नेवाः लोकम्ये : सिलुतीर्थ
(राग भूपालि, ताल पलेमा )
हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया
छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।
छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु
गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।
सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ
सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।
पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने
निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।
छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि
जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल
जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने
छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।
हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ
बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।
थव छेंस दना वना धमाथुलि बास
धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि
हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।
नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि
धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास
न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ
नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।
न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास
जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल
वय धाय मते….
जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास
रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास
चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास
नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास
थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास
भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन
भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।
भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास
गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।
नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन
रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।
न्यागमनि दना वया पशुपति थेन
नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।
गनांगने मफु …..
पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन
थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।
दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात
थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।
गनां गने मफु….
जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया
राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।
झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने
झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।
गनां गने मफु….
धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते
थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।
हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय
नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।
थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव
चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।
चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल
घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।
प्रजागन सकलयात भोजन याके माल
स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल
जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि
स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।
धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते
मातानिया भेस कया छल याना वय
हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने
चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।
थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने
चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल
एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल
विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन
मातानिया भेस कासे छले याना वन ।
जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते
निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ
बिच हिला छित जिन नाप लाक वय
धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात
थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।
नेवाः लोकसाहित्य
लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।
झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्छिं ।
१.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।
थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।
लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,
नेवाः वस्ती (देय्)
नेवाः समुदायया मनूत गबलेनिसें थःगु हे छेँ दयेकाः च्वने सल खः, थुकिया गुगुं प्रमाणित इतिहास लुयावःगु मदुनि । तर गन गन नेवाःत छेँ दयेकाः च्वना वयाच्वन उगु लागाया वास्तु शैली व वस्ती विकासयात दुवालेगु खःसा छगू कथं मंकाः स्वरुप खने दु । सामाजिक विकासया झ्वलय् नेवाःत मूलतः स्वनिगः दुने व उकिया जःखः च्वनेगु शुरु याःगु खः धकाः धायेफु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, धौख्यः, किपू, पांगा, नगां स्वनिगः दुनेया मू मू नेवाः वस्ती खत । अथे ला स्वनिगःया पिने चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग, पालुङ्ग अले द्वालखा, तौथलि, त्रिशुलीपाखें नं पुलांगु नेवाःतय् ख्वातुगु वस्तीत दु ।
गुगुं नं थासय् नेवाः समुदायया वस्ती विस्तार यायेगु निंतिं दक्कले न्हापां उगु लागाया लः–फय्यात कयाः गाक्कं बिचाः याःगु खनेदु । अथे जुयाः नेवाः वस्तीत दुगु थाय्बाय् हावापानी वा मौसमया ल्याखं मनूतय् जीवन निर्वाहया निंतिं गाक्कं ल्वः कथं दु, गाक्कं ताँन्वः वा गाक्कं चिकु मजू । अथे हे त्वनेत व बुँज्या यायेत माःगु लःया स्रोत अःपुक दइगु खँयात नं उलि हे ध्यान बियातःगु दु । महत्वपूर्ण खँ नेवाः वस्तीत मनूत वये वनेत थाकुइगु वा दुर्गम लागाय् मदु । यातायातया ल्याखं सुगम थासय् हे दु । लजगाःया निंतिं बुँज्या यायेत अःपुगु थाय् वस्ती विकासया छगू प्रमुख लिधंसा जुया ब्यूगु दु । अथे हे अःपुक बनेज्या यायेत ल्वःगु वा बजाः विकास जुइगु सम्भावना दुगु थासय् नेवाः वस्ती जुयाच्वंगु खः ।
नेवाः संकिपा
नेवाः संकिपा
नेपाःदेय्या संकिपाया अवधारणा व विकास यलया च्यासलय् किपालुया माध्यमं क्यनीगु ऐतिहासिक झ्याल्चा प्याखं हे संकिपाया न्हापांगु स्वरुप खः । किपालुयात धकिनय् (पर्दाय्) नं क्यनेज्यू धकाः दकलय् न्हापां प्रयोग जूगु थ्व हे झ्याल्चा प्याखं खः । नेपालय् संकिपाया सुरुवात ने.सं. १०७१ (बि.सं.२००८) सालपाखे भारतया भूमिं दयेकूगु सत्यहरिशचन्द्रपाखें जूगु जूसां ने.सं. १०८५ (बि.सं.२०२२) दँय् नेपालय् दयेकूगु न्हापांगु संकिपाया नां ‘आमा’ ख । अथेहे ने.सं. १०९७ (बि.सं.२०३४) दँय् प्रदर्शन जूगु न्हापांगु रंगिन संकिपा धाःसा कुमारी खः । थुपिं फुक्कं संकिपात खस् नेपाली भाषाया संकिपा खः ।
