया शिकार नेवाःत जुयाच्वनेमाल ।

पञ्चायतकाल
नेपाल संवत् ९७३ स राणा शासनयात वांछ्वयाः देशय् प्रजातन्त्र हसेंलि भाषा जातिया मामिलाय् नं छुं उदारता खनेदत । रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ प्रशारण शुरु यात । ब्वनेकुथि व कलेजय् नेपालभाषा ब्वने दत । नेपालभाषां निर्धक्क साहित्य सिर्जना याये जिल । तर नेपाल संवत् १०८१ स जुजु महेन्द्रं जननिर्वाचित सरकारयात ‘कू’ यानाः पञ्चायती व्यवस्था लागू यासेंलि भाषा जातिया ख्यलय् हाकनं विभेद व दमनया पुनरावृत्ति जुल ।
रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ बीगु दिकाबिल । ब्वनेकुथि व कलेजय् नं नेपालभाषा अःपुक ब्वने मदइगु यानाबिल । खुल्लमखुल्ला “छगू देय् छगू भाय्”या विभेदकारी नीति छ्यलाः खसआर्य बाहेक नेपाःया मेमेगु जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृति न्हंका हे छ्वयेगुपाखे न्ह्याःवंगु थ्व ई नेवाः जातिया विकासया ख्युंगु ई खः ।

संवैधानिक राजतन्त्रकाल
नेपाल संवत् १११० या जनआन्दोलनं निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थायात वांछ्वयाः देशय् हाकनं बहुदलीय व्यवस्था हल । जुजु संवैधानिक जुल । थ्व तुलनात्मक रुपं उदार व्यवस्था खः ।
न्हूगु संविधानय् देशया फुक्क भाषायात राष्ट्रिय भाषाया मान्यता बिल । तर खय्भाय् छगूयात राष्ट्र भाषा व सरकारी ज्याखँया भाषाया तगिमय् तल । थुकिं यानाः नेवाः भाय्यात स्थानीय निकायय् तकं छ्यले मदु धकाः सर्वोच्च अदालतं निर्णय यात । थ्व इलय् नं नेवाःतय्सं विभेदया स्याः याउँक लंके मखं ।
मेखे थ्वहे इलय् नेपाल संवत्या प्रणेता शंखधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात, जनजातितय्गु उत्थानया निंतिं जनजाति विकास प्रतिष्ठानया व्यवस्था जुल । थुकथं थ्व ई भतिचा सहजगु ई धायेमाः ।

गणतन्त्रकाल
बहुदलीय व्यवस्था अन्तर्गत जुजु जूम्ह ज्ञानेन्द्र शाहं हानं निरंकुशताया अभ्यास यायेगु स्वसेंलि नेपाल संवत् ११२६÷२७ आन्दोलनं संविधानसभा स्थापना यानाः संविधानसभाया न्हापांगु मुँज्यां हे देशय् गणतन्त्र स्थापना यात । संविधानसभां जारी याःगु नेपाःया संविधानय् देशय् ल्हाइगु फुक्क मातृभाषायात राष्ट्र भाषाया मान्यता बिल । संघीय सरकारया ज्याखँया भाय् नेपाली जूसां प्रदेश सरकारय् प्रदेशय् अप्वःसिनं ल्हाइगु मेमेगु भाय्यात नं सरकारी ज्याखँया भाय् दयेके फइगु व्यवस्था जुल । सकसितं थःगु भाषा छ्यलेगु, थःगु भाषां ब्वनेगु हक नापं जात, भाषा, धर्म, वर्णया आधारय् सुयातं भेदभाव याये मदइगु समानताया हक नं संविधानय् व्यवस्था जूगु दु । देय् धर्म निरपेक्ष घोषित जूगु दु । नापं राज्यया निर्देशक सिद्धान्तय् बहुभाषा नीति दुथ्याःगु दु । थथे नेवाः जातिया विकासक्रमय् थ्व छगू सहज व उन्नत स्थितिया ई खः । यद्यपि संविधानय् दुगु यक्व खँ व्यवहारय् छ्यले अझं ल्यं दनि ।

