ने.सं. ११२५ दँय्‌ ‘गुरुमापा’ संकिपाय्‌ एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल । थुगु संकिपाया च्वमि व निर्देशक शान्तराज शाक्य खः । कलाकार– बिजयज्योति, मधु शाही, बिक्रम बज्राचार्य, किरण शाक्य व बसन्त शाक्य खः । नेपाल संम्वत् ११३७ दँय्‌ नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखं हनाः ‘संखधर साख्वाः’ न्हापांगु नेवाः कार्टुन एनिमेशन संकिपा पासा पुचः गुथि, यु.के.पाखें संयुक्त श्रेष्ठपाखें निर्माण व प्रदर्शन जुल ।

नेपाःया जनगणना सन् २०२१ कथं नेपालय् १३४ जातजातिं १२४ स्वयाः अप्वः भाय् ल्हाइ । थुकथं नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक देश खः । नेपाःया जनसंख्या २,९१,६४,५७८ म्ह दु । नेवाः जाति मनू व वक्ताया ल्याखं देशया च्यागूगु तःधंगु जाति व भाषा खः । नेवाःत नेपालय् १३,४१,३६३ म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया ४.६ प्रतिशत दुसा वक्ता ८,६३,३८० म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया २.९६ प्रतिशत दु । नेवाःत नेपालय् न्हय्गू प्रदेश, ७३ जिल्ला, ४६७ (न्यागू महानगरपालिका, १२ उपमहानगरपालिका, १९० नगरपालिका व २६० गाउँपालिका) पालिकाय् न्यनाच्वंगु दु (CBS, Population by Caste/Ethnic groups and Sex, NPHC 2021, 2021) ।
नेवाः जाति तहगत समुदाय खः । लिच्छवि– कालया जुजु वसन्तदेव (सन् ५०६–५३२) या पालय् नेपालय् वर्णव्यवस्था लिसें जातिप्रथा नं न्ह्याःगु खनेदु । व इलय् समाजय् प्यंगू जात व १८ गू थरया नां न्ह्यथनातःगु खनेदु (वज्राचार्य, वि.सं. २०३०, पृ. ९१–१०३) । उकी थीथी उपथरत नं खनेदु । जयस्थिति मल्लया शासनकालय् (वि.सं. १४३७–१४५३) प्यंगू जात व ६४ गू वर्णय् ब्वथल । सिद्धिनरसिंह मल्लं (वि.सं. १६७९–१७१४) ४८ गू थीथी जातया व्यवस्था याःगु खनेदु (श्रेष्ठ त., वि.सं. २०६६, पृ. ५३) । भाषा वंशावलीयाकथं ७२५ कुनां–बिनां दुगु सीदु । जंगबहादुर राणाया वि.सं. १९१० या मुलुकी ऐनय् नेवाः जाति दुनेया कुनां–बिनांयात कानुनी मान्यता बियातःगु खनेदु ।
नेपाःया संविधान २०७२ च्वःगु इलय् तसकं बय्बय् जूगु विषय भाषिक व जातीय पहिचान नं खः । नेवाः आर्य, मंगोल, ड्राविड वंश अले हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम व क्रिश्चियन धर्मावलम्बी अले वर्णाश्रम नालीपिं व नाली मखुपिनिगु समुदाय खः । उकिं थ्व समुदाययात छुं नं विशेषण छुइ मछिं । थ्व समुदाययात बांलाक म्हसीकेत नेवाः कुनां–बिनांया अध्ययन यायेमाः । येँ–यलय् कुनां व ख्वपय् बिनां धाइगु खँग्वः छथासय् ल्वाकछ्यानाः कुनां–बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम खः (Malla K. P., 2015) । झीथाय् आः तक स्यस्यः, ज्यापु व साय्मि जातया कुनां–बिनांया प्रायोगिक अध्ययन जूगु दु ।
नेपाःया थीथी जातिया थःथःगु भाय्या मू मथुयाः नेवाः कुनां गुलिसिनं खय्भासं छूगु दुसा गनं तना हे वन । थःगु भासं दुगु कुनां–बिनांया अर्थ व उकिया गौरव थुल कि उकियात ताःई तक ल्यंकी । थुकिं जातीय व भाषिक पहिचान च्वन्ह्याकाः थातं तयेगु कुतः याइ ।
कुनां धायेवं अंग्रेजीया ‘टोटम’ लिसे ज्वःलाःगु खनेदु । खय् समाजया उपथर धाये भतीचा मछिं । थुकी मनूया ज्या, म्हबां, स्वभाव, बानीब्यहोरा, थासं वःगु विशेषणवाची नां लानाच्वंगु दु । खय् समाजया गोत्रया भतीचा, पश्चिमया टोटमया भतीचा अले गुलिंगुलिं स्थानीय परम्परा दुगु नां छुइगु प्रथा कुनां खः । थुकियात ख्वप व ख्वप नेवाः भाय्या किचः लाःगु थाय्यापिंसं बेनां वा बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम जुइ ।
कुनां थःपिंसं छुत धाःसा उकियात Autonym धाइ । थुज्वःगु नां तुलनात्मक रूपं न्ह्यब्वयेबह जुइ । थःपिंसं छुनातःगु नांया अर्थ वा ज्या कने फइ । वहे नां मेपिंसं छुनाबिल धाःसा उकियात Exonym धाइ । थुज्वःगु नां न्ह्यथनेबह मजुइ नं फु । थुज्वःगु कुनां विशेषतः मनूया ज्या, ख्वाः, म्हबां, स्वभाव आदियात क्वथुनेगु ल्याखं छुनातइ । थुज्वःगु कुनां यक्व दुगुलिं नेवाः कुनांया दक्व थासं ज्या लुइके फैमखु । कुनांया क्वटी आचरण, कःमि, खि, ख्वाः, गुथि, जु, झंगः, तत्सम संस्कृत, तद्भव संस्कृत, थाय्बाय्, नसाज्वलं, पद, पशु, पुजाज्वलं, प्रतिष्ठा, बन्जार, भूतप्रेत, मनूया नां, मालिक, म्हया बां (आकृति), लवः, वंश, वासिन्दावाची प्रत्यय, वि, सीप, श्रेष्ठ, सिसाबुसा, सेनासम्बन्धि, सेवक, स्वभाव आदि खनेदु ।
कुनां खास यानाः निथी कारणं छ्यली– (क) भुतप्रेतादिं थियाः मभिं मजुइकेत, (ख) म्हसीका खने दयेकेत । न्हापांगु कारण छेँयापिं थःपिंसं हे छ्यली । निगूगु कारण थःपिं व पिनेयापिं निखलःसिनं छ्यली । पिनेयापिंसं तःगु नां गबलें गबलें मनूतय्त यइ मखु । थःगु कुनांयात सम्मानित याकेत संस्कृत नां छुइगु चलन नं खनेदु । थुकिं उमिसं थःत उच्च वा सम्मानित जूगु तायेकी । मनू नं समाजया हे ब्व खः । उकिं उमिसं समाजय् दुगु झंगः, पशु, की वा पदप्रतिष्ठा, नसाज्वलं, थलबल, स्वभाव नं नालाकाःगु खनेदु । थ्व नं समाजय् प्रतिबिम्वित जुयाच्वंगु दु ।
भाषा संस्कृतिया न्हाय्कं खः । मनुखं न्ववाइगु भाषाय् दुगु कुनां–बिनामय् मनूतय्गु पहिचान खने दइ । कुनां–बिनामय् वंश, संगठन, की, पशु, झंगः, पराभौतिक, शारीरिक आकृति, स्वभाव, द्यः, थाय्, नसाज्वलं, ज्याभः, मनूया नां, मानसिक अवस्था व थीथी पुचः दुथ्याः ।
नेवाः कुनांया बारे ओमकारेश्वर श्रेष्ठं (Williams, 1997, पृ. १–३१), ‘भक्तपुरका नेवार कुनांबिनां’ च्वसुइ न्हापांखुसी ओम धौभडेलं (धौभडेल, २०७१, पृ. ८१–८६) मुनादीगु ५७४ गू कुनांया जातिभाषावैज्ञानिक विधिं विश्लेषण यासें खोपया कुनांयात जु, श्रेष्ठ, संस्कृत तत्सम, तद्भव, लवत, बञ्जार, बाय्, वासिन्दावाची प्रत्यय, शारीरिक संरचना, पशु व झंगःपंक्षी, नसाज्वलं, द्यः वा लाखय्, थुवाः, ज्यामिपुचः, वंशज, खलः, थलबल, खि, शीप, २१ गू कवलय् इनादिल । दक्व कुनां मनूया जीवन व मनूया जःखः चाहिलाच्वंगुलिं व्यवहारवादी जीवनय् अनुवाद यानातःगु खनेदु । थुकिं समुदायया वास्तविक सामाजिक चेतया पहिचान उलाः क्यनाच्वंगु दु ।
ओमकारेश्वर श्रेष्ठ व राजनलाल जोशीपिनिगु लुँभुया अभिलेख मुनाय् लुँभुया नामकरण व कुनां दुथ्याकातःगु दु ।
कमलप्रकाश मल्लं (From Literature to Culture, Selected Writings on Nepalese Studies, 1980–2000) नेवाः समाजय् कुनांया प्रचलनया इतिहास बारे न्ह्यब्वयादिल । मध्यकालिन नेपालय् तसकं प्रचलनय् वःगु नेवाः कुनापाल, वर्मन, वर्धन, रावुत, भल्लोक वा सामान्य भासं भारो खः । तसकं प्रचलित सांस्कृतिक प्रकार्यमूलक भूमिका दुपिं मुलमि, महापात्र, दैवज्ञ, अमात्य, वज्राचार्य खः । मल्लजुं नेवाः जातिया किपा थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु ‘वंगु ३० दँया दुने हाइमन डोर्फंनिसें कयाः किग्लें तक याःगु अध्ययनय् नेवाः जाति प्रथाया सोपानक्रम विरूद्ध गतिशिलताया नमुनाया व्याख्या स्वजाति दुने इहिपा व भ्वय् नयेज्यू/मज्यूया दापूया बः कयाः जूगु खनेदु ।’ सन् १८५४ स घोषणा जूगु इष्टिहारय् समग्र नेवाः जातियात उमिगु आन्तरिक स्तरगत संरचनायात वास्ता हे मयासे ‘मासिने मतवाली (दास जुइपिं)’ कवलय् तःगु दु । सन् १८६३ दँय् वयाः तिनि नेवाःतय्त ‘नमासिने समुदाय (दास मजुइपिं)’ कवलय् दुथ्याकल । राणाकालय् उच्चवर्गीय नेवाः तय्सं मल्ल व थरघर (भारदारी खानदान) जक ‘जिउपिं’ स्यस्यःकथं सामाजिक स्वीकृति कायेफत । न्हूगु संशोधित स्थितिकथं मेपिं नेवाःत थुकथं प्यंगू कवलय् खनेदत–
१. जिउपिं स्यस्यः स्वयां क्वय् च्वंपिं स्यस्यःत, लिसें उराय् व बरे ।
२. ज्यापु व इपिं सरहपिं मनूत ।
३. मानन्धर, नकर्मि, छिपा, गथु, खुसल, मुसल, दुइँ, उराय् व इपिं सरहपिं मेपिं मनूत ।
४. थी मजिउपिं
५. कसाइ, कुसले, दोङ
६. च्यामखलः, पोडे (थुमित थिल कि लखं हाः यायेमाः।)
वय्कलं नेवाःतय्गु कुनां च्वंगुया सैद्धान्तिक ढाँचा नं बियादीगु दु । वय्कःया हे भासं– ‘भाग्यवश थौ नं झीथाय् नेवाः सामाजिक संगठनय् कुनांया किपालु खने दनि । शुद्ध व दुषित थज्याःगु वैचारिक स्वपानकथं मखु, न त पहिचान व उदासिनताया सिद्धान्तय् हे खः । अजूचायापुगु खँ खः, थौंतक सुं नं समाज अध्येतापिनि मिखाय् नेवाः समाज वर्गीकरणया छगू आधार ख्वपया ज्यापु, धौख्यःया स्यस्यः, भोँतया साय्मि व यलया स्यस्यः अले येँया ज्यापुतय्गु कुनां वा कूलनाम (वंशया नाम) मलाःनि । थुपिं यक्व ला पशु, झंगःपंक्षी, कीटपतङ, स्वां, कलाकौशल, शारीरिक संरचनाया वर्णन थें खनेदु । यक्व धैथें आदिवासीत कूल (वंश) कथं ब्वथलातइ । पशु, सिमा वा प्राकृतिक वस्तुपाखें कुलया नां छुनातइ । थःथःगु कुनां क्वकयातःपिं प्राणीयात मनूतय्संं विशेष व्यवहार याःगु खनेदु । कूल, कुनां, सेवाया भावना व परम्परायात कुनां (Totemism) धाइ । कुनां दुने दुथ्याइ— (१) कुल संगठन, (२) कुलया चिंकथं काइगु वनस्पति वा पशु, अले (३) समुदाय व कुनांलिसे स्वानाच्वंगु विश्वास ।
भाषाविद् ओमकारेश्वर श्रेष्ठपाखें आः तक खोपया थीथी नेवाः समुदाय, धौख्यःया स्यस्यः, येँया ज्यापु, साय्मि, लुभुया स्यस्यः समुदायया कुनांया भाषावैज्ञानिक विश्लेषण जुइधुंकूगु दु ।
अनुसन्धानता गोपालसिं नेपालीं थःगु सफू The Newars, an Ethno–Sociological Study of a Himalayan Community स नेपाःया वृहत्तर हिन्दु समाजया मिखां स्वय्बलय् ब्राह्मण समूह दुने उपाध्याय ब्राह्मण, कुमाइ ब्राह्मण, जैशी व्राह्मण व देवभाजु ब्राह्मण दुथ्याःसा क्षेत्रीय समुह दुने ठकुरी, क्षेत्री (पुलांपिं खस) व खत्री लाः धकाः क्यनादीगु दु । निखें थ्याःगु पुचलय् मगः, गुरूङ, उच्च वर्गीय नेवाः दुथ्याः । शुद्र अन्तर्गत लिम्बु व राई लिसें निम्न वर्गीय नेवाः, सुनुवार, मुर्मि, थारू, अछुत पर्बतीया अथवा खय्भाय् ल्हाइपिं थीमत्यःपिं (अछुत) व थीमत्यपिं नेवाः दुथ्याः । वय्कलं छथरे नेवाःतय्गु १३ गू कुनां नं न्ह्यब्वयादीगु दु । उकी हे जयस्थिति मल्लया ऐतिहासिक धलःया तुलना यानादिल । उकी २५ गू पाँचथरे नेवाःतय्गु धलः न्ह्यब्वयादिल । उदाय्तय्गु च्यागू उपजाति नं न्ह्यब्वयादिल । लिसें थीत्यःपिनिगु वर्गयात बांलाक न्ह्यब्वयादिल ।
चन्द्रविक्रम बुढाथोकीं जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यःया समाजयात शासकवर्ग भारो व शासितवर्ग भावोकथं ब्वथलादीगु दु ।
तुलसीलाल सिं जयस्थिति मल्लकालीन पद, स्थाननाम व व्यक्तिगत नांया परिचय बियादीगु दु । वय्कलं मुलमिपद कथं रावुत, भारोस, बोधपति, स्थाननाम कथं भोन्त, यन्ताछेँ, मङगलाछेँ, देवलछेँ, युवीछेँ, सविछेँ, क्वाछेँ, गोछेँ, च्वछेँ व व्यक्तिनाम कथं तेजराम, अनेखराम, श्रीजयराजदेव, शिवसिंह उल्लेख यानादीगु दु । जयस्थिति मल्लं नेपालय् जातिप्रथा हल धैगु खँया छुं हे आधार मदु धइगु
वय्कःया धापू दु ।
तुलसीनारायण श्रेष्ठं थःगु ‘नेपालका नेवारहरू पहिचान र पृष्ठभूमि’ सफुलिइ यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेवाःतय्त ४८ जातया थिति चिनाबिल धकाः न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ नेवाःतय्के ६२१ गू कुनां दुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । स्यस्यःतय्गु विभाजनया खँय् वि.सं. १९१९ या मुलुकी ऐनय् असल श्रेष्ठ (थौंया छथरी स्यस्यः) या खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
प्रयागराज शर्माया ‘कुल, भूमि र राज्यः नेपाल उपत्यकाको पूर्वमध्यकालिक सामाजिक अध्ययन’ सफुतिइ नेवाः समाजया कथंहंक वर्णन यानातःगु दु । थुकी च्वमिं न्यायविकासिनी व वोधिनि हस्तलिखित ग्रन्थय् दुथ्याःगु नेवाः कुनांया धलः बियादीगु दु । लिसें धर्म, थीजिउ–मजिउ, भ्वय् नय्जिउ मजिउया ल्याखं नेवाः समाजया मर्यादाक्रमया धलः नं बियादीगु दु ।
पुरूषोत्तमलोचन श्रेष्ठं ‘भक्तपुरको नवदुर्गा गण’ सफुलिइ गाथा, आचाजु, जोशी, हाकुज्या कुम्हाः, चित्रकार, राजोपाध्यायतय्गु भूमिका लिसें नवदुर्गादेवी यंकेगु लँपु व गणया मनूत च्वनीगु त्वाःबाःया खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
योगेशराजं (योगशराज, ने. सं. १११५, पृ. ४३–४९) ७०० दँ (नेसं १००–७००) दुनेया कुनांया धलः बियादीगु दु । उकी वय्कलं दकलय् आपाः १३–१४, १४–१५ गूगु शदीइ कुनां छ्यलातःगु क्यनादीगु दु । जुजुपिं व इमिगु थाय्या नामं झिंस्वंगूगु शदी कुनां छ्यलातःगु खनेदत । बौद्ध नेवाःतय्सं झिगूगु शदी न्ह्यः कुनां छ्यःगु खनेदत । ज्यालिसे स्वानाच्वंगु कुनां
लोहोकार, सुवर्णकार, चैत्रकार खनेदु । ज्यापुयात थुइकीगु भाबो १२–१३ गूगु शदी छ्यःगु खनेदु । गाभुजा, जोति, कस्त, आस्त म्यालंखा ज्यापुलिसे स्वानाच्वंगु कुनां खनेदु । हेयवाचक कुनां च्वलेख्वाः, प्यंतग्वः, हिने ङाय्मसः थेंज्याःगु कुनां झिंखुगूगु शदीइ छ्यःगु खनेदु । लिच्वःकथं जयस्थिति मल्लं जाति प्रथा दुत हःगु धाय् फइमखु । बरू नेवाःतय्गु ताःहाकःगु परम्पराय् कुनां तयेगु चलनया निश्चित आधार खनेदु ।
रविन श्रेष्ठया ‘ख्वपया ज्यापु कुनां’ सफुलिइ ख्वपया २४७ गू ज्यापु कुनां मुनातःगु दु । सफुलिइ पाठ, आक्षरिक बनोट, आक्षरिक अर्थ व प्रायोगिक अर्थ बियातःगु दु । वय्कलं कुनांयात २५ गू क्वटी ब्वथलादीगु दु ।
शंकरमान राजवंशीं ‘भक्तपुर–शिलालेख सूची’ सफुलिय छथरे स्यस्यःतय्गु धलः पद्यांशया रूपय् न्ह्यब्वयादीगु दु । थ्व पद्यांशय् वय्कलं अमात्य, प्रधान, मास्के, भंडील, जोशी व आचाजु उच्चवर्गया स्यस्यःतय् कुनां मुनादीगु खः । मुखिया गोविन्दबहादुर अमात्यजुं बियादीगु कुनांया धलः थथे खः —
– जोशी, आचाजु, मल्ल, दुगु, फसि, लाभाक्वाः, वैद्य, दों, फै, महाजु
– पःमाः, सिंके, कल्हवे, किसि, माक, बोकि, भौ, धों, चखुं, व महाबु,
– तत्तु, खोसिं, भुजिं, व चाकु, मिखु, बकुला, लाय्लवः, वःनः, सिंख्वाः
– ग्वंगः, माय्केँ, न्येवा, ख्यें, ध्वाकसिपो, जकिसि, साहि, बाला, चिपालु,
– लाखे, छुचु, कसा, क्वे (कवय्), कसु, तुकं, सिवालों, राजभण्डारी, न्येकु,
– वासिं, मुस्या, दुवा व नेपाखाचा, कसौले, पाँय्बजी, जासि, न्याछ्यं,
– काराङकुरुङ, कचिंगः, खाखिपुचः, केमिख्याः, राजवंशी, मलेकू,
– काकः, सुल्प्या, व मल्ता, धुसि, भनिं, पाउँक्वाः, क्वेनः विश्यत ।
थ्व पद्यांशय् यल व ख्वपया ७१ गू कुनांया धलः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी पशुपंक्षी, नसाज्वलं, सिसाबुसा, पद व प्रतिष्ठाकथंया कुनांत दुथ्याः ।