नेवाः भाय्या संकिपाया सुरुवात ने.सं. ११०७ (बि.सं.२०४४) दँय् ‘सिलु’पाखें जुल । व धुकाः ने.सं. १११६ (बि.सं.२०५३) दँय् ‘राजमति’ नांया संकिपा नं वल । ‘सिलु’ छपु बाखंमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खःसा, ‘राजमति’ लोकमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खः । थ्व निगू संकिपा नं सेलुलोइड प्रबिधिं दयेकातःगु संकिपात खः ।
उगु इलय् भिडियो प्रविधिं नं नेवाः संकिपात दयेकेगु ज्या न्ह्यात । ‘निपाः ख्वापाः’, ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’, ‘चरित्र’ व ‘चिपनिप’ उगु इलय् बनेज्या जूगु नेवाःभाय्या संकिपात खः । ने.सं. ११२५ (बि.स.२०६२) दँय् ‘गुरुमापा’ संकिपाय् दकलय् न्हापां एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल ।
थौंकन्हय् संकिपात डिजिटल प्रविधि छ्यलाः दयेके धुंकल । ने.सं. ११२४ (बि.सं.२०६२) दँय् ‘सुभाय्’ नांया संकिपा डिजिटल प्रविधिं दयेकूगु खः । थुलि जक मखु ईया ह्यूपाःकथं २ दि एनिमेशन संकिपा व चिहाः संकिपा दयेकेगु प्रचलन नं न्ह्यात । नेपाल संम्वत् ११३७ (बि.सं.२०७३) दँय् नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखंहनाः संखधर साख्वाः न्हापांगु नेवाः २ दि एनिमेशन संकिपाकथं प्रदर्शन जुल ।
समस्त संकिपा जगत व थुकिया प्रविधि विकासयात हःपाः व तिबः जुइगु कथं सिरपाःत नं नीस्वनेगु ज्या जुल । ने.सं. ११३० (बि.सं.२०६६) दँनिसें नेवाः संकिपायात हपाः तिबः बीगुकथं ईलोहं प्रकाशन प्रा.लि.पाखें पेजथ्री पिपुल्स च्वाइस अवार्ड इनेज्या न्ह्याकल ।
नेवाः संकिपा व डिजिटल प्रविधि
ने.सं. ११२४ दँय् ‘सुभाय्’ बनेज्या जूगु डिजिटल संकिपा खः । थुगु संकिपाया निर्देशक व च्वमि आर्यम नकःमि खः । कलाकार हृदय प्रसाद मिश्र, सबिन शाक्य, शोभा बज्राचार्य, राजेन्द्रमान शाक्य खः । थुगु संकिपा भि.सि.डि.पाखें बितरण जूगु खः । थौकन्हय् छुं नं कथंया संकिपायात डिजिटल प्रविधिं हिलाः प्रदर्शन, संरक्षण व वितरण यायेगु प्रचलन दु । पुलां पुलांगु संकिपा मध्यय् सिलु, राजमतिनिसें अनेक नेवाः संकिपा डिजिटलय् हिलाः प्रदर्शन व वितरण जुया वयाच्वंगु दु । नापं डिजिटल प्रविधिं न्हूगु संकिपाया बनेज्या जुया वयाच्वंगु दु ।
नेवाः संकिपाया बाखं
नेवाः संकिपाया बाखं
नेवाः संकिपात बाखं मे, लोक मे, लोक बाखं, धार्मिक व पौराणिक बाखं, जातक व अवदान बाखं, ऐतिहासिक व्यक्तित्व व साहित्यिक कृतिया लिधंसा कयाः दयेकातःगु दु । ‘सिलु’ बाखंमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खः । ‘राजमति’ न छपु लोकमेया लिधंसाय् दयेकूगु जुल । ऐतिहासिक ब्यक्तित्वया बाखंया लिधंसाय् ‘गुरुमापा’ व ‘जामनः गुभाजु’ संकिपा दयेकूगु खः । ‘चाण्डालिका’, ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’ बौद्ध जातक बाखंया लिधंसाय् दयेकातःगु जुल । पुलां बाखंया लिधंसाय् ‘लुँयाम्ह झंगः’, ‘स्वय्नगु’ व ‘भिंतुना’ अले साहित्यिक कृति पाखें ‘चिपनिप’, ‘यांमिखा’, ‘पःखाः’ संकिपा दयेकातःगु खः । यलया मल्लकालिन काति प्याखंया दुने बाथः प्याखंया लिधंसाय् ‘यलय् बाथः’ संकिपा दयेकूगु दु ।
नेवाः संगीत सम्मेलन
फल्चा व देगलय् हालीगु दापा व थीथी भजनया नेवाः परम्परागत सङ्गीत मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु हे दनि । व बाहेक थौं स्वयां ५०–६० दँ न्ह्यः आधुनिक नेवाः सङ्गीत विशेष यानाः येँया त्वाः त्वालय् थ्वइगु खः । रेडियो नेपाल बाहेक मेथाय् म्ये हालेगु न्यनेगु थाय् मदुगु इलय् त्वाः त्वालय् जुइगु सङ्गीत सम्मेलन तसकं लोकंह्वाः । न्हूदँ व मेमेगु अवसर लाकाः स्थानीय खलः पुचलं थःगु त्वालय् ग्वसाः ग्वइगु थजाःगु सङ्गीत ज्याझ्वःयात नेवाः सङ्गीत सम्मेलन धायेगु याः । थुकथंया नेवाः सङ्गीत सम्मेलन चकंक थाय् दुथाय् दबू दयेकाः बहनीनिसें चान्हय् लिबाक्क तक न्ह्याइगु खः । लोकंह्वाःपिं म्ये हालामिपिनिगु म्ये न्यनेत उबलय् मनूत बाचा ई तक नं पियाच्वनीगु खः । लोकंह्वाःपिं व न्हूपिं यक्व सङ्गीतकःमिपिन्सं ब्वति काइगु थजाःगु सङ्गीत सम्मेलनं उबलय् यक्व नेवाः म्ये च्वमि, लय् चिनामि व म्ये हालामिपिन्त थःगु सिर्जना ब्वयेगु दबू बिल । गथेकि दुर्गालाल श्रेष्ठ, द्वारिकादास श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा, भृगुराम श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नारायण गोपाल, प्रेमध्वज प्रधान, द्वारिकालाल जोशी, सत्य नारायण राजभण्डारी, पन्नाकाजी शाक्य, ओमविक्रम विष्ट, जुजुकाजी रञ्जित, योगेश वैद्य व मेमेपिं । थुपिं मध्यय् यक्व सङ्गीतकःमिपिं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया कलाकार तकं जुल । बिसं. २०४६ सालया राजनैतिक ह्यूपाःलिसें थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया ज्याझ्वः यक्व हे म्ह्व जुयावन । वयां न्ह्यःया कडा प्रशासनया इलय् थथे द्वलंद्वः मनू मुनीगु सम्मेलन याये तसकं थाकुगु ज्या खः ।
नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेगुली झ्वःछेँ येँेँया प्रकाश पुस्तकालय लुमंके बहःजू । वयां लिपा ॐबहाः त्वाः येँया ओलम्पस क्लबं नं त्वाः त्वालय् जक मखु तिकस मियाः राष्ट्रिय सभा गृहया दबुलिइ तक नं थजाःगु सम्मेलन यात । उगु इलय् त्वाः त्वाःपतिकं थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेत थवंथवय् धें धें बल्लाः हे जुइगु खः । न्यत त्वाःया श्वेत परिवार, प्यूखाया लुमन्ति खलः, न्हूघःया हिमाली परिवार क्लब, छत्रपाटीया चाकलाः दबू आदि खलः पुचःतय्सं थःथःगु लागाय् तःक्वः हे सङ्गीत सम्मेलन यात । व थेंतुं येँया थँहिति व कुलांभुलुइ नं नेवाः सङ्गीत सम्मेलन जूगु लुमंपिं यक्वं दनि । आधुनिक नेवाः सङ्गीतया विकासय् त्वाः त्वाःलय् जुइगु थजाःगु नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया भूमिका लुमंके बहःजू ।
नेवाः संगीतया डिस्क रेकर्ड
विश्वय् संगीतयात ताःकालतक ल्यनीकथं न्हूगु प्रविधि डिस्क रेकर्ड वल । सन् १९०२ पाखे भारतय् बेलायतया वाक्स कम्पनीपाखें थ्व प्रविधि दुहां वल । भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत नेपालय् नं बय्बय् जुल । यद्यपि थुगु इलय्तक नेपालय् सुं नं नागरिकं थःगु छेँय् रेडियो तये मदु, तर सरकारयाके अनुमति (लाइसेन्स) कयाः धनाध्यपिन्सं जक तये खनाच्वंगु खः । उबलय् डिस्क रेकर्ड हायेकेगु ग्रामोफोनया छ्यलामि स्वनिगः तःमिपिं नेवाःत व राणात खः । भारतय् डिस्क रेकर्ड वयेवं उकिया चाकःत न्यनेत ग्रामोफोन नं व हे धनाध्यपिन्सं जक छ्यलेगु यात । लिपा जनमानसं ध्यबाः पुलाः न्यनेगु नं यायेखन । भारतय् उत्पादन जूगु डिस्क रेकर्डया नेपालय् आधिकारिक विक्रेता भद्रकालि हाउस खः । नेपालय् नं भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत लोकं ह्वायेवं भद्रकालि हाउसया हामापिंसं नेपाःयागु थःगु हे भासं डिस्क रेकर्ड पिथनेगु बिचाः यात ।