ने.सं. ११०४ दँय्‌ नेपालय्‌ नेपाल टेलिभिजन नीस्वने धुंकाः ने.सं.१११६ दँय्‌ टेलिभिजनया पर्दाय्‌ न्हापांगु नेपालभाषाया टेलि संकिपा बाह्र बजे क्यनेज्या जुल । ने.स. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें हावालासा नांया न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु हे ज्याझ्वलय्‌ ‘लुमंका च्वना छन्त’ नांया नेपालभाषाया न्हापांगु म्यूजिक भिडियो नं क्यनेज्या जुल । ने.सं.१११६ दँय्‌ नेपाल टेलिभिजनया धकिनय्‌ ‘बाह्र बजे’ नांया टेलि संकिपा प्रदर्शन जुल । थुगु टेलि संकिपाया च्वमि व निर्देशक रामशेखर नकःमि खः । कलाकार आशाकाजि थकू, कृष्ण नापित, मदनकृण श्रेष्ठ व हरिवंश आचार्य खः ।

ने.सं.११३१ थिंलाथ्वः पुन्हिखुन्हु नेपालमण्डल प्रा.लि.यापाखें नेपालभाषा, परम्परा, धर्म, कला, संस्कृतियात कःघानाः नेपालमण्डल टेलिभिजन पिलू वल । अथेहे ने.सं.११३९ दँय्‌ नेवाः म्हसीका कःघानाः डेल्टा मल्टिमिडिया प्रा.लि.पाखें नेपाः च्यानल नं वल । थुलि जक मखु ने.सं ११३८ दँय्‌ नेवाः ख्यलय्‌ न्हापांगु एच.डि. च्यानलकथं नेवाः मिडिया नेटवर्क प्रा.लि.पाखें नेवाः एच.डि.च्यानल वल । थौकन्हय्‌ थुपिं सकतां च्यानलत न्हिछि चच्छि हे प्रसारण जुया वयाच्वंगु दु

ने.सं. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें ‘हावालासा’ नांया नेवाः कला, संस्कृति, परम्परा व नेवाः समसामयिक बिषय कःघानाः न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु ज्याझ्वःया निर्माता बिजयरत्न असंबरे खः ।

‘गथांमुगः’या किपा
दँय्दसं दिल्लाचःह्रेकुन्हु गथांमुगः नखः हनी । उकिं थ्वयात गथांमुगः चःह्रे नं धाइ । थ्वकुन्हु सुथंनिसें दुवाःदुवातय् न्हाय्पंकथिया गथांमुगः दयेकाः थनातइ । सनिलय् थ्वयात तःधंकाः ‘गथांमुगः’या ख्वाःपाः च्याः छुकी । थ्व ख्वाःपाः भ्वँतय् लाखय्या लसि वयेक दयेकीगु खः । थ्वया न्हाय्पनय् गं घाकातःगु दइ । थ्वयात सनिलय् हाःनाः मदुपिन्सं क्वःथलाः मि तयाः खुसिइ वायेयंकीगु खः ।

नागया किपा
नाग पंचमिकुन्हु नागया किपा छेँय् छेँय् लुखा फुसय् तिकाः पुजा याइगु खः । थ्व फुक्क धया थें छेँय् छेँय् तइगु जूगुलिं यक्व किपा पिकायेत थासां थानाः पिकाइगु व थुकी थीथी उनं जायेकीगु खः । अप्वः थें नागमाः हनाच्वंगु वा तःधीम्ह नागं छ्यं ल्ह्वनाच्वंगु किपा च्वइगु खः । थुकिं छेँय् नागया भय दइ मखु धयागु विश्वास दु ।

गनेद्यःया किपा
नेवाःतय्सं यंलाथ्वः चौथिकुन्हु चथाः हनी । थ्व न्हियात गनेश चौथि नं धाः । थ्वकुन्हु भ्वँतय् च्वयातःगु गनेद्यःया किपा तिकाः पुज्याइ ।

भगवति द्यःया किपा
मोहनिबलय् कौलाथ्व पारुकुन्हु नःला स्वनेगु ज्यां मोहनि नखः न्ह्याइ । थुबलय् थीथी ज्वलं स्वनेगु व नःलास्वां पीगु लिसें भ्वँतय् च्वयातःम्ह सिंह गयाः महिसासुर दैत्य स्यानाच्वंम्ह भगवतिया किपा नं तिकेगु ज्या याइ ।

भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयेगु
मोहनिबलय् चालं (दशमी) कुन्हु नेवाःतय् छेँय्छेँय् भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयाः स्वनातःगु भुइफसियात खड्गं पालेगु ज्या यानाः पुजा क्वचायेकी । थीथी थासय् पायाः वइगु गुथि दुपिन्सं पायाः वयाः उगु भुइफसि पालेगु याइ ।