ने.सं.११३४ दँय्‌ नेवाः बैंकया निर्माणय्‌ न्हापांगु नेवाः चीहाः संकिपाया ‘मुद्दा’ नांया संकिपा दयेकुगु खः । अथे हे ३० मिनेट ताःहाकःगु थुगु संकिपाया बाखं, धकिं बाखं, व निर्देशक महर्जन रत्न खः । कलाकार– नारायणदेवी प्रधान, रवि डंगोल, कृष्णभक्त महर्जन, भिमसेन रिसाल व बद्रि नेपाल च्वनादीगु खः । थौंकन्हय्‌ नेवाः चीहाः संकिपाया धेंधेंबल्लाः नं जुया वयाच्वंगु दु ।

अमात्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

आचार्य
आचार्य गार्गय् गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः। थुपिं यलय् दु ।

उदाय्
नेवाः जाति दुनेया छगू जात उदाय् खः। वज्राचार्ययात पुरोहित माने यानाः छगू हे धर्म व छगू हे कथंया रीतिथिति हनाः थीथी कथंया लजगाः ज्वनाः जीवनयापन यानाच्वंपिं मूलतः स्वनिगःया नं येँय् आगंछेँ व दिगुद्यः दयाच्वंपिं बौद्धमार्गी समुदाय उदाय् खः । उदाय् खँग्वःया ब्युत्पत्ति ‘उपासक’ खँग्वलं जूगु खनेदु । उदाय्त बुद्धया उपासक खः। थ्वहे उपासक खँग्वः हिलाः उदाय् जूवंगु खनेदु ।
उदाय् दुने सिलाकार, स्थापित, कंसाकार, तुलाधर, ताम्राकार, सिन्दुराकार, सिख्राकार, बनिया, सेलालिक यानाः गुंगू थर दु ।

कसाः
कँय्या ज्या याइपिन्त न्हापा काश्यकार धाइ । काश्यकारं कंसाकार, कसाः जूगु खः । कसाःतय्सं मिगालय् कँय् कालाः क्वाकाः म्हासुक क्वाःगु कँय् चाकय मुगलं क्वाना कँय्या थीथी बाजं व बसजाःत दयेकी । येँय् अप्वः यानाः जनबहाद्यःया जःखः च्वनीपिं कसाःत खः ।
उदायतय्गु छगू थर कसाःत येँया केलत्वाः, थछेँ, दुछेँ, न्हुछेँ, क्वाछँे, तःखाछें व तलिबि बस्ती दु । थुमिसं दँय्दसं चकंपुन्हि कुन्हु थः पुर्खापिनिगु प्यं थइगु व सिंहसार्थबाहु नाप स्वापु दुगुलिं ऐतिहासिक दसी ने.सं. ६९० य् तेजलिपि केल जनबहाःया धर्मज्योति कंसाकारं न्यायेकूगु सम्यकया उल्लेख हे कसाःतय् इतिहासय् दकलय् पुलांगु प्रमाण खनेदु । थुपिं बौद्धमार्गीत खः । कसाःतय् पुलांगु मू गुथि कसाः तःधं गुथि खः ।