भारतसिबें नेपाः देय् चीकू व उकिसनं स्वनिगलय् जक लिकुनीगु बजाःयात कयाः कम्पनीयात विश्वास बीत पिथनेगु डिस्कया फुक्क ध्यबा न्हापां ब्यूगु धैगु नं सीदु । भद्रकालि हाउसं नेपाःया भासं डिस्क पिथनेगु साहसिक ज्याया निंतिं छम्ह नेवाःयात ल्यल । उबलय् स्वनिगलय् लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि सेतुरामया सलय् न्हय्पू नेवाः व न्हय्पू खस भासं यानाः मुक्कं झिंप्यपू म्ये पिथंगु खः । थुकी रेकर्ड जूगु मध्यय् न्हापांगु नेवाःम्ये राजमति कुमति जिके वःसा पिरति खः ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःम्ह मिजं
डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह खः सेतुराम श्रेष्ठ । रेकर्ड जूगु न्हापांगु नेवाःम्ये खः राजमति कुमति जिके वःसा पिरति । थ्वय्कलं वि.सं. १९६५ स डिस्क रेकर्डय् म्ये हालादीगु खः । थुकिया निंतिं भद्रकालि हाउसया हामापिनिगु आपालं योगदान दु । सेतुराम श्रेष्ठजु नेवाःम्येलिसें खस म्ये रेकर्डय् हालादीम्ह, संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि नं खः । थुबलय् थ्वय्कलं थीथी म्ये डिस्क रेकर्डय् हालादीगु खः । सेतुरामजुं हालादीगु १४पु नेवाः म्ये दु धाःसां झीगु न्ह्यःने १२ पु जक ल्यं दनि । थ्वय्कःयात आदिगायककथं हनातःगु दु । सेतुरामयात झीगु न्ह्यःने आदिगायककथं थनेहःम्ह सुवि शाहजु खः ।
थ्वय्कःया कुतलं हे झीसं नेपाःया न्हापांम्ह गायक धकाः सेतुरामयात धायेखंगु खः । शाहजुं सेतुराम श्रेष्ठयात प्रचार यानाबिल । थ्वयां लिपा तिनि सेतुराम, श्रेष्ठ मखु प्रधान खः धकाः प्रचार जुल । तर नं सामाजिक संजालय् सेतुराम श्रेष्ठया नामं हे आपालं जानकारीत ल्यनाच्वंगु दनि ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःम्ह मिसा
डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह मिसा खः मेलवादेवी मानन्धर । थ्वय्कलं वि.सं. १९९१ पाखे नेवाःम्ये हालादीगु खः । नेवाः म्ये खः भूकम्प त्रास बियेमते नाथ । थ्वय्कलं हालादीगु न्हापांगु म्ये ९० सालया तःभुखाय्यात कयाः हालादीगु खः । थ्व म्ये बाहेक मेगु नं वय्कःया नेवाः म्ये दु धैगु सीदुसां आःतक्क लुया वःगु मदुनि । थ्वय्कः डिस्क रेकर्डय् म्ये हालादीम्ह अले संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह मिसा नं खः । थ्वय्कःया नेवाःम्येलिसें खस म्येत नं उतिकं हे लोकं ह्वाः । खय्त ला थ्वय्कः गुरुङ लामिछाने खः । राणाकालय् दरबार दुने हे उस्ताद भगतकृष्ण मानन्धरलिसें यःत्यः जुयाः ब्याहा यानादीगु खः । थ्वयांलिपा श्रीमती हिनादेबी, मिस राजलक्ष्मीपिं खनेदु । झीथाय् ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं मेमेपिं गुलि सर्जकत दु धैगु सी मन्त ।
डिस्क रेकर्डय् मचाम्ह म्येहालामि
छापाय् दुकथं डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां नेवाःम्ये हाःम्ह धका वाद्यशिरोमणि गणेशलाल श्रेष्ठया नां नं न्ह्यथना तःगु दु । थ्वय्कः यलयाम्ह खः । अले मिखां मखंम्ह छम्ह सर्जक खः । थ्वय्कः जन्म व रेकर्ड जूगु कथं १३ दँति दुबलय् म्ये रेकर्ड याःगु खनेदु । थ्व ल्याखं धायेगु खःसा थ्वय्कः नेपाःया न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जक मखु विश्वया हे न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जुइफु । तर अबलय् थज्याःगु कीर्तिमानया ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं अथे जुइ मफुत । थ्वय्कःया पिदंगु डिस्क रेकर्ड चाःत मध्यय् छगू थ्वय्कःया भिन्चायाके ल्यनाच्वंगु खः । उबलय् ग्रामोफोन सुयाकें मदुगुलिं ल्ह्ययेगु ज्या मजुल ।
डिस्क रेकर्डय् ‘नेपालभाषा’ खँग्वः
छ्यला व याकः सिर्जना
दकलय् न्हापां ‘नेपालभाषा’ खँग्वः छ्यलाः हालातःगु म्ये खः ‘गुलित बांलाः नेपालभाषा’ । थुगु म्ये मा. पूर्णमान शाक्यजुं थःम्हं हे च्वयाः लसय् हनाः हालादीगु खः । थ्व लिसें वय्कलं मेमेगु नं आपालं नेवाःम्येत हालादीगु दु । पूर्णमान शाक्यजु छम्ह कुशलम्ह तबला वादक नं खः । लिपा वय्कः कलकत्ताय् च्वनाः नेपालं डिस्क रेकर्डय् म्ये भरे यायेत वइपिन्त बाजं संयोजनलिसें माइकया छ्यला ज्या स्यनेगु यानादिल ।
डिस्क रेकर्डय् मेमेपिं नेवाः सर्जकत
वि.सं. १९६५ लिपा आपालं सर्जकतय्सं डिस्क रेकर्डय् म्ये भरे याःगु खनेदु । डिस्क रेकर्डय् आपालं नेवाःम्येत रेकर्ड जूगु खःसां झीगु न्ह्यःने म्ह्व हे जक ल्यनाच्वंगु दु । गुलि दु अनुमान याये मफूसां म्ये लुया वःकथं व छापाय् उल्लेख जुयाच्वंगु धलःकथं थ्यं मथ्यं ४० पू ति जक दु । थुकी दुने सेतुराम प्रधान, मा.पूर्णमान शाक्य, उस्ताद साहिँला, उस्ताद बद्री, मेलवादेबी, गणेशलाल श्रेष्ठ व मेमेपिनिगु दु । लिपा रेडियो नेपाल स्थापना धुंकाः नीस्वंगु रत्न रेकडिङ्ग संस्थानपाखें आपालं न्हूपिं सर्जकतय्गु डिस्क चाः पिथनेगु ज्या जुल ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःपिं विदेशीत
डिस्क रेकर्डय् नेवाःम्ये हालादीपिं विदेशीत मिसापिं आपालं खनेदु । थुकिया मू हुनि धयागु उगु इलय् संगीत ख्यलय् म्ह्व जक मिसापिनिगु सहभागिता व लांलां बिकाः भारतया कलकत्ताय् वनेमाःगुलिं खः । थनं वनीपिं सर्जकतय्सं अन हे वनाः अन दुपिं मिसा म्येहालामिपिन्त स्यनाः हायेकेगु याःगु खनेदु । थुकी मध्धय् मिसापिं पञ्चबाला दासी, मिस तारा बाइ, मिस प्रभा, मिस चाइना पाताल (चीना पटेल) व मेमेपिं । थुकी मध्यय् वि.सं. १९९० पाखे दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह मिस पञ्चबाला दासी खः । म्ये खः जिगु मन ब्वयेका काःम्ह व हे मिजं । थ्वय्कःया सलय् ४ पु ति म्ये खनेदु ।
नेवाः समाः
थीथी संस्कारय् याइगु समाः
गबलय् निसें संसारय् मानव सभ्यताया विकास जुल, अबलय् निसें मनूतय्के बुलुहुं बुलुहुं हिउपाः वल । चेतनशील व सृजनशील प्राणी जूगुलिं उपिं सामान्य कथं थःगु जीवन हनावनेगु ज्याय् जक मखु, बांलाकेगुया लागि छाय्पीत नं लिमचिउ । उगु इलय् उमिसं थपिंके छु दु, उगु उगु छाय्पाया ज्वलं छ्यलाः समाः याइगु जुयाच्वन । समाःज्वलंया नामं छुं छुं वस्तु मदुगु उगु बखतय् स्वां, सिमा व प्राकृतिक वस्तुं हे छाय्पीगु जुयाच्वन ।
थाय् अनुसार मनूतय्गु नसात्वँसा व भेषभुषा पाः थें तुं उमिगु समाः यायेगु तरिका नं पाः । उकिं थीथी जाति दुने थःथःगु हे कथंया समाः यायेगु ज्वलं छ्यलेगु चलन दु ।
नेवाःतय् समाः यायेगु तरिका नं थःगु हे कथंया दु । सामान्य जीवनय् न्हियान्हिथं समाः याइगु व विशेष उत्सवया अवसरय् समाः याइगु गाक्कं पाः । उमिसं समाःज्वलं लिसेलिसें विशेष प्रकारया वसः, थीथी प्रकारया तिसां तीगु याइ ।
इहिबलय्
इहि यायेगु धयागु इहिपायागु न्हापांगु संस्कार खः । इहि यायेत पाय्छि जुइधुंकूपिं मिसामस्तय्त भमचा वसः पुंकी । वयां न्ह्यः याइगु समालय् मस्तय्त म्वःल्हुकाः चिकं तिइकाः सँ छ्यंकी । सँ ख्वातुयाः ताःहाकः जूपिंत सपः बाय् भिमफ्यास तयेकी । मेपिंत सतुबतु थुइकाः थ्वाँय्चा सचिका तयेकी । छ्यनय् शिरबन्दी तयेकी । अष्टमण्डप स्वरुपया ‘मोकि’ नांयागु भ्वंयागु ध्वाँय् नं छ्यनय् तयेकी ।
क्वेचिं बाय् तासयागु लं फिकाः तासयागु पर्सि बाय् जामां सिंकी । गःपतय् तिकमाः सतभेदिका बाय् कुम्हःका धकाः सछि व च्यातु ल्हानाः इहि याइम्ह मचाया म्ह दुछि पाय्हाकः जुइक वानातःगु म्हासुगु रंगयागु कचिकाय् जन्तरया रुपं झिता जडिबुटी तयाः प्वःचा प्वःचा चिनातःगु प्वःचात घानातःगु कुम्हःका क्वखायेकी । जव ल्हाः पिकायेकाः पातकापःयागु गां न्ययेकी । ल्हातय् खाःचुरी, लुँचुरी, सिंख्वाःदुगु पंचरत्न (पंचधातु)या चुरी न्ह्याकाः समाः याकी ।