साया ख्वाः च्वयेगु
गुंलाथ्व पारुकुन्हु नेवाःतय् छेँय् दछिया दुने सुं सीगु दःसा वया नामं सायाः वनेगु चलन दु । कय्तापुजा मयाःनिम्ह मचाया छ्यनय् तिंया क्वँय्लिंचाय् साया ख्वाः च्वयातःगु तिकाः देय् चाःहीकीगु खः । साख्वाःया लिसें किकिंपा नं च्वयाः क्वय्लिंचाय् तयेगु नं याइ ।

लक्ष्मीद्यःया किपा
स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यःया किपा धुकुतिइ बा पुजा क्वथाय् तिकाः पुजा याइ । थ्व लक्ष्मीद्यः बिस्कं कथंयाम्ह जुइ । थ्व लक्ष्मीद्यःया बाहां काउले जुइसा लक्ष्मीद्यःया प्यपा ल्हाः दइ । च्वय्या निपा ल्हातिं सिन्हःमू व ज्वलान्हाय्कं ज्वनातःगु दइ । क्वय्या निपा ल्हातिं धन प्वंकाच्वंगु दइ । किपाय् जवंखवं ख्याः व कुबेर नं धनप्वः ज्वनाच्वंगु दइ ।

ससुद्यःया किपा
श्रीपंचमिकुन्हु ससुद्यः (सरस्वति)या पुजा याइ । मस्तय्त आखः स्यनेबलय् नं ससुद्यःया पुजा याइ । ससुद्यःया दसिकथं खतकोन च्वयाः पुज्यायेगु नं याइ ।

मन्दः (म्हपुजा मन्दः)
नेपाल संवत्कथं कछलाथ्व पारु, न्हूदँकुन्हु नेवाःतय् छेँय् छेँय् बँय् म्हपुजा मन्दः च्वयाः म्हपुजा यायेगु याइ । मेमेगु थीथी पुजाबलय् नं थीथी कथंया मन्दः च्वयेगु चलन दु ।

धकिं
आगं धकिं नेवाःतय् थीथी पुजाकुथि, गथे आगं, नासःद्यः व पुजाकुथि व मेमेथाय् तयेत थीथी कथं धकिं तइ । धकिं स्वयाः उगु थाय् छु खः धकाः सीकेगु याइ । अले उगु थासय् दुहां वनेज्यू लाकि मज्यू धयागु नं सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वइ । बौद्धतय्गु आगं धकिं व शैवतय् आगं धकिं पाइ । आगं धकिं देखा दुपिं पुंतय्सं जक च्वइ । आगं धकिंयात क्वतः तयाः पुजा यानाः जक लुखाय् खाइ ।

आगं धकिं
आगं क्वथाया लुखाय् आगं धकिं खाइ । आगमय् न्ह्याम्हं मनू दुहांवने मज्यूगुलिं उगु आगं धकिं स्वयाः अन दुहां वने ज्यूला मज्यू धयागु सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वयातइ ।

बुद्धमार्गीतय् आगं धकिं
बुद्धमार्गीतय् आगं धकिंया दकलय् च्वय् झ्वःलिं कवंछ्यं दइ । वयां क्वय् झलर व फय्गं दइ । वयां क्वय् दकलय् च्वय् दथुइ चीभाः दइ । चीभाःया जवंखवं स्वांमाः ज्वनाच्वंपिं परि निम्ह ब्वयाच्वंगु दइ । वयां क्वय् धकिं दथुइ न्याहः किकिंपा दुगु मुखः दइसा वयां क्वय् पलेस्वानय् दिकातःगु पात्र दइ । पात्रया क्वय् कलश दइ । कलशय् पलेस्वांया दं दुछ्वयातःगु दइ । अले दकलय् क्वय्या तँय् पात्र व उकिया जवंखवं ध्वंचा व गुँखिचा फ्यतुनाच्वंगु दइ । वयां क्वय् जवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः व खवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः दइ । अले पलेस्वानय् द्यःने च्वंगु शक्ति पात्र (कवं छ्यंया पात्र) जवंखवं काकासि, उल्कासि दइ ।
शिवमार्गीतय् आगं धकिं
शिवमार्गीतय् आगं धकिनय् सकतां बुद्धमार्गी
आगं धकिं थें हे जुइगु खःसां दकलय् च्वय् च्वंगु चैत्यया थासय् शिवलिंग, दथुइ च्वंगु बज्रया थासय् त्रिशूल व काकासि, उल्कासिया थासय् गणेश, कुमार च्वइ ।