ताम्रकार (ताम्राकार)
संस्कृत भासं सिजःयात ताम्र धाइ । थथे सिजः या बसजा आदि दयेके ज्या याइपिंत तम्बः, तबः, ताम्रकार धाइ । थुमित तम्वः व तमोट नं धायेगु याः । तबःतय् पुख्र्यौली ज्या सिजःया ज्या खः । िथुमिसं नेवाः समाजयात बुसांनिसे सीबलय् तक थीथी संस्कारय् माःगु सिजःया थलबल दयेकेगु याइ । सिजः, वहः, लुँ लिसे सम्बन्धितपिं तबःतय्सं दँय्दसं पंजरांबलय् पञ्ज्रां जा बीगु तःचतं गुथि व दागिं गुथिनं स्वनातःगु दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं तबःतय् बस्ती मरुत्वाः खः । मरु पिंगननि, तग्वः चीभाः, लुकुंफः, धइता, इलाछेँ व महाबती नं तबःतयगु बस्ती खनेदु । यलय् चक्रबहिल, तमो (तिच्छु) गल्ली, हःखाय् ख्वपय् गोल्मधि, थुच्वः व भार्वाच्वय बस्ती खनेदु ।

तुलाधर
संस्कृत खँग्वलं तुला धैगु ताल्जु (तराजु) खः । ताल्जु ज्वनाः ज्या याइपिं अर्थात् बनेज्या याइपिं तुलाधर खः । उदाय्तय्गु छगू मुख्यगु थर तुलाधरतय्सं नयेत, पुनेत माःमाःगु ज्वलंया बनेज्या यायेगु झ्वलय् ल्हासातक थ्यं । ल्हासाय् कुथि स्वनाः मूवंगु कापः तास, क्वय्ची, मासुति लिसें लुँया द्यः, ढलौटया द्यः आदि बनेज्या याइगुलिं तुलाधरत ल्हासा साहुकथं नांजाः । उदाय समाजय् अप्वः तःमिपिं तुलाधरतय्गु मू बस्ती असं जःखः खः । अथेहे दगुबहाः, जःधुछेँ, ताःसिथू, ननिबहाः, कोथुननि, चाबहाः, झथांमुगः, तू क्यब, तुछँे, चलाछँे, त्यःर, तलाछि, झ्वाःबहाः, त्यंगः, किलागः, कवाइचा, वनेमा, पसःननि, न्यत तुँछेँ गल्ली आदि खः । बौद्ध धर्म माने याइपिं तुलाधरतय्सं मोहनीया असंचालं कुन्छु बाकुननि आगंछेँनं असंपायाः पिथनी ।

बन्या (बनिया)
बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।

शिलाकार
संस्कृत भासं ल्वहंयात शिला धाइ । ल्वहंया ज्या याइपिं उदाय्तय्त शिलाकार धाइ । शिलाकारतय्त ल्वहंकःमि धाइ । ल्वहंकःमितयसं ल्वहंया चीभाः (चैत्य) दयेकेगु, थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति ध्वायेगु (कीगु), शिलापत्रय् आखःग्व कीगु ज्या याइ । न्हापा छँे दयेकीबलय् छेँया जग तयेत तइगु इल्वहं (थां दिकीगु ल्वहं) व द्यः न्ह्याम्हेस्यां दयेकूसां मूर्तिइ मिखा बाहां किकेत ल्वहंकःमितय्त यंकीगु चलन दु । बौद्धधर्म मानेयाइपिं शिलाकारत यँेया मखं महाद्यः ल्यूने, कुसुमवियालाछि व द्वखाधलय् आदि थासय् बस्ती यानाच्वंगु दु ।

सिख्राकार
छेँया पौज्या वा पौचीपिं उदायतय्त सिख्राकार धाइ । सिख्राकारतय् जातीय लजगाः पलिंचीगु खः । थुपिं येँय् तेबहाः व नच्छेगल्लिइ जक दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं सिख्राकारत पाल्हाः द्यःनाप स्वापू दु । पाल्हाः द्यःया १२ दँ मेलाय् पाल्हाः द्यःयात कुरुवालं वरुण कलशय् बिज्याका हइ । द्यः सानेपाय् तयातइगु इलय् गुरुपिनिगु पूजाधुंकाः पाल्हाःद्यःयात सिख्राकारतय्सं पुज्याये धुंकाः जक मेपिंसं पुज्याये दइ । अनंनिसें द्यःयात सिख्राकारतय्सं च्वाम्वलं गायेका हइ ।

सिन्दुराकार
आगंद्यः, दिगुद्यः व विशेष तान्त्रिक पूजाय् माःगु ज्वलंत दयेकीपिं उराय् सिन्दुराकार खः । थुमिसं आगंद्यःया लुखाय् खाइगु धकिं (पर्दा), आगमय् गुह्य पूजाय् छ्यलीगु क्वखँगा (चिब्यागु गलबन्दी थें जाःगु म्हासुगु थानागा), गुह्यपूजाय् छ्यलीगु ग्वय्का (षटयोगिनी प्रतीक कथं न्याताजि ऊनया खुपुका निलाः छपु यानातःगु तःपुगु क्वखा) दयेकीपिं खः । सम्यकबलय् सम्यक द्यःपिंत थःपिनिगु चिंकथं क्वखँगा क्वखायेका वयाच्वंगु दु । बौद्धमार्गी नेवाः कथं
म्हस्यूपिं सिन्दुराकारतय् बस्ती येँया यट्खा, यट्खा दितिफुसय् व दमाइत्वालय् खः । थुमिगु जनसंख्या ल्याः म्हो जक दु ।

सेलालिक
येँय् सम्यक न्याइबलय् मरि छुइगु ज्या याना वयाच्वंपि उदाय्तय्त सेलालिक धाइ । बौद्धधर्म माने याइपिं सैलालिकत येँय् ग्वाःननि व वलाछिइ बस्ती यानाच्वंगु दु । न्हापांनिसें थुमिसं सम्यकबलय् सम्यक द्यःयात छायेत मदयेकं मगाःगु लारिलौरा (ज्वारामरि), वंगलसिहः मरि, अष्टमंगल मरि, सुवर्ण मरि (सुमरि) आदि मरि छुया सम्यकद्यःपिं व जुजुयात मरि लःल्हाइ । सम्यक न्याँगु दँय् निमन्त्रणा पूजा शुरु जूसांनिसें अन्त तक थीथी गुथि नाप जानाः वलाछि त्वाःया सेलालिकतय्सं मरि छुनाः द्यःपिंत मरिबाः बीमाःगु चलन दु ।

स्थापित
उदाय समुदाय दुने दुगु गुंगू थर मध्ये स्थापित नं छगू खः । उदाय समुदाय दुने तुलाधर धुंकाः अप्वः मिल्याः स्थापिततय्गु दु । स्थापिततय्सं न्हापांनिसें छेँ दनेबलय् माःगु सिँयागु ज्या याइगुलिं थुमित सिँकःमि न धायेगु याः । स्थापत्य कला सम्बन्धी ज्या याइपिं जूगुलिं स्थापित धाःगु खः । नेपाःया स्वनिगः दुनेया छेँ निमार्णय् आधुनिक इञ्जिनियरिङ प्रविधि दुहां मवःनीबलय् स्थापिततय्सं दरवार, छेँ, फल्चा, सतः आदि दयेकीबलय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हिता वयाच्वंगु खः । राणाकालतक नं सुयां छेँ दनेमाल धाःसा जग स्वनिबलय् कःमिनायः धकाः स्थापिततय्सं हे पूजा याइ । बौद्धमार्गी कथं म्हस्यूपिं स्थापितत येँय् थायमदु (न्हूबहाः), प्यंगःथां, मिखाद्वं, मखं, भिंद्यःत्वाः, लगमय् च्वनाच्वंगु दु । यलय् जोमबहाः, ख्वपय् क्वलाछेँ, च्वछेँ व नासमनाय् स्थापितय् बस्ती दु । स्वयम्भूया शान्तिपुरय् द्यः पुज्याइबलय् गुरुजुपिं नापं स्थापित थाकुलि छम्ह नं दुहांवनेमाः ।

कपाली
नेवाः दुनेया छगू जात कपालीयात जोगी, दर्शनधारी व कुश्ले नं धाइ । कपालीत न्हापा जोगी जुयाः छथासं मच्वँसे हिला जुइपिं जुयाः थुमिगु निश्चित थाय् मदु ।
जुजु जयस्थिति मल्लं सामाजिक नियमं चिना बिसेंलि तिनि थुपिं गृहस्थ जुल । थुमिगु घनावस्ती गनं मदुसां थुपिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः लागाय् व स्वनिगः पिनेया थीथी थासय् दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः लं सुइगु, म्वाहालि पुइगु व द्यःपालाः च्वनेगु खः । थुपिं पाशुपत सम्प्रदाययापिं जूसां मध्यकालय् नाथ सम्प्रदाय नापं ल्वाकज्याः वंगु खः ।

कर्माचार्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कायस्थ
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

कारंजित
नेवाः दुनेया छगू जात कारंजित खः । थुकिया पूर्व रूप भाः खः । थुपिं वशिष्ठ गोत्रया हिन्दु धर्मावलम्बी खः । थुमिगु बसोबास ऐतिहासिक लाय्कूया जःखः केन्द्रित खनेदु । तर थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः दुने पिने व देशं पिनेनं न्यना वनाच्वंगु जुल । लजगाः कथं बनेज्या, उद्योग व्यवसाय, सरकारी जागिर आदि नाला वयाच्वंगु दु ।

कौ (नकःमि)
नँयागु ज्या याइपिंत नकःमि वा कौ धाइ । थुपिं बौध्द धर्म माने याइपिं खः । तर गुभाजु मदुथाय् गामय् हिन्दु धर्म नं नाला वयाच्वंगु दु ।

खुसः (तण्डुकार)
नेवाः दुनेया छगू जात खुसः खः । वा सुया जाकि दयेकीपिंत खुसः धाइगु खः । खुसःतय् बसोबास स्वनिगः खःसां यलया कोन्ति थुमिगु मू लागा व ऐतिहासिक थाय् खः । खुसःतय् परम्परागत लजगाः जाकि दयेकेगु खः । नापं काहा बाजा पुइगु व नाय्तय् पुरोहित जुइगुयात नं थुमिगु लजगाःकथं कायेफु । खुसःत बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । थुमिगु गोत्र काश्यप खः ।

गथु (माली, मालाकार)
नेवाः जात मध्ये माली नं छगू खः । थुमित गथु, गाथा, मालाकार, बनमाला व बनमाली नं धायेगु याः । थुमिगु मू लजगा स्वांज्या खः । थुमिसं तान्त्रिक ज्या नं याः । तान्त्रिक शक्तिया लिधंसाय् ख्वाःपाः पुयाः प्याखं ल्हुइगु थ्व जातया छगू विशेषता खः । थुमिसं पचली भैरव, बाघभैरव, भद्रकाली, नवदुर्गाया अष्टमातृका प्याखं आदि आः नं क्यना वयाच्वंगु दु ।
थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खःसां हिन्दु धर्म नं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । थुमिगु मूल बसोबास स्वनिगः दुने व भोतया थीथी थाय् खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु जिल्लाय् नं न्यना वनाच्वंगु दु ।