पचिनय् लुँयागु प्याखंअंगू न्ह्याकी । ख्वाःया समाःकथं कपालय् ह्याउँसिन्हः तिकाः मिखाय् बालाबाला अजः उइकी । न्हाय्पनय् मार्चाः बाय् यार्लिंग सुइकाः समाः यायेगु चलन दु । तुतिइ बापाअलः बाय् चाकःअलः तयेकाः सिंख्वाःदुगु कल्लि न्ह्याकी । इहि संस्कारया झ्वलय् इहिपर्सि लःल्हानाः सिंकी ।
कय्तापुजाबलय्
थ्व मिजंमचायात तःधिकःया ल्याखय् दुथ्याकेगु संस्कार खः । थुकी मचायात म्वःल्हुके धुंकाः न्हापाया पाली ‘ख्वःचां’ सँ खाकेगु ज्या जुइ । जाति अनुसार गुलिसिनं ‘आंग्सा’ छप्वाँय्चा सँ ल्यंकाः खाकी । संस्कारया झ्वलय् मचायात म्हासुगु धोतिं चिकाः स्वांमाः क्वखायेकी । ब्वहलय् ‘चल्लाया छ्यंगू व धनुषवाण’ भ्याकी । मेगु छुं समाः याकेगु चलन मदु ।
चूडाकर्म वा बरे छुइबलय्
थुगु संस्कारय् मचायात म्वःल्हुकेधुंकाः पाचुक सँ खाकी । संस्कारया ज्याझ्वलय् मचायात चीवर लःल्हाइ । ह्याउँगु जामां सिंकी । जवगु ल्हाः पिकायेकाः ‘तिनखाः’, ‘क्वेचिं’ आदि पातकापःयागु गां न्ययेकी । गःपतय् द्यतिसा ‘सुता’ क्वखायेकी । न्हाय्पनय्
‘पँय्ति’ सुइकी । निपां ल्हाःया लप्पाय् लुँयागु छपाः वहःयागु निपाः यानाः स्वपाःया छज्वः कथं स्वपाः स्वपाः ‘त्वह’ न्ह्याकी । जवगु ल्हातय् चैत्य अंकित ‘सलाकू’ ज्वंकी व देपागु ल्हातय् ‘गुलुपाः’ ज्वंकी ।
जिथि जंक्व समाः
जिथि जंक्व याइबलय् जिथियात म्वःल्हुकेधुंकाः चिकं तिइकाः सपः प्याकी । ख्वालय् क्वं बुइकी । जंक्व झ्वलय् छ्यनय् ‘मोकी’ तयेकी व न्हाय्पनय् पुन्हाय्चा (पूर्ण नारायण) सुइकी । छ्यनय् लँुस्वां आदि तिसां
छाय्पी । न्हाय्पनय् धुंग्री, लुँयागु तपचा बाय् हिरायागु तपचा व तुकिं सुइकी । ल्हातय् लुँचुरी न्ह्याकी । नापं ह्याउँक खाःचुरी नं न्ह्याकी । पचिनय् लुँ, हिरा, असर्फि व भिम्पूया अंगू न्ह्याकी । गःपतय् थीथी सिखः ,स्वांमाः व सता क्वखायेकी । कपालय् दृष्टि कंकाः छ्यनय्भुइसिन्हःया सिन्चा छायेकी । म्हय्खापा छुकी । छलंचां लुसि थि जक थिइकी । लुँसिन्हः तिकी । तुति ह्याउँक बापाअलः तयेकी । तासया मिसालं फिकाः तास वा चुन्दरिगौनया ह्याउँगु पर्सिं सिंकी । जव ल्हाः पिकायेकाः तास वा क्वेचिंया गां न्ययेकी । भाःत मदयेधुंकूम्ह विधवा मिसा जूसां सधुवा सरह ह्याउँक झःझःधायेक समाः याकी ।
ज्याथपिं मिजंतय् समाः
ज्याथपिं मिजंतय् पर्दावाल लं फिनाः सँय्कय्ता चीगु चलन दु । लंया द्यःने न्हाय् तयाः जनी चीगु याइ । ब्वहलय् ‘भुलाय्गा’ पाछाइ । छ्यनय् ‘थ्यासु’ तपुलिं पुइ । सम्पन्नता क्यनेमाःगु लागि ‘घडिसिखः’ भ्याइ । गुम्ह गुम्हसियां लुँयागु घडि व लुँयागु सिखः जुइ । तुतिइ ‘नालु लाकां’ न्ह्याइ । बाज्यः वने धुंकूपिंसं ‘चुनय्याना’ लं फी ।
ज्याथ जंक्वया समाः
ज्याथ जंक्वया समाः यायेगु झ्वलय् दकसिबय् न्हापां सँ खाकी । छ्यनय् तासयागु न्याकू ह्वनाः गजू दुगु ‘थाय्पा’ तपुलिं पुइकी । कपालय् दृष्टि कंकी ।
छ्यनय् ‘मोकी’ तयेकी । न्हाय्पनय् ‘तुकिचा’ छपा सुइकूसा संस्कारया झ्वलय् पुन्हाय्चा (पूर्णनारायण) सुइकी । छ्यनय् बेतालिं चिकी । पचिनय् लुँ, हिरा आदियागु अंगू न्ह्याकेगु चलन दु । गुलि गुलिसियां ज्याथयात तुयुगु गुजिलं फिकी । तर आपाःसिया तपाःलं सुरुवाः पुंकाः द्यःने जनी चिकी । तिनखाः क्वेचिंया ‘क्वाँच’ फिकी । ‘सुता’ व स्वांमाः’ क्वखायेकी । तुतिइ छलंचां लुसि थीकाः ह्याउँक अलः तयेकेगु चलन दु ।
थीथी उमेरयापिनिगु समाः
मिसापिनि समाः याइबलय् प्वाकय् सपः हिनेगु वा सतुबतु थुनाः थ्वाचा सचिका तयेगु चलन दु । तःजिक भ्वय् वनेगु बखतय् ‘पंखावाल सचिका’ तयेगु चलन दु । ‘शिवमार्गी’ तय् थ्वाचा सचिका तयाः न्ह्यःने सपःहिनी । छ्यनय् थीथी स्वां छुइगु चलन दुसा गुलि गुलिसियां ‘सँकुलि’ तयेगु याइ । कपालय् ह्याउँक सिन्हः तीसा, जरि सिन्हः तीगु चलन नं दु । मिसालं फिनाः ह्याउँ संजाप तयाः सक्कलि ढाकाया गा वा चरेस बनाः ढाकाया गां न्यइ । भचा फेसन यायेमाःपिंस.ं ‘थारुलं’ फी । ‘कूजिकया’ पर्सिं सिनाः द्यःने ‘सिफाला जनी’ चीगु चलन दु । ल्हाः पिकयाः ‘दोंगा’ न्ययाः पर्सिया द्यःने जँय् ‘गाखिम्हिचा’ ब्वइ । न्हाय्पनय् तुकि तपचा, यार्लिंग, धुंग्री सुइ । ल्हातय् खाःचुरी, लुँचुरी, न्ह्यानाः पचिनय् वहःयागु, लँुयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दुसा तुतिइ नालु लाकां न्ह्याकी । सम्पन्नपिनि लुँयागु ‘किलिप’ छ्यनय् तयेगु याः । उबलय्या मिसातय् लुँयागु सुराइचा लंया द्यःने ब्वयाः ‘पाकामाः’ क्वखायेगु नं चलन दु ।
बःचाधिकःपिं मिजंमस्तय् समाः
बःचाधिकःपिं मिजंमस्तय् भोतलं सुरुवाः पुनी । गुम्हेसिनं तपाःलं सुरुवाः नं पुनेगु याः । कापःलाकां न्ह्याइ । ल्हातिइ चिचिचाग्वःगु भिम्पू हनाः न्ह्याकेगु नं चलन दु ।
बःचाधिकःपिं मिसामस्तय् समाः
बःचाधिकःपिं मिसामस्तय् निगू वा छगू सतुबतु थुइगु वा ‘भिमफ¥यास’ तयेगु चलन दु । कपालय् सिन्हः तिनाः न्हाय्पनय् ‘मुन्द्रिचा’ सुइ । ‘भान्तांलं व जांगावाल सुरुवाः न्ह्यानाः चुदरी जनी ची । तुतिइ सिंख्वाःदुगु कल्लिं न्ह्यानाः कापःलाकां न्ह्यायेगु चलन दु ।
बाःह्राः पिकाइबलय्
मिसामचायात बाःह्राः तःगु झिंनिन्हु दुकुन्हु बाःह्राः पिकायेत त्यलं म्वःल्हुकाः छलंचां लुसि ध्यंकाः बापा वा चाकःअलः ह्याउँक तयेकी । थ्वयां न्ह्यः इहि याइबलय् संस्कार कथं छलंचां लुसि थि जक थिइकी । सिंख्वाः दुगु वहःयागु कल्लिं न्ह्याकी । गुलिं गुलिं जातिइ तुतिबग्गी नं न्ह्याकेगु चलन दु । क्वलं बुइकाः मिखाय् तबालाक अजलं उकी । ल्हातय् लुसि ध्यंकाः खाःचुरी, लुँचुरी न्ह्याकाः पचिनय् थीथी अंगू न्ह्याकी । लुँ, असर्फिया अंगू, भिम्पूया अंगू दक्वसिबय् मजिमगाःगु ‘प्याखं अंगू’ न्ह्याकेगु चलन दु । तासयागु पर्सि वा जामा सिंकी । तास वा क्वय्चिंयागु लं फिकाः ल्हाः पिकायेकाः पातकापःयागु गां न्ययेकी । पर्सि द्यःने जनी चिकी । गःपतय् तिकमाः, तायः, भिम्पूमाः थीथी लुँसिखः क्वखायेकेगु चलन दु । सँ छ्यंकाः प्वाकय् सपः हिंकाः न्यापुसिखः, शिरबन्दी तयेकी । न्हाय्पनय् लुँया तपचा, हिराया तपचा, मार्चाः वा यार्लिंग सुइकी । अझ झःझः धायेकेत कपालय् ह्याउँगु वा जगमग तयातःगु सिन्हः तिकी । जवगु ल्हातय् ज्वलान्हाय्कं व खवगु ल्हातय् सिन्हःमू ज्वंकाः गणेद्यइके यनेगुचलन दु ।
ब्याहा याइम्ह मिजंया समाः
ब्याहा याइम्ह मिजंमचाया सँ चायेधुंकाः म्वःल्हुइ । तपाःलं, सुरुवाः फिनाः कोट फी । सकलि ढाकाया वा तक्वः तपुलिं पुइ । गुम्हेसिनं न्हातिकाय् चिचा पताक ह्याउँसिन्हः ती । कापः लाकां न्ह्याकी ।
भमचा समाः
भमचा समाः मेमेगु समाः स्वयां पाः । भमचा जुइम्ह मिसामचायात म्वःल्हुइ धुंकाः सँ छ्यंकी, नापं चिकं नं तिइकी । बांलाक ज्यने धुंकूगु सँयागु सपः प्याकी । छ्यनय् लुँस्वां छुकाः न्यापुसिखः वा शिरबन्दीं छाय्पी । ख्वालय् क्वं बुले धुंकाः ‘फां’ बुइकी ।
मिखाय् मसिनुगु च्वतय्का ‘अजलं’ उइकी । कपालय् झःझःधायेक ह्याउँसिन्हः, लुँसिन्हः वा जरि तयाः सिन्हः तिकी ।
न्हाय्पनय् धुंग्री सुइकाः लुँया हिराया तपचा बाय् यार्लिंग सुइकी । गःपतय् असर्फिमा, चन्द्रहारमाः, तायः, तिखमाः, भिम्पूमाः व थीथी कथंयागु सिखः क्वखायेकी । ल्हातय् लुँचुरा त्याकंगु, चिचिपुगु न्ह्याकी । पचिनय् लुँ, हिरा, भिम्पू व प्याखंअंगू न्ह्याकी । तासया मिसालं फिकी । तासया पर्सि वा जामां सिंकी । द्यःने जनी चिकी । जव ल्हाः पिकायेकाः तास वा तिनखाःया गां न्ययेकी ।