गाछिगा (नासः धकिं)
प्याखं क्यनीगु व शीप ब्वज्या याइगु थासय् वा दबुलिइ ल्यूने अंगलय् प्याखंपाः कयाच्वंम्ह नासःद्यः (नृत्येश्वर)या किपा व वया जवंखवं ह्याउँम्ह व वँचुम्ह निम्ह द्यःयात किकाः गाछिगा धकिं तयातइ ।

जन्तिक्वः (किजापुजा धकिं)
न्हापा न्हापा किजापुजा याइथाय् किजापुजा द्यः धकाः निम्ह जन्तिक्वः (यमदूत)या किपा च्वयाः खायेगु नं याः ।

थाज्या द्यःया धकिं
सिथि नखःकुन्हु थाज्या यानाच्वंम्ह वा थाइ हिनाच्वंम्ह मिसाया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

द्यःपिनि धकिं
थीथी द्यःपिनि खः जात्रा याइबलय् उम्ह द्यःया किपा च्वयाः खतय् ल्यूने धकिं खाइसा द्यःछेँ व देगलय् नं अज्याःगु धकिं खायेगु याः ।

नवाह धकिं
नवाह याइगु थासय् सिंह गयाच्वंम्ह भगवती दुगु धकिं खाइ । लुखापिवाः (द्वारपाल) कथं सिंह व खड्गया किपा नं कापतय् च्वयाः खाइ ।

नासः धकिं
नेवाःतय्सं प्याखं स्यनेत, बाजं स्यनेत व मेगु सिप स्यनेत तुयुगु नासः धकिं अंगलय् खायेगु याइ । नासःद्यः दुगु पुजाकुथिया लुखाय् नं नासः धकिं खानातःगु दइ । नासः धकिं मूकथं निथी दइ ।
१) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखा व वया क्वय् त्रिशूल दइ । अले त्रिशूलया जवय् कवं व खवय् ख्याः दइ ।
२) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखाया क्वय् त्रिशूल दइ । उकिया क्वय् जवय् स्वंगः मिखाया क्वय् कलश व खवय् थनातःगु बज्र दइ । नासः द्यः कला व सिपया द्यः खः । नासः द्यवं प्याखं, मे (नृत्य÷संगीत) व थीथी सिप सयेकेगु ग्यां बीगु खः । नासःद्यःया क्वथाय् तुयुगु कापतय् च्वयातःगु धकिं तइ ।

पुजा धकिं
थीथी धलं दनीबलय् वा बिस्कं कथंया पुजा याइबलय् गुम्ह द्यः पुज्याइगु खः, उम्ह द्यःया किपाया धकिं खायेगु याइ ।

पौभाः धकिं
गुथि वा थीथी पुजाय् चन्द्रमहारोशन, हेबज्र, हेरुक आदि तान्त्रिक द्यःपिनि पौभाः धकिं खानाः पुजा यायेगु याइ ।

पंचबुद्ध व ताराद्यःया धकिं
सत्वपुजा व थीथी बौद्ध धलं दनीबलय् न्याम्ह ध्यानी बुद्ध (पंचबुद्ध) व ताराद्यःया धकिं खायेगु चलन दु ।
बसुन्धरा व ताराद्यःया धकिं
बसुन्धराया धलं दनीबलय् बसुन्धराया किपा व तारा धर्म याइथाय् ताराद्यःया किपा दुगु धकिं खाइ ।

सप्ताह धकिं
नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड गयाच्वंम्ह नारांद्यः
व वया जवंखवं शंख, चक्र, गदा व पद्मया किपा च्वयातःगु कापः सप्ताह यायेगु थासय् खाइ । सप्ताह याइगु
थाय्या मूलुखाय् नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड व चक्र चिं च्वयाः खाइ ।

ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं
चथाःकुन्हु निभाः बिकाः ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

मेमेगु धकिं
मेमेगु थासय् तइगु धकिनय् अष्टमंगल, पूर्णकलस, मिखा व मेमेगु बां (बुट्टा) तयाः बा थीथी द्यःया किपा तयाः दयेकी । थीथी द्यःया जात्रा याइबलय् द्यःखतय् ल्यूने द्यःया किपा दुगु धकिं तयेगु याइ ।