छिपा (रंजितकार)
रंजितकार अर्थात छिपा नेवाः जातिया छगू जात खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने भोत, पन्ति, धौख्यः, पोखरा, हेटौंडा आदि थासय् नं थुमिगु बसोबास दु । थुमिगु लजगाः जडिबुटि छ्यलाः रंग दयेकाः कापतय् छिइगु नापं सचिका व सतानी दयेकेगु, कार्चोपि भरे यायेगु, चुरि पसः तयेगु आदि खः । थौंकन्हय् थुपिं मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु धर्म तान्त्रिक वज्रयान खः।

जोशी
छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

जुजु बाज्या (राजोपाध्याय )
प्राचीनकालंनिसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्यायत नेवाः समाजया छगू अंग खः । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेवाःतय्गु पुरोहित्याइँ याइपिं राजोपाध्याययात ‘देव ब्राह्मण’ ‘द्यःबाज्या’, ‘द्यः भाजु’ नं धायेगु याः । राजोपाध्याय दुने नं थीथी खलः दु । राजोपाध्यायतय् बसोबास मूलतः येँ, यल व ख्वप शहर खः । थनं हे थुमिसं गांगामय् थ्यंक जजमानी यानाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् थुपिं देया मेमेगु थासय् नं न्यनावंगु दु । राजोपाध्याय पुरोहित नापं मन्त्र दान व देखा बिइम्ह गुरु नं खः । थुमिसं नेवाःतय्त थःपिनिगु छेँय् हे अनौपचारिक शिक्षा नं बियावःगु खः ।

ज्यापु
नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।

अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

कुम्हा:/प्रजापति
मनूया सृष्टिकालनिसें मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सिर्जना याना वयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिंत प्रजापति धाःगु धाइ । संस्कृत भासं चायागु लः तयेगु धम्पयात कुम्भ धाइसा कुम्भकारं दयेकुलिं चायागु थलयात कुम्भ धाल । कुम्भकारया अप्रभंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः नं कुमाः जूगु खः। कुमाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नेपालय स्वंगू थरिया कुमाःत खनेदु । न्हापांगु तराई मधेसी मूलयाःपिं कुम्भकार, कुमाल व पण्डित थरयापिं खः । मेगु पश्चिम थीथी पहाडी जिल्लाय् च्वनीपिं कुमालत खः । मेगु थरिया कुम्हारत नेवाः जातया कुम्हातय्सं थःत प्रजापति धायेगु याः । येँया कुम्हाःत ज्यापु वर्ग खयां नं ३२ गू त्वाःया लगतय् दुमथ्यापिं खलः मध्ये कुम्हाः नं खः । ३२ गू त्वाः नाप स्वापू मदुसां कुम्हाः खलकय् थःने व क्वःने थीथी पुचः थुकथं खनेदु –
थथु वा थःने पुचः
ज्याथा कुम्हा (अय्लिं मय्लिं काःवनेथाय् व पूजाज्वलं भाराछीपिं)
यल कुम्हाः÷त्यंघः कुम्हाः (भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा छीपिं)
जमः कुम्हाः (जनबहाःद्यः करुणामय गुथि नाप स्वापू दुपिं) ।
क्वथु वा क्वःने पुचः
क्वहिति कुम्हाः (मुस्या कुम्हाः, द्यः, भारा)
तः ननि कुम्हाः (धौभ्यगः भारा)
वन्दे कुम्हाः–धौभ्यगः, भारा, हाकुभारा)
थुगु कथं थःने व क्वःने यानाः निथि पुचःया कुम्हाः खलकय् नं थीथी कथंया ज्या ब्वथलातःगु खनेदु । स्वनिगलय् येँय् जक मखु यल, ख्वप, थिमि स्वनिगलं पिने भ्वँत, नाला व पन्तिइ नं कुम्हाःत दु । ऐतिहासिक व परम्परागत पेशा म्वाका तयेगुलि थिमि व ख्वपया प्रजापतितय् तःधंगु योगदान खनेदु । ने. सं. ७०९ या हाडिगां (नरः) मय् लूगु शिलापत्रय् जिकुश प्रजापतिं ल्वहं हितिनापं फल्चा तःगु खँ कियातःगु दु । अप्वः धयाथें प्रजापतितय्सं हिन्दूनापं बौद्धधर्म मिश्रित रूपं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः समाजय् बुसां निसें सीबलय् तकया थीथी संस्कारय् कुम्हाःतय्सं दयेकूगु थीथी कथंया चाया थलबलत छ्यला
वयाच्वंगु दु ।

तेप्याय् (व्यञ्जनकार)
व्यञ्जनकारतय्त तेप्याय्, तिप्याय्, त्यपय्, तिंपं व तिपं नं धायेगु याः । थुमित पंयागु वाण ज्वनाः जुइम्ह न्हापांम्ह किराँती जुजु यलम्बरया वंशज धायेगु याः । थुमिगु मू थाय्बाय् यलया च्यासः जूसां कुपन्द्व, कोटेश्वर, येँया ताहाचः व धमाथुलिइ बस्ती दयेका च्वनाच्वंगु दु । अथेह छम्ह मेय्या लायात थीथी कथंया सवाः वयेक दपेके सःगुलिं व्यञ्जनकार धाःगु धाइ । नेवाः समाजय् छुं नं कथंया कर्मकाण्ड, अपसं व पूजाय् मदयेक मगाःगु तिपंपलः तिपंतय्सं हे पीमाःगु परम्परा दु । थुगु तिपंपलः हाः ह्याउँगुयात येँय् यलय् पल धाइ । थुमिसं पल लिसें थीथी वाउँचा पीगु, बुँज्या यायेगु व थीथी संस्कारय् काहाबाजा पुइगु नं याः । व्यञ्जनकार समाजया सम्बन्धय ने. सं. ६० १य् जुजु जयस्थिति मल्लं दये्कूगु जातिमाला वंशावलीइ दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु दु । प्रकृति पुज्याइपिं किराँत नेवाः तेप्याय्तय्सं बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु धायेगु याः ।

डंगोल
ज्यापु दुनेया छगू थर डंगोल खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिंत डंगोल धाइगु खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिं दगूपाखें डंगोल जूगु खः ।

महर्जन
ज्यापु जाति दुनेया छगू तःधंगु थर महर्जन खः । तर ज्यापु दुने महर्जन गुबले गनं वल व थुकिया अर्थ छु धयागु सीमदुनि ।

फैपू
नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ । इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।

तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

मेय्पू
मेय् लहिनाः जिबिका हनावयाच्वंपिन्त मेय्पू धाइ । मेय्पूतसें थुमेय् सिकं दुरुमेय् लहीगु याइ । जहान परिवार स्वयाः ज्या यायेफु ज्वलं जक लहीगु याइ । म्हो जक परिवार दुपिसं निम्ह स्वम्ह जक लही ।
मेय्यात न्हिं न्हिं म्हसिकेगु याइ । म्ह मसिकल कि थुमिगु म्ह गरम जुयाः दुरु बीगु म्हो जुइ । म्हसिकेत पुखू बाय् खुसी यंकी । अप्वः धयाथें थज्याःगु थाय् सतीथाय् मेय् लहीगु याइ । अज्याःगु थाय् मदुसा गालय् लः मुंका जूसां सिकेगु याइ । म्हछम्हं सु बाय् घाय्म्वलं बुत्तु बुकी । लखं छ्वाकाः यच्चुसे च्वंकी । बरखां सुथय् छकः व सन्ध्या इलय् छकः यानाः न्हिं निकः सिकी । चिकुलां जूसा न्हिनय् छकः सिकेगु याइ । म्हसिके यंकी बलय् घाँय् दुगु ख्यः दःसा जय्गु नं याइ ।
जजक जयाः नकां मेय्यात दाना गाइमखु । भुसा तानाः नकेगु याइ । भुसाया लागि सुया सामां हे सुयागु बन्दोबस्त यानातइ । भुसा वालेत अय्लाः कः व थ्वँ कः कयाहइ । कः बियाहःपिन्त दुरु त्वंके यंकेगु याइ ।
बरोबर मेय्गः ईगु याइ । फोहर दक्व मुनाः क्व वयेकाः साः दयेकी । मेसं मचा बुइकीबलय् थुमेय् जूसा बःचा धिकः जइव मियाछ्वइ । दुरुमेय् जूसा लहीगु याइ । न्हिं न्हिं सुथय् बहनी दुरु न्ह्याइ । मचा दुम्ह जूसा न्हापां मचायात नि छकः दुरु त्वंकेबी । दुरुकंलय् तयाः दुरु न्ह्याइ । दुरु मियाः हे मेय्पूतसें थःपिनि आय् श्रोत दयेकी ।
दुरु मित छेँय् छेँय्् वनाः नं तःवनेगु याइ पसलय् जक नं तयेगु याइ । दुरु त्वनेगुया लिसें दायेकाः खुवा दयेकेगु व धौ नं फीगु याइ । सुनां छु लजगाः यात वयात वहे लजगाःया नामं संबोधन यायेगु स्वभावं यानाः मेय् लहीपिन्त मेय्पूया नामं म्हसीकेगु जुल । मेय् लमहीधुंकूसांनं इमिगु बंशयात मेय्पू हे धयाहयेगु यात । थुकिं यानाः मेय्पूया खलःपिं आतक नं दयेगु याः ।

सापू
सापूतसें सा लहीगु याइ । सा लहिगुलिं हे थुमित सापू धाइगु खः । सा सहीपिन्त सापू धाइगु खःसा दक्वसितं सापू धाइमखु । छम्ह निम्ह सा लहिनाः ज्या दक्वं मेपिन्त याकीपिन्त सापू धाइमखु । थज्यापिसं सायात बांलाक नकेत्वंके यायेगु सिकं बजारय् त्वःता हयेगु याइ ।
सापुतय् थुलि हे सा लहीमाः धयागु दइमखु । थःपिसं ज्या यायेफु कथं लहीगु याइ । जहान यक्व दुपिसं भचा अप्वः लही म्होपिसं कम जक लही ।
सायात छेँय् जक तयाः लहीगु याइमखु । जय् यंकेगु याइ । तिनिख्यः व वथें ज्याःगु ख्यलय् सा जय्गु याइ । बुँ बाज जुयाः घाँँय् बुइकातःगु दःसा अज्याःथाय् नं जइ । बुँइ जइबलय् बालि यानातःथाय् वनी धकाः सापू पिवाः च्वनाच्वनी ।
जयाः जक सा लहिनाः सायात नसा गाइमखु । न्हिं न्हिं भुसा तानाः नकी । भुसायात सुया समां हे सुयागु ज्वरजाम यानातइ । भुसा वालेत दुरु तःवनेथाय् बाय् गनंनं म्हसिउथाय् कः दइबलय् कयाहयातइ । भुसा तायेत व वालेत मिस्तसें नं ग्वहालि याइ ।
सागः फोहर जुल धायेव सौ इयाः यचुकी । इयागु सौ सपा पायेगु याइ । गन धायेव भुतुली मि च्वाकेत व चिकुलां लुमुकेत मि ग्वकातइ । थज्याःगु ज्या अप्वः यानाः मिसापिसं याइ ।
दुरु बिउपिं सातय्के न्ंिह न्ंिहं सुथय् बहनी दुरु न्ह्यायेगु याइ । कँ थय् तयाः दुरु न्ह्याइ । कँथय् लः भचा तयायंकी । मचा दुपिं जूसा न्हापां मचायातनि दुरु त्वंकेबी । कँथय् च्वंगु लखं दुरुपीचा सिलाः लः नं उकी हेतुं तयाः दुरु न्ह्यायेगु याइ । अथे जुयाः मूदुरु त्वनेत साया मचा जुइमाः धाइ ।
गाहाकि पिन्थाय् न्हिं न्हिं सुथय् व सन्ध्या इलय् माः थाय् माः कथं दुरु तः वनेगु याइ । वालय्, लय् बाय् सहमति कथं धेवा काइ । सा दुरु मालीगु पर्ब बलय् जाकिं हिलेगु व धेवा कयाः मीगु नं याइ ।
नेवाःतय् संस्कारय् सौया थःगु हे कथं महत्व दयाच्वंगु दु । नीसी याइबलय् बँ थिलेत सियुचाय् सौ नं ल्वाकछ्याइ । पञ्चग्भे बिइत सौ छकूचा नं तइ । सीम्ह तयेत सु लाये न्ह्यः सौबँ थिलेगु याइ ।
सायाः कुन्हु सा छ्वयेत व सादान याइ बलय् सापूतसें सा हयाबीगु याइ । थुकिया बापत दस्तुर कायेगु याइ । नेवाः समाजय् पुस्तांतरण यानाः लजगाः यानावयाच्वंपिन्त लजगाः न्ह्यथनाः संबोधन यायेगु चलनं यानाः सा लहीपिन्त सापू धायेगु यानावयातःगु दु । उगु लजगाः मयाये धुंकूसां लिपाया पुस्तायात तकं वहे नामं संबोधन यायेगु चलनं याना आः नं सापू हे धायेगु यानावयाच्वंगु दु ।