तुतिइ लुसि ध्यंकाः बापा वा चाकःअलः तयेकी । सिंख्वाः दुगु वहःयागु कल्लिं न्ह्याकी । तुतिबग्गी न्ह्याकी । मखमलयागु चट्टी न्ह्याकी । गुलिसिनं म्हुतुसि ह्याउँकेत ग्वाः छब्ये नकी ।
मचाजंक्वबलय्
मिसामचा न्याला दतकि व मिजंमचा खुला वा गुलिसियां गुलिसियां न्हय्ला वा च्याला दतकि जंक्व यायेगु (जा नकेगु) चलन दु ।
अबलय् मचायात तासयागु वा न्याकू ह्वनाः गजू तयाः सुयातःगु पातकापःयागु जंक्व तपुलिं पुइकी । न्हाय्पनय् लुँया जंक्व मार्चाःचा सुइकी । लंपाताया प्यखेरं ‘कलिकू’ स्वानातःगु क्वेचिंयागु प्वाकलं फिकी । ‘जंक्व क्वखा’ नांयागु क्वखां क्वखायेकी । मचायात वहयागु त्याकं जंक्वकलि न्ह्याकी ।
मचाबू ब्यंकेबलय्
मचाबू ब्यंकेगु इलय् छुं न छुं प्रकारं मचायात छाय्पी । थ्व समाः स्वयां नं संस्कार दुने लाः वः । गथेकि इचां हिनातइम्ह मचायात चिकं बुकाः सुयातःगु न्हूगु लं फिकी, बहनी अजिं अजः फयाः उइकी ।
ल्याय्म्हपिनि समाः
ल्याय्म्हपिनि तपाःलं सुरुवाः फिनाः द्यःने ज्वारीकोट फीगु चलन दु । तक्वः तपुलि वा सकलि ढाकाया तपुलि पुइ । विशेष कार्चाेपि तपुलि नं पू । कापःलाकां न्ह्याकी ।
अत्तर छ्वाकेगु
भ्वय् वनेबलय् वा तःजिक वसतं पुनाः वनेमाःगु अवस्थाय् नस्वाकेत अत्तरं छ्वाकेगु चलन दु । तर थ्व दरबारय् स्वापू दुपिनि सम्पन्नपिं व मुस्मातलिसे स्वापू दुपिनि जक संभव दु । अत्तर थीथी नस्वाःगु स्वां व थीथी जडिबुटी ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु ज्वलं खः ।
ख्वाःया समाः
उगु बखतय् थौंकन्हय् थें थीथी प्रशाधन मदुगु हुनिं क्वं हे ख्वाः समाःया मू ज्वलं खः । क्वं छगू प्रकारयागु चुं खः । थुकी घ्यः छकूचा वा चिकं भतिचा व लः भतिचा तयाः ख्वालय् बुलेगु याइ । थुकिं यानाः ख्वालय् च्वंगु खिति च्वतुक्क पिहां वयाः ख्वाः यच्चुसे पिच्चुसे व नाइसे च्वनाः बांलाइ । थुकिं ख्वाःयात छुं नं बांमलाःगु लिच्वः लाकीमखु धयागु विश्वास दु ।
क्वं दयेकेगु
क्वं दयेकेगु निंतिं थीथी ज्वलं माः । सियातःगु जाकि, बजि, तछ्व नापं संतरासि ख्वला (गंकातःगु) नस्वाकेत कुमकुम व केशरी तइ । थ्व ज्वलं दक्वं क्यलाः चुं दयेकी ।
फां बुलेगु
थुगु प्रकारयागु समाः थौंकन्हय् पाउडर बुले धयाथें खः । जाकिचुं (अतिकं नचुगु), गुम्हगुम्हेसिनं पंखास्वां गंकाः चुं यानाः ख्वालय् बुलेगु याइ । थुकथंयागु चुं उबलय्यापिं ल्यासेतय् भ्वय् वनेत्यलकि बुलीगु खः । थुकिं यानाः ख्वाः तुइसे च्वनाः नाइसे च्वनी । थुकियागु प्रयोगं छुं नं प्रकारयागु बामलाःगु लिच्वः वइमखु धयागु विश्वास दु ।
सिन्हः तीगु
मिस्तय् अप्वःथें ह्याउँसिन्हः, लुँसिन्हः व जरिसिन्हः तीगु चलन दु । मिजंतय् थीथी आकारयागु छापसिन्हः तीगु चलन दु ।
गथेकि चाक्चालाःगु, ख्यें बांलूगु आदि । थ्व श्रीखण्ड चुलाः व जाकि निनाः दयेकातइगु खःसा मिजंमस्त व मिसामस्तय् ह्याउँगु छध्वः तुयुगु छध्वः तयाः ‘छड्के सिन्हः’ तीगु चलन दु । भ्वय् वनेबलय् जगमग तयाः सिन्हः तीगु चलन दु ।
जगमग
जगमग प्वालाप्वाला थीगु क्वाचुसे च्वंगु छगू प्रकारयागु चुं खः । थुकियात नं समाः यायेगु झ्वलय् सिन्हलय् व सिन्चाय् तयेगु याः ।
लाः च्वयेगु
समाः यायेगु झ्वलय् थीथी बुट्टा लाः च्वयाः बांलाकेगु नं चलन दु । मिसा मिजं निखलःसिनं द्यःयागु आकृति नारीइ च्वकी वा स्वांया बुट्टा वा द्यःपिनिगु नां वा थःगु नां च्वकेगु चलन दु । मिसापिनि थीथी बुट्टा पिलाक्वय् च्वकेगु नं याः ।
लैंचा तयेगु
थ्व मिसामस्तय् तसकं यःगु ल्हाः समाः खः । लैंचामा भचा क्यातु क्यातु धाःगु कुछिति हाकःगु हः वाउँसे च्वंगु मा खः । लिपा थुकी ह्याउँ ह्याउँ धाःगु स्वां नं ह्वइ । थ्व दयेकेगु तरिका नं न्ह्यइपुसे च्वं ।
लैंचामायात ल्वहँतं वा ल्वःमायामचां छ्यानाः पाल्हातिइ तइ । दुक्कुक ह्याउँक ताःतक रंग च्वंकेगु निंतिं थुकी अनेतने ल्वाकछ्यायेगु याइ ।
गथेकि ः धालय् ख्वला, बखुंखि, पाउँघाँय् । (तसकं क्यातुसे च्वंगु छगू च्वतय् स्वहः दुगु घाँय्, थ्व निलांगू स्वलांगूति हाकः जुइ) ।
चुपाउँ (झम्सि वा कागति ति दायेकाः पिहां वइगु ताकुसे हाकुसे भचा काच्याक्क च्वंगु छगू घोल), अंगलय् चिनि थें खानावयाच्वंगु खाःचिं नेपाली भ्वँतय् प्वःचिनाः च्याकाः नं ल्वाकछ्याइ । थ्व वाच्यावाच्या च्वंगु ज्वलं थीथी बुट्टा तयाः खवगु पाल्हातिइ तयेगु याइसा पचिं च्वकापतिकं तपुलिं पुइके थें छलांगूत्याति त्वपुक तयेगु चलन दु ।
लैंचा गनकि लिकयाः ल्हाः सिलाछ्वइ । अप्वः यानाः ‘गथांमुगः’ कुन्हु लैंचा तयेगु चलन दु । उबलय् तइगु लैंचायागु रंग लुसि वा पाल्हातिइ स्वन्तिया किजापुजा तक नं मवन धाःसा ‘दम्बि’ जुयाः जन्म कायेमाली धयागु धापू नं दु ।
खाःचिं
खाःचिं नेपाली भ्वँतय् प्वःचिनाः च्याकाः वःगु नौलय् ‘हिखयः’ ल्वाकछ्यानाः लः भतिचा तयाः संकाः ल्हातय् लैंचा थें तुं तयेगु चलन नं दु । थ्व भचा छ्वालुसे व सालुसे च्वनी । थुकिया रंग लैंचा तयेबलय् थें ह्याउँसे भचा च्वनीमखु ।
वा बुलेगु
वा बुलेगु वा चुलेगु सफा यायेगु जक मखसे समालय् नं लाः । न्हापा मनूतय् सामान्यतयाः बजांखौ, ह्यंग्वाः वा दतिवनं वा बुलेगु याइसा सौखिन मनूतय् मस्र्याबरांयागु ख्वलाया जिलंवंगु नौ कयाः बुलेगु वा चुलेगु याइ ।
नेवाः संस्कार
अजिछाये
मचाबू ब्यंकीबलय् दीदिअजिं इमू चाकु, ग्वय् मलय्, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः द्यःयात छाये । थ्व धुंकाः इमु चाकु वासःया रुपय् मचाबूम्हेसित, छेँया जःपिंत नं नकेगु याइ ।
अस्थि काये
सी उइधुंकाः नौ चुइके न्ह्यः सीम्ह मनू छ्वयाः ह्यंग्वाः जुइधुंकूगु क्वँय् पुजा यायेत छेँय् हये । उगु अस्थियात मन्दः च्वयेगु विधिकथं पुजा याइबलय् म्ह्याय्मस्तय्सं बरोबर सिली । उगु क्वँय्यात आगमय् तयाः पुजा यानातइ । उगु हे क्वँय् मत छ्वयेकः वनीगु इलय् नमोबुद्धया अस्थिधातु चैत्यय् तइ । झिंनिगू तीर्थया श्राद्ध याइगु इलय् तिर्थपतिं दयेकीगु चैत्यया दुने पलिस्था याइ ।
आखः ब्वंके छ्वये
कय्ताया ज्या क्वचाय्काः झिंनिदँसिबें न्ह्यः गुरुयाथाय् वनाः शिक्षा कायेकेगु । थुकियात व्रतादेश छ्वयेगु नं धाइ ।
आगंब्व बिये
मचाबू ब्यंकीकुन्हु ब्यंकेगु ज्या क्वचाय्काः दिदिअजिं हासाय् तयाः बजि, गुन्द्रु, मुस्या, वः, तुकंचा, ला, क्वातिकः, आलु, भुति तयाः पिनेयापिन्त इना बीगु ।
आचाःलुये
बरे छुइगु ज्या क्वचायेकाः चीबर त्वकेधुंकाः गुरुयाके आचार्य जुल धैगु दसिकथं गुह्य दीक्षा अभिषेक कायेगु ।
आरवाः
झिंनितु का तयाः उकी न्याता रंगया कपाय् तयाः थानातःगु कापः । आरवाः चिकेबलय् न्याता रंगया कपाय् तयातःगु निगू ब्व चिकी । आरवाःयात थाय् विशेष कथं आरुवाः, आदुवाः नं धाइ ।
इनाय्पुजा
गणेशया पुजा । छुं नं सांस्कृतिक व धार्मिक ज्याय् दकलय् न्हापां गणेशया पुजापाखें न्ह्याकी । द्यःप्याखंया ख्वाःपाः लःल्हायेगु गणेद्यःया पुजा यानाः उगु हे थासय् लःल्हाइ । सापारुबलय् साया ख्वाःपाः लःल्हायेगु । इहिपा सिधयेकाः पकनांपुजा वनेगु आदि ।
इहि