कं ः— सिँग्वंलय् दथुइ म्हुयाः दयेकातःगु
थल । जँचालय् थ्वलाकार यानाः ज्वनेछिंक चु तयातइ । खुमाना फछिति न्ह्यनी । सा मेय्याके दुरु न्हयाइ बलय् थुकी तयाः न्ह्यायेगु याइ ।

सपा ः— सौ पा पा ज्यानाः गंकातःगु पा । प्याःगु सौ ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पःखाः बाय् अंगलय् तिकाः पा ज्याइ । गन धायेव प्वली । प्यागु दनिसा पानाः गंकी । मि च्याकेगु ज्याय् छ्यली ।

सुवाः
भोजय् सुवाःया ज्या याइपिंत व तलेजु भवानीयात जा थुइपिंत सुवाल धाइ धैगु धापू दु। थ्व नं ज्यापु दुनेया छगू थर खः।

हँय्पू
हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।

थकू (ठकुरी)
लिच्छवीतय्सं शासन यानाच्वंगु इलय् गुंगूगु शदीइ उत्तरी भारतं व्यापार व्यवसायया निंतिं नेपागालय् (स्वनिगः उपत्यकाय्) दुहांवःपिं वैश ठकुरीतय्सं सैनिक सेवाय् ज्या यात । उमिसं बुलुहुं क्षेत्रीयत्व गुणया विकास यानाः क्षेत्रीय हे जुल ।
बौद्ध धर्मया शान्तिवादी नीतिं प्रभावित लिच्छवीतय्त बुकाः शासनसत्ता थःगु ल्हातय् कायेत ताःलात । थुमिसं नेवाः भाय् व संस्कृतियात नालाः नेवाः समाजया छगू अभिन्न अङ्ग कथं
न्ह्यब्वल । अनंलि लिच्छवीतय्त बुँज्या यायेत बाध्य यानाः ज्यापु समुदायलय् रुपान्तरण यानाबिल । थ्वहे वंशया न्हापांम्ह जुजु राघवदेवया पालय् शंखधर साख्वाःनं
नेपाल संबत् चले याःगु खः ।
गुम्हं गुम्हं इतिहासकारतय्सं थुपिं वैश ठकुरीत नुवाकोटं नेपाःगालय् दुहांवःपिं नुवाकोटे वैश्य ठकुरी नं धाःगु दु । मध्यकालया शुरुइ हे वैश ठकुरीतय्गु शासनकाल शुरु जूगु खः । थुमित थकू जुजुनं धायेगु याः । कान्तिपुरय् (येँय्) जक १२ म्ह थकू जुजु दु । जुजु जयस्थिति मल्ल ‘वैश, सामान्त’या डोलाजी जूगु नातां जुजु जुइखंगु खः । थुमिसं स्वसः दँ राज्य याःगु खनेदु । १२ गू शदीया अन्त पाखे थुमित बुकाः न्हापांम्ह मल्ल जुजु अरिमल्ल जुजु जुल ।

दुइँ (दली)
सीकय् बुकय् थीथी संस्कार व नखःचखःबलय् बँ थिलाः नीसी यायेत मदयेकं मगाःगु सियूचा म्यु वइपिंत दुइँ धाइ । दुइँतय्त दली नं धायगु याः । थुमिसं न्हापा सियुचा लिसें जङ्गलया सि, स्वां मीगु जक मखु, ज्यापुतय् बुइँ साःतय्त पहाड दुनेया चा म्हुयाः हयेगु, ल्वहं तछ्यायेगु, दू क्वबीगु, सिपाइँ लजगाः यायेगु नं या । थुमित पुतुवा, दली, नगरकोटी धाःसां राजवाहक धायेगुलि गौरव तायेकी ।
हल्च्वया आदिवासी दुइँत इचंगु, सितापाइला पुलांगुह्येश्वरी, धमाथू, गोकर्ण, सक्वया डाँछि, भद्रवास व आलापोत भ्वँत लिसें येँ नं सतीगु गुँ च्वकाय् च्वनेगु यानाच्वंगु दु । दँय्दसं येँयाःबलय् पिदनीगु सवभक्कु प्याखं व १२ दँय छक्व पिदनीगु हल्च्च भैरव प्याखं थुमिसं ल्हुया वयाच्वंगु दु । बौद्ध धर्मावलम्बी धाःसां सीबलय्या कर्मकाण्ड जुगित पाखें याइगु अजूचायापुगु परम्परा दु ।

द्यःला
नेवाः जात मध्ये छगू द्यःला खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने गन गन नेवाःत दु अन अन द्यःलात नं दु । थुमिगु ज्या द्यःपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा, कलालि व खःमू थायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायेगु, बँ पुइगु, फा, हँय्, खा लहीगु आदि खः । किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म माने याइपिं थुमिसं थःगु धर्म संस्कृतिकथं बाँसुरी पुइगु, कोंचाखिं थायेगु, म्ये हालेगु नं यानावयाच्वंगु दु ।

धोब्या (संगत, रजक)
धोब्या नेवाः दुनेया छगू जात खः । थुमि जात विशेषया पहिचान बिइगु जात्रा पर्व छुं मदु । बरु इमिगु वस्ती दुथाय् ल्वहंहिति संस्कृतिया विकास जूगु खनेदु। थुमिगु मू वस्ती स्वनिगःया धिमेल्वहं, लाजिम्पाट, धोबिचौर, धोबिघाट आदि थासय् दुसां थुपिं मेचीनिसें महाकालीतक न्यना वनाच्वंगु दु । धोबि दुने रजक, कनौजिया, मघैया, मसाल, रञ्जन, राजकर, कनैया, संघत आदि अनेक थर दु । काश्यप गोत्रयापिं थुपिं अप्वः हिन्दु धर्मावलम्बी खनेदु । थुमि परम्परागत लजगाः वसः हीगु खः ।

नाय् (सिंह, खड्गी ,शाही)
नाय् बाय् खड्गी जात नेवाः समुदायया सूरवीर जात खः । स्वनिगलय् थुमिगु फुक्क बस्ती देय्ध्वाखा नापनापं दु ।
थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः जक मखु नेपाःया थीथी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।थुपिं ब्रम्हपुत्र क्षेत्री, सूर्यबंशी व कश्यप गोत्रयापिं खः । थुमित बज्रयान बौद्धतन्त्र, शाक्त परम्परा व शैवशाक्त तन्त्र परम्परा कथं ब्वथलेफु । थुमिगु परम्परागत लजगाः पशुपालन यानाः
ला दुरुया व्यापार यायेगु खः । तर थौंकन्हय् नोकरी नापं मेमेगु लजगाः नं यानाच्वंगु दु । नेवाः समुदायया
जात्रा पर्वय् छ्यला वयाच्वंगु नायःखिं बाजं थुमिगु छगू म्हसीका खः ।

नौ (नापित)
नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

पहि (पहरि)
पहाडया ज्यामछिंक कुंचाय् च्वनाच्वंपिं पहाडिं पहरी जूपिंत नेवाः भासं पिहि, पहि, पइँ व पै नं धायेगु याः । पंया दोका, दाला, धकि दयेकीपिं पैत खः । थुमिसं तिं व कुसालप्ते पैकुसा व सिन्हाज्याया कुसा नं दयेकी । पैतय्सं थःत नेवाः समाजया श्रेष्ठ जात धायेगु याः । बोन बौद्ध धर्म माने याइपिं पैतय् सी धुकाःया कर्मकाण्डय् गुरुजु तयेगु चलन दु । आम्ली अप्वः सइगु श्लेषमान्तक लागाय् खनेदु । स्वनिगलय् यलया लेले, चापागां, बडिख्यः, स्वनिगलं पिने भ्वँत, रामेछाप, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय् थुपिं खनेदु ।

पुं (चित्रकार)
पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।

प्रधान
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

बरे (शाक्य)
भगवान बुद्धया राजधानी कपिलवस्तुइ विरुढकं याःगु आक्रमणपाखें बचे जुइत लिसें ब्यापार व्यवसाय व धर्म प्रचार आदिया कारणं थीथी इलय् बाय् हिलाः शाक्यत स्वनिगलय् च्वंवःगु खनेदु । थुमिगु लजगाः विशेष यानाः लुँवहः सम्बन्धी ज्या यायेगु, धातुया द्यः दयेकेगु आदि खः ।
लजगाः व सरकारी ज्याखं यानाः स्वनिगःया शाक्यतय् बसोबास लिपा नेपाःया थीथी जिल्लाया शहरय् नं जूवन । शाक्यतय्त बरे नं धाइ । बरे खँग्वः “वन्द्य” या अपभ्रंश जुयाः वःगु खः । वन्द्यया अर्थ वन्दना यायेबहम्ह खः । भिक्षुत्व ग्रहण यानाः इपिं वन्द्य जूगु खः । थुपिं स्वनिगःया बहाःबहिलिइ च्वनेगु याइ । संघ परम्परा थुगु जातया छगू विशेषता खः ।

बलामि
नुवाकोटया महासामन्त अंशुवर्माया वंशज बर्मामीपाखें बलामि जूगु धाइ । बलामितय्त बालामि नं धायेगु याः । थुमिसं सिं पालाः मीगु ज्या याइ । बौद्धमार्गी खःसां हिन्दुधर्म माने याइपिं बलामितय्गु आदिभूमि मकवानपुरया चित्लाङ्ग खः । थुमिसं चित्लाङ्गय् पिदनीगु तान्त्रिक प्याखं हुइकाः द्यःया जात्रा नं याइ । थुपिं धादिङ्या जीतपुर, नुवाकोट ओखरपौवाया कागती गामय्, येँया फम्पि, थानकोट व टोखाय् बस्ती दु ।
फम्पिइ महालक्ष्मी द्यःया थासं पिदनीगु कान्ति प्याखं व कृष्णाष्टमीबलय् पिकाइगु जात्राय् बलामीत थीथी प्याखंम्वया रुपय् प्याखं हुइ । नुवाकोटया कागति गामय् बलामितय्सं महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ ।

भँडेल
ख्वपया छथरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर भँडेल नं खः । भन्नी, भण्डारीं भँडेल जूगु धाइ । मल्ल जुजुपिनिगु शासनकालय् लायकुलिइ थीथी कथंया भण्डारया जिम्मा काइपिं कर्मचारीतय्त भन्नी वा भँडेल (भण्डारी) धाइ । थुगु पद लिपा थरया रुपय् हिलावंगु खनेदु । थुमि जुजु, जुजुखलः व लायकू लिसे स्वापू खनेदु ।
मध्यकालीन ख्वपया जुजु जितामित्र मल्लया छगू धरःपतिइ भण्डेल दुथ्याः । भण्डेलं भँडेल जूगु खः । धौभडेलं लायकुलिइ धार्मिक व सामाजिक ज्याया निंतिं अतिकं मजिमगाःगु धौया व्यवस्था याइ । छेभडेलं सरकारी कार्यालयया निर्माण ज्या यायेगु व ताल्चा भडेलं ताःचाः दयेकेगु ज्या याःगु खनेदु ।
थुपिं ने.सं.४४४ पाखे कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मांतय्गु आक्रमणं बचे जुइत तलेजु भवानी ज्वनाः सिमरौनगढं नेपाल उपत्यकाय् दुहांवःबलय् जुजुया भारदारया रुपय्नाप वःगु धाइ । थुपिं हिन्दू धर्म माने याइपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंगु दु । थुमि चाँगुनारायण द्यःनाप नं विशेष स्वापू खनेदु ।

मधिकःमि (राजकर्णिकार)
नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।

मास्के
क्षेत्री (नेवाः क्षत्री) खँग्वः अप्रभंश जुयाः छथरी जूगु खः । ६ थरी श्रेष्ठ दुने मास्के, प्रधान, राजभण्डारी, जोशी, अमात्य व आचाजु दुथ्याः । थुमिसं ब्रम्हुतय्सं थें जनै चीगु याइ । मास्केयात माय्केँ नं धायगु याः । हिन्दू धर्म माने याइपिं मास्केत राज्यसतानाप सत्तिक च्वनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन आदि लजगाः यानाच्वंगु खनेदु । थुपिं विशेष यानाः ख्वप, थिमि, येँय्, यल आदि थासय् बसोवास यानाच्वंगु खनेदु ।

राजभण्डारी
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

राजवंशी
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ मध्ये राजवंशी नं छगू थर खः । मल्लकालय ्राजवंशीत लाय्कूया भारदारत खः । जुजु खलःया खानदान नाप इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिंत राजवंशी धायेगु यात । जुजु खलःया सन्तान जूगुलिं राजवंशी धाःगु खनेदु । हिन्दू धर्म माने याइपिं थुपिं स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप व नेपाःगाःया थीथी थासय बसोबास यानाच्वंगु खनेदु । नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां ने.सं. ८८६ वैशाखय् राजवंशी धंचा भारो, वया कलाः काय, भौ, छैजः नं दिवंगत मां अबुया नामं उमामहेश्वरया मूर्ति दयेका प्रतिष्ठा यात धकाः फम्मिया उमामहेश्वर द्यःया आसनय् कियातःगु दु ।

रिमाल
कौशिक गोत्रयापिं राजोपाध्यायतसें रिमाल थर छ्यला वयाच्वंगु दु । थुपिं येँय् जक दु ।

वज्राचार्य (गुभाजु)
न्हापा वज्राचार्य शब्द गुणबोधक विशेषण खः । वज्रयान चर्या यानाच्वंम्ह आचार्य हे वज्राचार्य खः । लिपा वज्राचार्यया मचा वज्राचार्य जुइगु जुल । वज्राचार्यतय्गु मूल वासस्थान येँ, यल, ख्वपया थःथःगु बिहार व बही खः । बहाःबहिलिइ च्वनेत थाय् मगासेंलि पिने च्वं वनेगु जुल। अले थुपिं देश विदेशय् न्यनावन । पुरोहितया ज्या वज्राचार्यतय्गु परम्परागत लजगाः खः । गुलिस्यां पण्डित जुयाः बाखं कनेगु व सफू च्वयेगु नं याः । ज्योतिष, वैद्यया ज्या याइपिं नं दु ।

वैद्य
धनवन्तरी थर कालान्तरय् वैद्य थरय रूपान्तरण जूगु खः । वेद परम्पराया आधारय् वास; याइपिं स्यस्यःतय्त वैद्य धोयगु चलन दु । थुमित थुकथं ब्वथलातःगु दु– ताहायाःगु मिखा स्याइबलय् वासः याइपिं ज्यापुवैद्ययात – ताहा वैद्य, धँुयागु गःपतय् क्वँय् थाइबलय् व जीवजन्तुयात वासः याइपिं वैद्ययात– द्यः वैद्य (३) घाटय् यंकाः अन्त्य अवस्थाय् वासः याइपि वैद्ययात – घाट वैद्य (४) लायकुलिइ जुजुपिनिगु परिवारयात वासः याइपिं वैद्ययात राजवैद्य धाइ ।
थुमिसं बिरामीतय्गु नारी स्वयेगु, व्यथा स्वयाः सीका वासः यानाः लायेकेगु व थीथी वासः दयेकेगु ज्या याइ । हिन्दू धर्म माने याइपिं वैद्यतय्गु बासस्थान ग्वल पशुपतिइ खः । ग्वलय् च्वंपिं वैद्यत भ्वँत व किपुलिं वःपिं धाइ । वैद्यत स्वनिगः व नेपाःगाःया थीथी थासय् च्वनाच्वंगु खनेदु ।

साय्‌मि (मानन्धर)
मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्‌मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।
स्यस्यः
शेषान्त क्षेत्रं नेपालमण्डलय् दुहां वयाः बसोबास यानाः राज्यसत्तानाप सतिनाः प्रशासन, राजनीति, उद्योग, व्यापार, वैद्य ज्या आदि लजगाः याना वयाच्वंपिं जाततय्त स्यस्यः धयातःगु खः। न्हापा थुमि खुगू मूल जाति व ६८ उपजाति दुगु खः । तर लिपा लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक उपजाति पिहां वयाः आः सच्छिं मल्याये धुंकल । धार्मिक ल्याखं थुमि नारायणशाक्त तन्त्र, शैवशाक्त तन्त्र, बौद्धशाक्त तन्त्र व विविध मतावलम्बी याना प्यंगू सम्प्रदाय दु । नेपालमण्डलय् येँ, यल, ख्वप, भोँत, धौख्यः, पन्ती, नाला, सांगा, धमाथू आदि थुमि मू वस्ती खः।

सुवेदी
सुवेदी भारद्वाज गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः । थुपिं येँ, यल, ख्वप स्वंगुलिं शहरय् दु ।

नेवाः नेपाः/स्वनिगःया आदिवासी खः । नेवाः खँग्वःया ब्यूत्पन्न कथं किराँती भासं सापु–मेय्‌पु जातीयात संवोधन याइगु ङ हे पा पाखें नेपाः -नेवाः – जूगु खः । नेवाः धाःपिं मंगोल नश्लयापिं मनूत हे थौंया नेवाःतय् आदिम पूर्खा खः । उमिसं ल्हाइगु भाय् थौंया नेपालभाषाया प्राचीनतम अस्तित्व खः । बागमती खुसिया जःखः च्वंगु १६ह्२० माइल ताःहाकःगु गाः परापूर्वकालं निसें नेपाःया केन्द्रस्थल जुयाच्वंगु दु । थ्वहे गाः नेवाःतय् आदिमस्थान खः । नेपाःगालय् नेवाःत क्राइस्ट स्वयां खुसःदँ न्ह्यः हे खने दयेधुंकल । मूल नेवाःत चीनया कासु प्रान्तया उत्तर पूर्वंनिसें सँदेया दक्षिण व पूर्व दयेकीगु अर्धवृत्त क्षेत्रं दक्षिण स्वयाः बाय् हिलाः नेपाः गालय् वःपिं खः । थुकथं मूल नेवाःत मंगोल नश्लयापिं खः ।
लिपा बिस्कं बिस्कं इलय् थीथी कथं उत्तर व दक्षिणपाखें किरात, शाक्य, लिच्छवी, थकुरी, बज्जि, गुप्ता, आभीर मल्ल आदि विविध जातियापिं मनूत दुहां वयाः थनया आदिवासीनाप ल्वाकज्यानाः थनया नेवाः भाषा व संस्कृतियात नालाः नेवाः जुयावन । थथे थौंया नेवाःत छगू खास जातियापिं जक मखुसें थीथी थासं बाय् हिलाः थन मुंवःपिं थीथी जातिया ल्वाकःबुकः समुदाय खः । थौंया नेवाःतय्‌गु शारीरिक बनौट, रुप रंगया भेद, धर्म संस्कृतिया विविधतां थ्व खँया पुष्टि जू । नेवाः दुने मेमेगु खँय् विविधता दुसां भाषा धाःसा छगू हे खः । थुकथं नेवाःतय् मंकाः चिं धयागु हे नेपालभाषा खः ।

गोपालवंश
नेवाःया इतिहास गोपालवंशंनिसें न्ह्याइ । थन भूमि गुप्त, जय गुप्त, धर्म गुप्त, हर्ष गुप्त, भीम गुप्त, मनि गुप्त, विष्णु गुप्त व जिन गुप्त यानाः च्याम्ह गोपाल जुजुपिं जुल । गोपालीतय्‌गु वस्ति अप्वः यानाः स्वनिगलय् व मकवानपुरय् खनेदु । येँया किपू, फंपि, मच्छेगां अले अप्वः थक्वाः जःखः टिस्तुङ, पालुङ व नापंया गामय् थुमिगु वस्ति दु ।
महिषपालवंश
नेपालय् गोपालवंशया लिपा महिषपाल (मेपू) वंशया शासन जुल । गोपालवंशया जुजुयात त्याकाः महिषपाल वंशयापिंसं यथाक्रमं राज्य पद भोग याःगु खः । थथे राज्यपद भोग याःपिं जुजुपिं बर सिंह, जय सिंह व भुवन सिंह खः । थुकथं स्वम्ह मेपू जुजु जूगु जुल । महिषपालत भारतया अहीरत खः धयागु धापू दु । थुमिसं नेपाः गालय् च्वनाः मधेश थ्यंक राज्य याःगु खः । भुवन सिंहया शासनकालय् किरातीतसें हःताः यानाः भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि महिषपाल वंशकालया अन्त्य जुल ।

किरातवंश
किरातीतसें हःताः यानाः महिषपालवंशी जुजु भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि नेपालय् किरातीतय् शासन स्थापना जुल । किरातीत थौंया नेपाःया स्वनिगःया पूर्व अझ विशेष यानाः सुदूर पूर्वया इलाकाय् दु । उमि थःगु हे जाति, समाज, धर्म, भाषा, व्यवहार व संस्कृति दु । प्रथम जुजु यलम्बरंनिसें किरात वंशं ३२ गू पुस्तातक राज यात । किरात कालय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व राजनैतिक वातावरण परिवर्तन जुजुं वन । नेपाःया राजनीतिइ बौद्ध गणव्यवस्था लोकप्रिय जुल । सनातन धर्मया नापनापं बौद्ध धर्म नं न्ह्यात । थुकथं गोपाल व महिषपालतसें न्ह्याकूगु आभीर जातिया प्रारम्भिक नेवाः जातिया रुप किरातकालय् वयाः किरात, शाक्य, कोलिय आदि विविध जात ल्वाकज्यानाः सनातन धर्मया नापं बौद्ध धर्मया नं प्रचार जुयाः नेवाः जाति न्हूगु रुप कथं तब्याना वन ।

मल्लवंश
लिच्छविकालय् प्यंगू वर्णय् ब्वथःगु नेवाः समाजयात मल्लकालय् अझ ख्वीप्यंगू जातय् ब्वथला बिल । थजात व क्वजातया विभेदपूर्ण व्यवस्था लागू जुल । जात अनुसार ज्या यायेमाःगु जुल । थज्याःगु व्यवस्था याःम्ह जुजु जयस्थिति मल्लं आर्थिक सुधारया छुं ज्या नं यानावंगु जुल । मल्लकालया गुलिखे जुजुपिं व लानिपिं हे प्याखं व काव्य रचना याइपिं जुयाः नेपालभाषा, साहित्य व नेपाल लिपिया नं यक्व विकास जुल । नेपाल संवत् ३२२ य् अरि मल्लं न्ह्याकूगु मल्ल शासन ने.सं. ८८८ तक ५६६ दँ न्ह्यात । मल्लत भारतं वःपिं खः ।