इलय् हे म्ह्याय्मस्तय्त मांबौपिंसं संकल्प यानाः बीगु इहि खः । म्ह्याय्मस्तय्त गुगुं नं इलय् थःगु इच्छाकथं इहिपा याःसां जिल धयागु स्वतन्त्रता बीगु ज्या खः । इहि संस्कार बालविवाह प्रथायात न्हंकेत याःगु क्रिया खः । मिसामचायात मिजंया ल्हातय् लःल्हाये न्ह्यः अबुं मिसामचायात संकल्प याइगु क्रिया खः । थ्व न्यादँनिसें न्हय्दँया दुने याइ । जातकथं दँया ल्याः छुं भच्चा पाःगु खनेदु । छेँय् इहि यायेमाःम्ह मचा दुम्हेसिनं इहि ग्वसाः ग्वइ वा त्वालय् सुं नं छगू परिवारं इहि मुंकेगु ज्या याइबलय् इहि याइपिंनाप स्वानाः याकःचा व अप्वः मस्त तयाः नं इहि याइ । थःपिन्सं ग्वसाः मग्वःसे ज्याःजंक्व, द्यः पलिस्था याइगु थासय् इहि यायेमाःपिं मचात घाकाः नं याइ । इहि संस्कारय् न्हापां मिसामचायात लसकुस याइ । मन्दलय् दुकाइ । गुरुमण्डल दंकाः पंचगब्य बी । गुरुया न्ह्यःने फ्यतुकेधुंकाः अम्बः हाम्वलं म्वःल्हुकी । क्वंचिकनं समाः याकी । इहि पतासि बी । सिन्चा छाइ । मोकी ताइ । शतभेदिका माः क्वखायेकी । इहि याःम्हेसिया ल्हातय् नन्दाबलि च्वइ । उकिया द्यःने ज्यःनां लप्ते तइ । खालि ग्वाःग्वय् तइ । ताय्, आखे, ब्या, ल्हातय् तयाः ल्हाः प्वःचिकाः सःखि खिपतं ची । बौम्हं ज्वंकाः अग्नि चाःहीकाः संकल्प यानाः इहि सलापातय् ब्याः त्वःतके बी । थुलि क्रिया क्वचायेव मज्यू जूसां मांअबुया छेँय् च्वने ज्यूम्ह जुल (वज्राचार्य, ११२५, पृ. ४३) । ब्याः फलयात सुवर्ण कुमार, विष्णु द्यःनाप याइगु इहिपाकथं कयातःगु दु । इहि याय्गु छन्हु न्ह्यः इहि याइम्ह मचायात इहिजा नकेगु धकाः पाजुपिन्थाय् सःताः सुकुन्दा च्याकाः द्यः पुजा यानाः लं छपाः देछानाः ख्येँसगं बीगु नं चलन दु ।
इहिपा
मिसा व मिजंया दथुइ नापं जीवन हनेत सामाजिक रुपं मिसाया ल्हाः मिजंयात बियाः मान्यता बीगु ज्या । इहिपाया न्हापां मिसायात मिजंपाखें ग्वय् बी । लाखा काइगु जूसा झिन्हु झिंन्यान्हु न्ह्यः हे लाखा बीयंकी । ब्याःयाये प्यन्हुन्ह्यः थकालिनकिंनापं क्वतलय् पुजाज्वलं तयाः कल्यां न्ह्याकः वनी । गुलिसियां पाजु, लुँकःमि ब्वनायनी । वंपिंसं मिसायात धौसगं बी । मिसायात तिकाः ल्यंगु पुजा धौसगं मिजंयात लित ज्वनाः ब्याः याइम्ह मिजंयात पूसिन्हः तिकाः मिसाया जातः पुलिं क्वत्ययेकाः धौसगं बी । बांलाक पुजा यानाः याइगु जूसा इहिपा जुइगु छन्हु न्ह्यः मिसा व मिजंया छेंनं पीठय् पुजा यानाः छेँय् वयाः धौसगं काइ । मूदिनकुन्हु मिजंयात अबुम्हं लसकुस यानाः दुकाइ । थकालि नकिं नं लःधाः दुरुधाः व अबुम्हं हाम्वः कुश हायेकाः मिसाया ल्हाः मिजंयात लःल्हानाः बी । मिसां स्वांमाः व मिजं नं सिखःमाः गच्छे अनुसार क्वखायेकी । मिजं व मिसायात जज्ञशालाय् नापंतयाः ह्वंकी । मिजं नं मिसायात सिन्चा छायेकी । मिसापाखें छेँजः फुकीपिंत ग्वय् कायेकी । पुतुग्वय् बी । मां व अबुं ज्वलान्हाय्कं व सिन्हःमू लःल्हाना बी । थुगु हे दिनय् पय्नं भ्वय् नकी । भ्वय् वःपिंसं क्वसः बी । पितबी धुनेव मिजंया अबुं मिसा च्वंगु दू वा गाडिइ दूफांगा फायेकी । मिसा व मिजंपाखेंया पुरोहितत गणेद्यःयाथाय् च्वनाः बिचाः खँ ल्हाइ । पुरोहित मतःपिनि नं मिसाया अबु व मिजंया अबुया दथुइ गणेद्यःया थाय् च्वनाः दुवाः खँ ल्हानाः मिजंया छेँय् हइ ।
उपनयन
काय्मचायात व्रतबन्ध वा कय्ता बियाः गुरुकुलय् शिक्षा कायेके छ्वइगु संस्कार । थुगु संस्कारय् गुरुं मिजंमचायात कय्ता व जनै बियाः गायत्री मन्त्र न्यंकेगु याइ । प्राचीन इलय् वर्णकथं ब्राम्हणयात च्यादँ, क्षेत्रीयात झिंछदँ, वैश्ययात झिंखुदँय् गुरुकुलय् छ्वयेगु नियम दु । गुरुकुल वनेन्ह्यः व्यावहारिक व सामाजिक शिक्षा बीत याइगु संस्कारया ज्या खः । नेवाः ब्राम्हण समाजय् मिजंमचा च्यादँ दयेधुंकाः स्वलातक व्रम्हचर्य धर्मय् तइ । थ्व उपनयन संस्कार दुनेया छगू संस्कार खः ।
कथुप्वाः चायेके
मचाजंक्वया कन्हय्कुन्हु कलशपुजा यानाः तिंभालिंचाय् वा चाकुमह्रि तयाः हँय्या त्वाथं मचाया म्हुतुप्वालय् वाय्केगु । हँय्यात सरस्वती वा मञ्जुश्रीया वाहनया रुपय् काइ । मञ्जुश्री वा सरस्वतीयात विद्याया चिंकथं काइ । गुलिसियां गणेद्यःयाथाय् वनाः ग्वःजा लानाः मचायात नकेगु याइ । थथे यायेबलय् मचा याकनं खँ सइगु नापं ज्ञान दइ धैगु धारणा दु ।
कय्तापुजा
नेवाःतय् सामाजिक बिधि ब्यबहारय् कय्तापुजा बाय् कय्ता लःल्हाइगु पुजा यानाः नं भ्वय् यायेमाःगु रीति दु । कय्तापुजा याइबलय् मचायात दिगुद्यःयाथाय् बाय् थःपिनि इस्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयाथाय्् यंकाः पुुजा यायेगु याइ । मचायात कय्तां चिकाः गेरुवस्त्रं पुंकाः भिक्षा बियाः चल्लाया छ्यंगू, धनुष वाण व फोंसिकथि ज्वंकाः दिगुद्यःयाथाय् पिखालखुइ न्हय्फ्वः स्वां, न्हय्हः ग्वाःहः व न्हय्गः ग्वचय् न्हुइकाः त्वःताछ्वइ ।् थुकियात सांसारिक ज्ञान दयेकेबीत देय् चाःहीके छ्वयेगु कथं कयातःगु दु । अथे वंम्ह मचायात पाजुं ह्ययेकाः लित ब्वनाहइ ।
मचा १२ दँ दये न्ह्यः हे कय्तापुजा यायेगु याइ । कय्तापुजा यायेत मचाया पाजुं लुँख्वःचा वहःख्वःचां बुसँ खाके भाय् यानाः आङसा चिं तइ । निनिं सँ फइ । सँ खाकेगु व लुसि थीकेगु नौ÷नौनीनं याइ । सँ खाकीम्ह्ेसित भालिंचाय् वा व ला तयाः दस्तुर बीमाःगु रीति दु । बिधिपूर्वक पुजा यानाः मचायात धलं दंकेगु नं याइ । कय्तापुजा यायेत आरुवाः कय्तां
चिकाः गुलिसियां पुरेत तयाः पुजा याइ, गुलिसियां थाकुलिं लुइ धुंकूम्ह थाकुलि जूसा थाकुलियात हे पुजा याकेगु याइ । मचा कुलय् दुमतिउनिम्ह जूसा थुकुन्हु हे दुतीगु नं याइ । कय्तापुजा भ्वय् नये न्ह्यः मचायात थाकुलि यानाः धौसगं ख्येँसगं बीमाःगु परम्परा दु । न्हापां छेँया सगं बी । पाजु, निनि व ससतीपिं थःथितिपिसं नं कोतः तयाः सगं ज्वनावइ ।
सगं बीबलय् मचायात वसः, मेपिं मिजं छेँजःपिन्त बेतालिं चिकाः मिसापिन्त लंपाः बीगु याइ । सगं हःगु कोतलय् खुता घासाता ब्वयाः दायेकाला, तकूगु व चिकूगु पुकाला आदि तयाः भ्वय्ब्व छब्व तयाः
थयेकाछ्वयेगु याइ । दिगुद्यःयाथाय् पुजा यानाः कय्तापुजा याइपिनि दुगुचा बाहाँ (भोग) बीगु याइ । खाखेँय् व खाया ला छ्यलाबुला याइमखु । सगं बीत नं हँय्खेँय् छ््यली । मेमेपिं द्यःपिन्थाय् याइपिनि खाखेँय् व खाया ला नं चलय् याइ ।कय्तापुजा भ्वय्बलय् थःथितिपिं लिसें पासाभाई इष्टमित्रपिंं नापं थ्याकाः भ्वय् याइपिं ंनं दु, थःथिति व जहान परिवारपिं जक च्वनाः याइपिं नं दु । इष्टमित्र पासाभाइपिसं मचायात थःथःपिनि गच्छे अनुसार उपहार बीगु याइ ।
आरुवाः कय्ता
कय्तापुजाबलय् मचायात चिकीगु कय्ता । कचिकां जालि थें यानाः थानातःगु बिशेष कथंया कापतं दयेकातइ । बालाचा चिनी । कुछि कुत्याति हाकः जुइ ।
उपहार
लःल्हानाबीगु देछा । जंक्व व कय्तापुजा भ्वय्बलय् जंक्व व कय्तापुजा याःपिन्त भ्वय् वःपिसं देछा बीगु याइ । देछा थ्व हे बीमाः धयागु मदु । ल्वयेक न्ह्यागु बिउसां जिउ ।
गेरुवस्त्र
म्हासुगु धोति । कय्तापुजा याइबलय् मचायात आरुवाः कय्तां चिके धुंकाः भिक्षा बियाः त्वःता छ्वइबलय् पुंकीगु वस्त्र । म्हासु उनया जुइ । जव ल्हाः पिकायेकाः पुंकी ।
दिगुद्यः
कुलया इस्तदेव कथं हनातःम्ह द्यः । थुम्ह हे द्यः जुइमाः धयागु मदु । न्ह्याम्ह नं जुइफु । ख्यलय् स्थापना यानातइ । कुलया पुजा याये मालीबलय् थन हे यायेगु याइ ।
दुतीगु
कुलय् थ्याकेत याइगु बिधि । दुमतिकं कूलय् थ्याइमखु । न्हूम्ह भमचा व नःलिम्ह मचायात दुतीगु याइ । दुतीबलय् दिगुद्यःयाथाय्या पिखालखुइ तयाः सिँफं लुनाः लसकुस यानाः यंकी ।