शाहवंश
नेपाल संवत् ८८८ स गोरखाया शासक पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकाः सत्ता थःगु ल्हातय् कासेंलि नेवाःतय्गु स्थिति कुहां वन । थनया प्रशासनिक भाषा नेपालभाषाया थासय् खस भाय् जूवन । न्हापा थें पिनें वयाः स्थायी रुपं स्वनिगलय् बसोबास याःवःपिं सकलें नेवाः जुइगु परम्परा तनावन । नेवाः भाषा, साहित्य, संस्कृतिया उन्नतिया लँय् गतिरोध जुल । शाहकालया अन्त्य ने.सं. ११२८ य् जुल ।
शाहकालयात निरंकुश राजतन्त्रया काल व संवैधानिक राजतन्त्रया काल यानाः निब्वय् थलेछिं । निरंकुश राजतन्त्रया इलय् हे बिस्कं तानाशाही चरित्रया राणा शासन व पंचायती व्यवस्था लागू जुल । शाहकाल अन्तर्गतया थीथी व्यवस्थाय् मात्रात्मक फरक जूसां जातीय विभेद व दमन शाहकालज्वःछि हे फयेमाःगु जुल ।

लिच्छविवंश
लिच्छवित इसाया २५ दँ न्हापा वैशाली नगरं नेपाः प्रवेश जूपिं खः । लिच्छवितसें नेपालय् अन्दाजी ९०० दँ शासन यात । थ्व इलय् धार्मिक सांस्कृतिक सम्पदाया यक्व विकास जुल । पशुपति महाद्यःया देगः, स्वयम्भू महाचैत्य, चाँगुनारायणया देगः, सक्वया गुँविहार, काष्ठमण्डप, खास्तिया चैत्य आदि नांदंगु सम्पदाया निर्माण थ्वहे कालय् जूगु खः ।
थ्व इलय् यलया हरसिद्धि जात्रा, न्यकू जात्रा, इन्द्रजात्रा, लाखे जात्रा आदि जात्रा नं प्रचलनय् वल । नेपाल संवत्या पलिस्था नं थ्वहे इलय् जूगु खः । थ्व इलय् छखे शिक्षाया प्रचार व शिल्पया विकास जुलसा मेखे वर्ण व्यवस्थाया नं प्रारम्भ जुल । अथेहे शिक्षाया माध्यम संस्कृत जूगुलिं नेपालभाषाय् नं संस्कृत भाषाया प्रभाव दुहां वल ।

राणाकाल
ने.सं. ९६७ स जूगु कोतपर्व लिपा नेपाःया शासन सत्ता राणा प्रधानमन्त्रीया ल्हातय् लात । जुजु अलंकारिक जक जुल । नेपालय् निरंकुश जहानिया राणातन्त्रया सुरुवात लिसें नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया उत्थानय् अनेक पंगः थनेगु ज्या राज्य स्वयमं यात । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरया शासनकालय् ने.सं. १०२६ निसें नेपालभाषां च्वयातःगु छुं नं भ्वं अड्डा अदालतय् प्रमाण लगे मजूगु यानाबिल । चन्द्र शम्शेरया हे पालय् राज्यस्तरय् छ्यला वयाच्वंगु नेपाल संवत्यात विक्रम संवत्ं विस्थापित यात । जुद्ध शम्शेरया इलय् नेपालभाषाया तःम्ह साहित्यकारपिंत जेलय् कुनाबिल । थुकथं राणाकाल भाषा जातिया मामिलाय् तसकं कठीन ई खः । नेपालभाषां द्यःया नामय् सिलः, तुतः छपु निपु च्वःपिंत तकं ज्वनेगु कुनेगु यात । राणा शासनया न्हापांम्ह प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं जातीय विभेदय् आधारित मुलुकी ऐन दयेकाः जातीय दमनयात प्रोत्साहन यात । गुकिया शिकार नेवाःत जुयाच्वनेमाल ।

पञ्चायतकाल
नेपाल संवत् ९७३ स राणा शासनयात वांछ्वयाः देशय् प्रजातन्त्र हसेंलि भाषा जातिया मामिलाय् नं छुं उदारता खनेदत । रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ प्रशारण शुरु यात । ब्वनेकुथि व कलेजय् नेपालभाषा ब्वने दत । नेपालभाषां निर्धक्क साहित्य सिर्जना याये जिल । तर नेपाल संवत् १०८१ स जुजु महेन्द्रं जननिर्वाचित सरकारयात ‘कू’ यानाः पञ्चायती व्यवस्था लागू यासेंलि भाषा जातिया ख्यलय् हाकनं विभेद व दमनया पुनरावृत्ति जुल ।
रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ बीगु दिकाबिल । ब्वनेकुथि व कलेजय् नं नेपालभाषा अःपुक ब्वने मदइगु यानाबिल । खुल्लमखुल्ला “छगू देय् छगू भाय्”या विभेदकारी नीति छ्यलाः खसआर्य बाहेक नेपाःया मेमेगु जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृति न्हंका हे छ्वयेगुपाखे न्ह्याःवंगु थ्व ई नेवाः जातिया विकासया ख्युंगु ई खः ।

संवैधानिक राजतन्त्रकाल
नेपाल संवत् १११० या जनआन्दोलनं निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थायात वांछ्वयाः देशय् हाकनं बहुदलीय व्यवस्था हल । जुजु संवैधानिक जुल । थ्व तुलनात्मक रुपं उदार व्यवस्था खः ।
न्हूगु संविधानय् देशया फुक्क भाषायात राष्ट्रिय भाषाया मान्यता बिल । तर खय्भाय् छगूयात राष्ट्र भाषा व सरकारी ज्याखँया भाषाया तगिमय् तल । थुकिं यानाः नेवाः भाय्यात स्थानीय निकायय् तकं छ्यले मदु धकाः सर्वोच्च अदालतं निर्णय यात । थ्व इलय् नं नेवाःतय्सं विभेदया स्याः याउँक लंके मखं ।
मेखे थ्वहे इलय् नेपाल संवत्या प्रणेता शंखधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात, जनजातितय्गु उत्थानया निंतिं जनजाति विकास प्रतिष्ठानया व्यवस्था जुल । थुकथं थ्व ई भतिचा सहजगु ई धायेमाः ।

गणतन्त्रकाल
बहुदलीय व्यवस्था अन्तर्गत जुजु जूम्ह ज्ञानेन्द्र शाहं हानं निरंकुशताया अभ्यास यायेगु स्वसेंलि नेपाल संवत् ११२६÷२७ आन्दोलनं संविधानसभा स्थापना यानाः संविधानसभाया न्हापांगु मुँज्यां हे देशय् गणतन्त्र स्थापना यात । संविधानसभां जारी याःगु नेपाःया संविधानय् देशय् ल्हाइगु फुक्क मातृभाषायात राष्ट्र भाषाया मान्यता बिल । संघीय सरकारया ज्याखँया भाय् नेपाली जूसां प्रदेश सरकारय् प्रदेशय् अप्वःसिनं ल्हाइगु मेमेगु भाय्यात नं सरकारी ज्याखँया भाय् दयेके फइगु व्यवस्था जुल । सकसितं थःगु भाषा छ्यलेगु, थःगु भाषां ब्वनेगु हक नापं जात, भाषा, धर्म, वर्णया आधारय् सुयातं भेदभाव याये मदइगु समानताया हक नं संविधानय् व्यवस्था जूगु दु । देय् धर्म निरपेक्ष घोषित जूगु दु । नापं राज्यया निर्देशक सिद्धान्तय् बहुभाषा नीति दुथ्याःगु दु । थथे नेवाः जातिया विकासक्रमय् थ्व छगू सहज व उन्नत स्थितिया ई खः । यद्यपि संविधानय् दुगु यक्व खँ व्यवहारय् छ्यले अझं ल्यं दनि ।

ने.सं. ११०४ दँय्‌ नेपालय्‌ नेपाल टेलिभिजन नीस्वने धुंकाः ने.सं.१११६ दँय्‌ टेलिभिजनया पर्दाय्‌ न्हापांगु नेपालभाषाया टेलि संकिपा बाह्र बजे क्यनेज्या जुल । ने.स. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें हावालासा नांया न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु हे ज्याझ्वलय्‌ ‘लुमंका च्वना छन्त’ नांया नेपालभाषाया न्हापांगु म्यूजिक भिडियो नं क्यनेज्या जुल । ने.सं.१११६ दँय्‌ नेपाल टेलिभिजनया धकिनय्‌ ‘बाह्र बजे’ नांया टेलि संकिपा प्रदर्शन जुल । थुगु टेलि संकिपाया च्वमि व निर्देशक रामशेखर नकःमि खः । कलाकार आशाकाजि थकू, कृष्ण नापित, मदनकृण श्रेष्ठ व हरिवंश आचार्य खः ।

ने.सं.११३१ थिंलाथ्वः पुन्हिखुन्हु नेपालमण्डल प्रा.लि.यापाखें नेपालभाषा, परम्परा, धर्म, कला, संस्कृतियात कःघानाः नेपालमण्डल टेलिभिजन पिलू वल । अथेहे ने.सं.११३९ दँय्‌ नेवाः म्हसीका कःघानाः डेल्टा मल्टिमिडिया प्रा.लि.पाखें नेपाः च्यानल नं वल । थुलि जक मखु ने.सं ११३८ दँय्‌ नेवाः ख्यलय्‌ न्हापांगु एच.डि. च्यानलकथं नेवाः मिडिया नेटवर्क प्रा.लि.पाखें नेवाः एच.डि.च्यानल वल । थौकन्हय्‌ थुपिं सकतां च्यानलत न्हिछि चच्छि हे प्रसारण जुया वयाच्वंगु दु

ने.सं. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें ‘हावालासा’ नांया नेवाः कला, संस्कृति, परम्परा व नेवाः समसामयिक बिषय कःघानाः न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु ज्याझ्वःया निर्माता बिजयरत्न असंबरे खः ।

‘गथांमुगः’या किपा
दँय्दसं दिल्लाचःह्रेकुन्हु गथांमुगः नखः हनी । उकिं थ्वयात गथांमुगः चःह्रे नं धाइ । थ्वकुन्हु सुथंनिसें दुवाःदुवातय् न्हाय्पंकथिया गथांमुगः दयेकाः थनातइ । सनिलय् थ्वयात तःधंकाः ‘गथांमुगः’या ख्वाःपाः च्याः छुकी । थ्व ख्वाःपाः भ्वँतय् लाखय्या लसि वयेक दयेकीगु खः । थ्वया न्हाय्पनय् गं घाकातःगु दइ । थ्वयात सनिलय् हाःनाः मदुपिन्सं क्वःथलाः मि तयाः खुसिइ वायेयंकीगु खः ।

नागया किपा
नाग पंचमिकुन्हु नागया किपा छेँय् छेँय् लुखा फुसय् तिकाः पुजा याइगु खः । थ्व फुक्क धया थें छेँय् छेँय् तइगु जूगुलिं यक्व किपा पिकायेत थासां थानाः पिकाइगु व थुकी थीथी उनं जायेकीगु खः । अप्वः थें नागमाः हनाच्वंगु वा तःधीम्ह नागं छ्यं ल्ह्वनाच्वंगु किपा च्वइगु खः । थुकिं छेँय् नागया भय दइ मखु धयागु विश्वास दु ।

गनेद्यःया किपा
नेवाःतय्सं यंलाथ्वः चौथिकुन्हु चथाः हनी । थ्व न्हियात गनेश चौथि नं धाः । थ्वकुन्हु भ्वँतय् च्वयातःगु गनेद्यःया किपा तिकाः पुज्याइ ।