धलं दंके
विधिपूर्वक पुजा याके । छगू कथं द्यःपिन्त साक्षी तये । कय्तापुजा याइम्ह मचायात कय्तापुजा याये न्ह्यः थीथी कथंया द्यःपिन्त पुजा याकाः धलं दंकेबी ।
धौसगं
ख्येँसगं बीन्ह्यः बीगु सगं । ग्वःधौ ज्वनाः क्वतलं पुजा यानाः धौसिन्हः तिकी । मिजंत जूसा जव व मिसात जूसा खवगु न्यतालय् तिकेगु याइ ।
फोंसिकथि
कय्तापुजां कय्तापुजा याःम्ह मचायातज्वंकीगु फोंसिमाया सिँकथि । थ्व कथि निकुति हाकः जुइ । थुकी चल्लाया छ्यंगू व नसा म्हिचा खायाः पाछायेकी ।
बुसँ खाके
बुसेंनिसें पाचुक मखाःनिगु सँ खाके । थज्याःगु सँ कय्तापुजां मचाया पाजुं खाकेगु याइ । पाजुं सँ मखाकूतले सँ खाइबलय् ख्वःचां थीकी मखु ।
बेतालि
सगं बीबलय् छ्यंनय् हिंकीगु कापः । कय्तापुजां धौसगं बीबलय् मिजंपिन्त कापतं छ्यनय् हिनाः बेतालिं चिकी । सगं बी क्वमचाःतले चिनातयेगु याइ ।
लुँख्वःचा वहःख्वःचा
कय्तापुजां पाजुं भिंचित सँ खाकीगु ख्वःचा । ख्वःचा बांलूगु म्हासुगु व तुयूगु सालुगु पाता । आङसा चिं तयाः निगुलिं ख्वःचां पालंपाः प्यखेरं सँ खाके भाय् याइ ।
लित ब्वनाहये
हानं छेँय् दुत हये । गेरु वस्त्रं पुनाः वंम्ह मचायात पाजुं नापलाकाः लित ब्वनाहइ । थुबलय् तपुलिं पुइकाः तु छपु ज्वंकाः ध्यबा बियाः ह्ययेका हइ धयागु मान्यता दु ।
सँ फये
कय्तापुजां सँ खाकीबलय् बँय् मलाके । निनिं सँ बँय् मलाक फइ । सँ फयेत थाय्भुइ लँपाःयात गाःगु न्हूगु कापः लायाः फयाः सँ जक खुसिइ चुइकाछ्वइ ।
कलः वाये
छेँया मू संस्कारया ज्याय् थकालि न्वकुपिं च्वनाः नःगु चिप वा ल्हाःस्यूगु बाता धुमांगारीयाथाय् प्वंके । थुकियात चिप वायेगु नं धाइ ।
कल्यां न्ह्याके
ग्वय् बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ईयादुने मिजंपाखें पाजुयात छ्वयाः समाःज्वलंया रुपय् मिसायात ल्हातय् न्ह्यायेगु तिसा छ्वयेगु । वज्राचार्यतय् भम्चा काःवनेगु प्यन्हुन्ह्यः शाक्ययात ब्वनावनी । शाक्यतय् न्ह्याकेत पाजु ब्वनायनी ।
कल्याकु
शाक्य व वज्राचार्यतय् इहिपा यायेगु प्यन्हुन्ह्यः कल्यानाप कोतः, मरिकसि, दुरुदाइ, दुरुकोरिंचा कुमि व लमियात बियाः मिसाया छेँय् छ्वइगु कु ।
खुला
मनू मदयाः खुला दयेकाः याइगु पिण्ड । गुलिसियां चचा हालाः जाया पिण्ड थयाः जाभ्वय् नइ । गुलिसियां चुं जाकि बजि खाजा केरा तयाः पिण्ड न्हायाः पिण्ड दयेकाः पुजा यानाः भ्वय् नइ ।
ग्वय् बिये
मिसा व मिजंया इहिपाया ज्या पक्का यायेत मिजंपाखें मिसाया छेँय् लमिं झिगः ग्वय्, लं व धौसगं यंकीगु ज्याझ्वः ।
ग्वय् साये
इहिपाय् मिसायात पितबीन्ह्यः मिसायाके गुरुजु, मांबौ फुकीपिन्सं ग्वय् लःल्हानाः कायेगु । मिसायात बियाछ्वय्धुंकाः मिजंया छेँय् नं मिसायाके मिजंया फुकीतय्सं ग्वय् लःल्हानाः कायेगु ।
ग्वय्दां तये
बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः थःगु विहारया दिगीया क्वाःपाःद्यःयाथाय्, गुरु, उपाध्याय व न्याम्ह थकालिपिन्त चाया सलिखय् जाकि, ग्वय् व ध्यबा तयाः किसली द्यःयात छायेगु । क्वाःपाःद्यःयात पुजा तयाः पुजा यानाः ग्वःगु ग्वय् झिगः, ग्वाः निपाः तइ ।
ग्वय्पलाः छिके
संस्कारया ज्याय् लवं, दाफस्वां, ग्वाः, ग्वय्, ध्यबा न्याता वस्तुयात बेवास्ता यानाः न्ह्याःवनेगु भावकथं खराउ लाकां न्ह्याकाः न्हय्पलाः छिकेगु संस्कारया ज्या ।
घ्यःकस्ति नके
मचा जन्म जुइधुंकाः मचाया शारीरिक विकासनाप माःगु तत्व नकेजिल धैगु निर्देशकथं मचायात वंगलसिया हलय् तयाः घ्यःकस्ति व साखः फ्ययेके । थुगु संस्कार याइबलय् बोधिसत्वपिनिगु प्रतिमा, पौभाः तयाः कलशार्चन पुजा याइ । थौंकन्हय् थुगु संस्कार नं मचायात जा नकेगु संस्कारय् याइ ।
चीबर क्वत्ययेके
शाक्य व वज्राचार्यया मिजंमचा बरे छुइबलय् फिकीगु भिक्षुया चीबर प्यन्हु दुकुन्हु विधि पूवंकाः त्वःतकेगु ज्या । थुकियात जनमानसय् च्यःकुति नं धाइ ।
छ्वय्लाभू
ततःधंगु छुं नं पुजा वा जात्राय् ब्वति काइपिं मूमू मनूतय् मू दिंया छन्हुन्ह्यः झ्वःलिं च्वनाः प्यताघासा तयाः छछाः जक नइगु । पुलांगु अभिलेखय् छसराभू न्ह्यथनातःगु दु ।
छ्वास
नेवाः वस्ती दुने त्वाःया पिने दुवातय् सांस्कृतिक प्रयोजनकथं छेँया फोहरगु ज्या मवःगु वस्तु वाय्त दयेकाःतःगु थाय् । मचा बुइबलय् पिचा वाय्गुनिसें मनू सीबलय् छ्वासय् वायेगु ज्या थन याइ ।
छ्वासय् वाये
मनू सिनाः सिथं यंकीगु ई जुइव मिसा फुकीतय्सं सीम्ह मनूया वसः व सीम्ह मनुखं छ्यलातःगु वस्तुयात छेँय्नं निसें ख्वयाः वनाः छ्वासय् वायेगु ।
जातः क्वत्ययेके
कल्यां न्ह्याकाः लिहां वःगु दिंया बहनी गुरुजुपाखें मंगल वाक्य ब्वनाः मिजंया मांम्हं सगं बी न्ह्यः मिसाया जातःयात मिजंया पुलिं ल्हाके ।
जातः सिथं यने
सुं नं मनू परदेश वनाः अन हे सित धाःसा उम्ह मनूया लाश मथ्यन धाःसा गुगु इलय् सुचं वःगु खः उगु हे दिनय् उम्ह मनूया जातःयात धकिइ तयाः सिथं यंकेगु संस्कारकथं यंकाः थःपिनिगु दीपय् यंकाः उइगु । जातः उइ धुंकाः मनूयात सिथं यंकाः यायेमाःगु फुक्क संस्कारया ज्या दछितक यायेगु ।
दकिला
मनू सिनाः दछि दयेकाः थइगु पिण्ड । थुकियात श्राद्ध नं धाइ । थाय् व जात स्वयाः जाया पिण्ड थयेगु, जाकि, बजि, चुं ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पिण्ड दयेकी । कन्हय्कुन्हु भिंपुजा यानाः वा सिन्हःपुजा यानाः बर्खि फुके याइ । गुलिसियां दच्छिया पिण्ड ज्या क्वचायेकाः वहे दिनय् तपुलि व बर्खि वसः फुके याइ ।
दुकापिकां तिये
छ्यलिइ सीम्ह मनू ग्वतुकीगु थासय् सौनं स्वस्तिक च्वकाः उकिया द्यःने सीम्ह तयाः सीम्हेसिया कायं तुयू कापतं भुंकाः गुंगू थासय् मुलुं सुयाः प्वाःतीगु ज्या ।
दूब्यंके
मनू सीबलय् छेँजः व फुकीतय् जातकथं न्हय्न्हु, वा झिन्हुतक दुःखं क्यनाच्वनीगुयात लिक्कच्वंगु खुसि वा तीर्थय् वनाः म्वःल्हुयाः शुद्ध यानाः बर्खि वसः पुनाः ज्वलान्हाय्कं स्वयाः पंचगब्य कयाः भिंकेगु ज्या ।
धौबजि नके
म्ह्याय्या प्वाथय् दयाः मचा बुइ थे च्वनेव थःछेँ खलःपाखें थःछेँय् वइगु इलय् धौबजि, यःमरि छुनाः नके । लिपा वनाः मिजंया छेँय् वनाः नकेगु चलन जुल ।
निक्षाभू
इहिपाया ज्याझ्वलय् कायमचा जवय् भौमचा खवय् तयाः मिजंया मांम्हं भौयात माजुया चिप नकेगु क्रिया । थ्व क्रियायात मिसाभू नं धाइ ।
नीम्वः
घःसूया कन्हेय्कुन्हु सुथन्हापां छेँ छखां बँ थिलाः म्वःल्हुइ । दुखं च्वनाच्वंपिं नी जूगु ल्याखं देके वनी । गुलिसियां लोकोत्तरपिण्ड धकाः जापिण्ड थयाः जाभ्वय् नइ ।
न्हय्न्हुमा
मनू सिनाः न्हय्न्हु दुकुन्हु नीसी यानाः म्ह्याय्मचां दक्व ज्वरजाम याकाः दक्व हासाय् ब्वयाः क्वंचाय् लः मनापु तइ । क्वंचाया न्ह्यःने न्हय्ता घासा, न्हय्गू ब्व जा तयाः पिखालखुइ तयाः म्ह्याय्मचा ख्वयाः सीम्ह मनूयात नसा नके ।
पाःछ्वये
दूब्यंकेधुंकाः घःसूया न्ह्यः म्ह्याय्मचा व भिनामचातय्सं सीगु छेँय् कःसू, मुस्या, पालु, ला, भुति, वाउँचा ज्वनाः वय्गु । थ्व घासा गुलिसियां बुकाः गुलिसियां कचिकं वइसा गुलिसियां वय्म्वाः । थाय् व जात कथं पाः ।
पाखाकुँ थने
सिथं यंकेन्ह्यः छेँ पाखाया कुनय् तयाः मि च्याके । उगु मिपाखें सप्पा च्याकाः भाजनय् तयाः दिपतक यंकी ।
पाखाजा
मनू सिनाः न्हय्न्हु दुकुन्हुया बहनी मनू लँय् जू मदयेकाः म्ह्याय्मचां खःमुलिइ दथुइ जा तयाः न्हय्ता घासा (लाग्वः, लापी, ताःतू, खेँ, न्या) तयाः छचाःखेरं न्हय्गः सलिखय् ह्याउँथ्वँ, अय्लाः, सादुरु, मेय्दुरु, धौ, नीलः तयाः छेँया पाखा कुनय् तये ।