भगवति द्यःया किपा
मोहनिबलय् कौलाथ्व पारुकुन्हु नःला स्वनेगु ज्यां मोहनि नखः न्ह्याइ । थुबलय् थीथी ज्वलं स्वनेगु व नःलास्वां पीगु लिसें भ्वँतय् च्वयातःम्ह सिंह गयाः महिसासुर दैत्य स्यानाच्वंम्ह भगवतिया किपा नं तिकेगु ज्या याइ ।

भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयेगु
मोहनिबलय् चालं (दशमी) कुन्हु नेवाःतय् छेँय्छेँय् भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयाः स्वनातःगु भुइफसियात खड्गं पालेगु ज्या यानाः पुजा क्वचायेकी । थीथी थासय् पायाः वइगु गुथि दुपिन्सं पायाः वयाः उगु भुइफसि पालेगु याइ ।

साया ख्वाः च्वयेगु
गुंलाथ्व पारुकुन्हु नेवाःतय् छेँय् दछिया दुने सुं सीगु दःसा वया नामं सायाः वनेगु चलन दु । कय्तापुजा मयाःनिम्ह मचाया छ्यनय् तिंया क्वँय्लिंचाय् साया ख्वाः च्वयातःगु तिकाः देय् चाःहीकीगु खः । साख्वाःया लिसें किकिंपा नं च्वयाः क्वय्लिंचाय् तयेगु नं याइ ।

लक्ष्मीद्यःया किपा
स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यःया किपा धुकुतिइ बा पुजा क्वथाय् तिकाः पुजा याइ । थ्व लक्ष्मीद्यः बिस्कं कथंयाम्ह जुइ । थ्व लक्ष्मीद्यःया बाहां काउले जुइसा लक्ष्मीद्यःया प्यपा ल्हाः दइ । च्वय्या निपा ल्हातिं सिन्हःमू व ज्वलान्हाय्कं ज्वनातःगु दइ । क्वय्या निपा ल्हातिं धन प्वंकाच्वंगु दइ । किपाय् जवंखवं ख्याः व कुबेर नं धनप्वः ज्वनाच्वंगु दइ ।

ससुद्यःया किपा
श्रीपंचमिकुन्हु ससुद्यः (सरस्वति)या पुजा याइ । मस्तय्त आखः स्यनेबलय् नं ससुद्यःया पुजा याइ । ससुद्यःया दसिकथं खतकोन च्वयाः पुज्यायेगु नं याइ ।

मन्दः (म्हपुजा मन्दः)
नेपाल संवत्कथं कछलाथ्व पारु, न्हूदँकुन्हु नेवाःतय् छेँय् छेँय् बँय् म्हपुजा मन्दः च्वयाः म्हपुजा यायेगु याइ । मेमेगु थीथी पुजाबलय् नं थीथी कथंया मन्दः च्वयेगु चलन दु ।

धकिं
आगं धकिं नेवाःतय् थीथी पुजाकुथि, गथे आगं, नासःद्यः व पुजाकुथि व मेमेथाय् तयेत थीथी कथं धकिं तइ । धकिं स्वयाः उगु थाय् छु खः धकाः सीकेगु याइ । अले उगु थासय् दुहां वनेज्यू लाकि मज्यू धयागु नं सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वइ । बौद्धतय्गु आगं धकिं व शैवतय् आगं धकिं पाइ । आगं धकिं देखा दुपिं पुंतय्सं जक च्वइ । आगं धकिंयात क्वतः तयाः पुजा यानाः जक लुखाय् खाइ ।

आगं धकिं
आगं क्वथाया लुखाय् आगं धकिं खाइ । आगमय् न्ह्याम्हं मनू दुहांवने मज्यूगुलिं उगु आगं धकिं स्वयाः अन दुहां वने ज्यूला मज्यू धयागु सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वयातइ ।

बुद्धमार्गीतय् आगं धकिं
बुद्धमार्गीतय् आगं धकिंया दकलय् च्वय् झ्वःलिं कवंछ्यं दइ । वयां क्वय् झलर व फय्गं दइ । वयां क्वय् दकलय् च्वय् दथुइ चीभाः दइ । चीभाःया जवंखवं स्वांमाः ज्वनाच्वंपिं परि निम्ह ब्वयाच्वंगु दइ । वयां क्वय् धकिं दथुइ न्याहः किकिंपा दुगु मुखः दइसा वयां क्वय् पलेस्वानय् दिकातःगु पात्र दइ । पात्रया क्वय् कलश दइ । कलशय् पलेस्वांया दं दुछ्वयातःगु दइ । अले दकलय् क्वय्या तँय् पात्र व उकिया जवंखवं ध्वंचा व गुँखिचा फ्यतुनाच्वंगु दइ । वयां क्वय् जवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः व खवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः दइ । अले पलेस्वानय् द्यःने च्वंगु शक्ति पात्र (कवं छ्यंया पात्र) जवंखवं काकासि, उल्कासि दइ ।
शिवमार्गीतय् आगं धकिं
शिवमार्गीतय् आगं धकिनय् सकतां बुद्धमार्गी
आगं धकिं थें हे जुइगु खःसां दकलय् च्वय् च्वंगु चैत्यया थासय् शिवलिंग, दथुइ च्वंगु बज्रया थासय् त्रिशूल व काकासि, उल्कासिया थासय् गणेश, कुमार च्वइ ।

गाछिगा (नासः धकिं)
प्याखं क्यनीगु व शीप ब्वज्या याइगु थासय् वा दबुलिइ ल्यूने अंगलय् प्याखंपाः कयाच्वंम्ह नासःद्यः (नृत्येश्वर)या किपा व वया जवंखवं ह्याउँम्ह व वँचुम्ह निम्ह द्यःयात किकाः गाछिगा धकिं तयातइ ।

जन्तिक्वः (किजापुजा धकिं)
न्हापा न्हापा किजापुजा याइथाय् किजापुजा द्यः धकाः निम्ह जन्तिक्वः (यमदूत)या किपा च्वयाः खायेगु नं याः ।

थाज्या द्यःया धकिं
सिथि नखःकुन्हु थाज्या यानाच्वंम्ह वा थाइ हिनाच्वंम्ह मिसाया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

द्यःपिनि धकिं
थीथी द्यःपिनि खः जात्रा याइबलय् उम्ह द्यःया किपा च्वयाः खतय् ल्यूने धकिं खाइसा द्यःछेँ व देगलय् नं अज्याःगु धकिं खायेगु याः ।

नवाह धकिं
नवाह याइगु थासय् सिंह गयाच्वंम्ह भगवती दुगु धकिं खाइ । लुखापिवाः (द्वारपाल) कथं सिंह व खड्गया किपा नं कापतय् च्वयाः खाइ ।

नासः धकिं
नेवाःतय्सं प्याखं स्यनेत, बाजं स्यनेत व मेगु सिप स्यनेत तुयुगु नासः धकिं अंगलय् खायेगु याइ । नासःद्यः दुगु पुजाकुथिया लुखाय् नं नासः धकिं खानातःगु दइ । नासः धकिं मूकथं निथी दइ ।
१) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखा व वया क्वय् त्रिशूल दइ । अले त्रिशूलया जवय् कवं व खवय् ख्याः दइ ।
२) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखाया क्वय् त्रिशूल दइ । उकिया क्वय् जवय् स्वंगः मिखाया क्वय् कलश व खवय् थनातःगु बज्र दइ । नासः द्यः कला व सिपया द्यः खः । नासः द्यवं प्याखं, मे (नृत्य÷संगीत) व थीथी सिप सयेकेगु ग्यां बीगु खः । नासःद्यःया क्वथाय् तुयुगु कापतय् च्वयातःगु धकिं तइ ।

पुजा धकिं
थीथी धलं दनीबलय् वा बिस्कं कथंया पुजा याइबलय् गुम्ह द्यः पुज्याइगु खः, उम्ह द्यःया किपाया धकिं खायेगु याइ ।

पौभाः धकिं
गुथि वा थीथी पुजाय् चन्द्रमहारोशन, हेबज्र, हेरुक आदि तान्त्रिक द्यःपिनि पौभाः धकिं खानाः पुजा यायेगु याइ ।

पंचबुद्ध व ताराद्यःया धकिं
सत्वपुजा व थीथी बौद्ध धलं दनीबलय् न्याम्ह ध्यानी बुद्ध (पंचबुद्ध) व ताराद्यःया धकिं खायेगु चलन दु ।
बसुन्धरा व ताराद्यःया धकिं
बसुन्धराया धलं दनीबलय् बसुन्धराया किपा व तारा धर्म याइथाय् ताराद्यःया किपा दुगु धकिं खाइ ।

सप्ताह धकिं
नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड गयाच्वंम्ह नारांद्यः
व वया जवंखवं शंख, चक्र, गदा व पद्मया किपा च्वयातःगु कापः सप्ताह यायेगु थासय् खाइ । सप्ताह याइगु
थाय्या मूलुखाय् नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड व चक्र चिं च्वयाः खाइ ।

ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं
चथाःकुन्हु निभाः बिकाः ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

मेमेगु धकिं
मेमेगु थासय् तइगु धकिनय् अष्टमंगल, पूर्णकलस, मिखा व मेमेगु बां (बुट्टा) तयाः बा थीथी द्यःया किपा तयाः दयेकी । थीथी द्यःया जात्रा याइबलय् द्यःखतय् ल्यूने द्यःया किपा दुगु धकिं तयेगु याइ ।

– नेवाः संस्कृतिकथं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु प्याखनय्‌ दकलय्‌ पुलांगु दबूप्याखं ‘जलप्याखं (हरसिद्धि प्याखं) खः ।
– नेवाः दबूप्याखंया परम्पराय्‌ नेपालभाषां निर्देशन वाक्य दुगु न्हापांगु दबूप्याखं नेसं ५०३ स मणिक्यं संस्कृत भासं च्वयादीगु ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं खः ।
– मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं रामभारों नेसं ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु खं गनंगनं न्ह्यथनातःगु खनेदुसां थुकिया पाण्डुलिपि उपलब्ध मजूगुलिं मुक्कं नेवाः भासं क्यंगु न्हापांगु दबूप्याखंकथं यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं च्वःगु एकादशीव्रत (छधाः प्याखं, नेसं ७५३) यात माने यानातःगु दु ।
– मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु मौलिक पूधाःप्याखं जुजु जगतप्रकाश मल्लया ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) खः ।
– हलिमय्‌ दक्वसिबें ताःईनिसें न्ह्यब्बयाच्वंगु दकलय्‌ ताःहाकःगु दबूप्याखं ‘कातिप्याखं’ खः ।
– येँया नेवाः भाय्‌या न्हापांगु दबूप्याखं भूपालेन्द्र मल्लया ‘चोर चक्रवर्ती’ खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु छधाःप्याखं ‘ह्वनागा’ सफुतिइ पिदंगु चित्तधर हृदयया ‘शाक्यानी’ खः ।
– नेवाः भाय्‌या छधाः प्याखं मुनातःगु न्हापांगु सफू सत्यमोहन जोशीया ‘गौतमबुद्ध’ (नेसं १०७०) खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु पाश्चात्य शैलिया पूधाः प्याखं भिक्षु सुदर्शन श्रामणेरया ‘अम्बपाली’ (नेसं १०७५) खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां दबूप्याखं च्वयादीम्ह मिसा साहित्यकार प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग खः । वय्‌कःया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ नेसं १११७ स पिदंगु खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां क्यंगु सतक नाटक पुष्कर माथेमाया ‘जः दुनेया किचः’ (नेसं ११०८) खः ।
– नेवाः भासय्‌ मिसा च्वमिया न्हापांगु पूधाः प्याखं शशिकला मानन्धरया ‘न्हूगु परसि’ (नेसं ११२६) खः ।