पाग्वय्
इहिपाबलय् भम्चा पित बी न्ह्यः मिजंया पाजुं मिसाया पाजु व छेँजःपिन्त समृद्धिया चिंकथं क्यनीगु पतिचिंगु जवंखवं पा दुगु न्याया बान्किया ग्वय् ।
पाथ्याकः वने
मचा बुयाः कन्ह्य्कखुन्हु थःछेँ खलःपाखें छेँया भ्वछिसित मह्रि, ख्येँ वः अय्ला ज्वनाः चिपं थीके । शाब्दिक अर्थकथं परिवारया सुयां दशा फायेकेत द्यःया थाय् वनाः गुरु पुरोहितयात पाठ याकः वनेगु खः ।
पाहां ब्वने
मनू सिनाः दछिया दुने थःथिति, म्ह्याय्मस्त भिनामचात ब्याः वःपिं ल्वःचाः वःपिं फुक्कसित दकिलाकुन्हु बर्खि ब्यंकाः भ्वय् सःताः नके । ख्वपय खुलाया क्रियाय् सिन्हःपुजा यानाः पाहाँ सःते भ्वय् नकी ।
पि ध्यने
नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया पि मचाबू ब्यंकेन्ह्यः जिफ्वलय् दिकाः लुँवहःया ख्वःचां चाये । पि ध्यनेत नेवाः समाजय् ब्यागलं पिछिनीया व्यवस्था यानातःगु दु ।
पि वाये
मचा बुयाः ब्यंके सिमधःतले मचायाके साःपाँय् त्यपुचाय् दयाच्वनी । उकियात पिछिनीपाखें जिफ्वः तःलय् तयाः ब्लेडं चाये धुंकाः क्वथाया पिचाय् तइ । उगु पिचाय् मचा बूम्हं छु छु नःगु खः उगु नं छानाः नयेमाः । ब्यंके धुनेवं उगु पिचाय् पि वा साः तयाः दिदीअजिं छ्वासय् वांछ्वइ ।
पिखालखु
छेँया मू लुखाया पिने च्वंगु मन्दः । छुं नं सांस्कृतिक ज्याय् नेवाःतय् पिखालखुइ थनाः बलिं पियाः, फँबारां छुनाः शुद्ध यानाः छेँय् दुकाइ । पुजाआजाया ज्याय् दकलय् न्हापां पिखालखुया मन्दः पुजा याइ । पिखालखुयात छेँया सुरक्षा याइम्हकथं काइ । गुलिसिनं कुमारया रुपं पुजा याइ ।
पिचा वाये
सिथं यंकेन्ह्यः मिसाफुकीतय्सं छेँ छखां बँ पुनाः धू दक्व पिचाय् तयाः, सीम्ह थ्यनातःगु थासय् बँ पुनाः सफा यानाः सुकूसमेत छ्वासय् वायेगु ।
पुतुग्वय्
इहिपाःबलय् म्ह्याय्मचा पित बीन्ह्यः मां अबु व छेँ जःपिन्त म्ह्याय्मचां तासया कापतय् दुने ग्वय् छगः व ध्यबाः छगः प्वःचिनाः सुयातःगु ग्वय् लःल्हायेगु ।
प्यूचां न्ह्याके
मचा बुयाः थःछेँय् लहिकः वंथाय् ससःअबुम्ह वा ससःअबु मदुसा भाःतं हे थः मचायात लुँया बाला न्ह्याकः वनेगु ।
बदे (रे) छुये
शाक्य व वज्राचार्य कुलय् जन्म जूम्ह मिजंमचायात न्हय्दँनिसें झिंछदँया दुने प्यन्हुतक भिक्षु दयेकीगु ज्या । ख्वपय् छन्हु जक भिक्षु यानाः क्वचायेकी । स्वयम्भुइ निकः बरे छुइ । बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः ग्वय्दां तइ । ग्वय्दां तयाः निन्हु दयेकाः गुरु, उपाध्याय, न्याम्ह आजु, निनि, पाजु, मां, अबु व बरे छुइपिं मस्त च्वनाः बहनी न्याता घासा तयाः छ्वय्लाभू याइ ।
छ्वय्लाभूया कन्हय्कुन्हु दुस्वः याइ । दुस्वःया कन्हय्कुन्हु बरे छूपिन्त चीवर लःल्हानाबी । थुगु दिंनिसें बुद्धया शासनय् दुहां वंगु सूचंया ल्याखं येँयापिनि लाय्कुलिइ ग्वय्दां तइ । बरे छुइगु दिनय् पाजुं मचायात लुँख्वःचा वःख्वचां आङसा ध्यनी । निनिं थाय्भुइ लं छपाः तयाः सँ फयाः उगु सँ तीर्थय् चुइकी । भिक्षुया वसः पुंकी । न्हाय्पनय् पँय्ति सुइकी । ल्हातय् तो न्ह्याकी । गःपतय् सुता क्वखायेकाः गुलुपाः सिलाय्कू लःल्हाइ ।
साइतय् लाकाः मचातय्त विहारया न्याम्ह थकालिं न्यागू महासागरया लःया चिंकथं कुलिचाय् लः तयाः लखं लुइ । छत्रं कुइकाः देजला वनाः लाय्कुलिइ यनी । न्हापा लाय्कुलिइ बरे छूम्ह मचायात जुजुं स्वीकृति ब्यूकथं दक्षिणा बियाहइ । थःथिति फुकीपिन्सं बारां छुइ । बरे छूपिन्त प्यन्हुतक आजुपिन्थाय् थःथितिपिन्थाय् भिक्षा फ्वंकी । प्यन्हुया बहनी थःगु विहारय् वनाः विधानकथं चीवर त्वयाः गृहस्थी च्वनी । शाक्य जूसा थुलिं बरे छुइगु ज्या क्वचाइ । वज्राचार्य जूसा प्यन्हु धुंकाः वज्राचार्यतय्त पंचाभिषेक बियाः आचार्य मन्त्र बी । थुगु संस्कारं भिक्षुचर्या पूवंकाः गृहस्थय् च्वनाः पुजापाठ यायेगु अधिकार दुम्ह जुइ ।
बलिं पिये
पिनेपाखें ज्वनाः वःगु बांमलागु तत्वयात छेँ दुने दुमकायेत म्ह शुद्ध याये । मनू सिनाः दिपय् वनाः वइगु इलय् पिखालखुइ तयाः सलिखय् मि तयाः इताः च्याकाः ईकापःका छ्वयेकाः कुं वयेकी । च्वकाबजि म्हय् पियाः जवखवय् स्वकः स्वकः ह्वली । तानातःगु सकि स्वकः स्वकः नये भाय् याइ । ईँचा वा न लल्हानाः क्वय् तयेधुंकाः ल्हाःसिलाः शुद्ध यायेगु ज्या । थथे बलिं पीगु ज्या इहिपाबलय् न्हूम्ह भौमचा दुकायेगु इलय् नं च्वकाबजि तिनाः तिँप्वाः च्याकाः ताःचां थीकाः लसकुस यानाः दुकाइ ।
बारां छुये
इहि, बाःह्राः, बरे छुइबलय्, बुराबुरी जंक्व याइबलय् थःथिति फुकीपिन्सं मण्डलया न्ह्यःने तयाः कुलेचाय् वा ल्हातं स्वपासः सरुवा जाकि वा जाकि संस्कार याःम्हेसित लःल्हाइगु । थुगु इलय् जाकि नाप लं ध्यबा तयाः बी । फँय् तयाः छुइगुयात फँ बारां धाइ । फँ बारां छेँया मू नकिं नं संस्कार याःम्ह मनूयात छेँय् दुकाये न्ह्यः पिखालखुइ तयाः फँय् वा जायेक तयाः लःल्हाइ ।
बाःह्राः तये
मिसातय् झिंनिदँ दसांनिसें हि कुहां वइगुयात व्यवस्थित वा थुइकाः बीगु लागि याइगु संस्कार खः । थुगु संस्कारयात बाधाः ब्यंके संस्कार नं धाइ । नेवाः समुदाय दुने मिसाचिंनं हि खने दये न्ह्यः हे थुगु संस्कार याइसा नेवाः बाहेकया समुदाय दुने हि खनेदइगु दिंकुन्हु हे याकःचाः कुने यंकेगु याइ । न्हापान्हापा नेवाःसमुदाय दुने नं हि खनेदइगु दिनय् हे कुनेगु याःगु खनेदु । बाःह्राः च्वनीम्ह मिसामचायात क्वथाय् सुचिनिचि यानाः बँ थिलाः निभाःया जः हे दुहां मवइगु क्वथाय् झिंनिन्हुतक तइ । बाःह्राः तयेन्ह्यः मिसामचायात म्वःल्हुकाः, पूमजूगु वसतं पुंकाः छेँया थकालि नकिंनं धौसगं बियाः क्वथाय् दुत यंकी । झिंनिन्हुतक निभाःया जः व मिजंया ख्वाः क्यनीमखु । चिभ्याः नकेगु व अमय वस्तु थीकीमखु । बाःह्राः क्वथाय् बाःह्राःख्याः तइ । उगु हे थासय् सलिखय् जाकि, ग्वय्, ध्यबा छगः तइ । छुं नं नयेन्ह्यः ख्याःयात छानाः नइ । बाःह्राः पासा धकाः मिसामचा छम्ह पासा तइ । झिंनिन्हुतक मिसामचायात क्वथाय् तयाः मिसातय्सं पालना यायेमाःगु ज्याखँ स्यनेकनेया लिसें यौनशिक्षा बीगु याइ । उगु हे क्वथाय् म्वःल्हुकी । प्यन्हु वा खुन्हु दुकुन्हु मिसामचायात क्वंचिकं सायेकाः क्वलं बुइकी । बाःह्राः पिकाये कुन्हु लुसि ध्यंकाः अलः तयेकाः बांलाःगु वसतं पुंकी । प्वाकःसपः हिंकाः, अजलं उइकाः समाः यानाः गाभलं भुंकी । पिने हयाः न्हापां सूद्र्यःयात दर्शन याकी । बौम्हेसिया न्हापां ख्वाः क्यनाः मण्दलय् फ्यतुकी । वयांलिपा कुमारी पुजा याकाः स्थान गणेश दर्शन याके छ्वइ । फुकीतय्त पासःबजि लःल्हाकाः भ्वय् नकी ।
बाःह्राः पासा
बाःह्राः च्वंम्ह मिसामचायात क्वथाय् म्हितेत झिंनिन्हुतक मद्दिक च्वनीम्ह ज्वलिंज्वःम्ह मिसा पासा । झिंनिन्हुया दुने मेमेपिं नं मिसा पासा च्वनेत वनी ।
बाःह्राः स्वयेगु
बाह्रा तःम्ह मचायात क्वथाय् तयातःगु झिंनिन्हुया दुने निनिपाजु, थःथितिपिन्सं छुस्यामुस्या मरि, सिसाबुसा ज्वनाः नकःवयेगु ।
बाःह्राःख्याः
बाःह्राः क्वथा दुने बाःह्राः तःम्ह मिसामचाया पासाया रुपय् ग्वाखंप्वालय् कपाय्याम्ह मनू बान्किइ दयेकाः किसली तयाः स्वनातःम्ह ख्याःया चिं ।
बिचाः फये
मनू सीगु छेँय् सीगुयां कन्हय्कुन्हु थःथिति, पासाभाइ, जःलाखःला व सिक्वताक्व मनूत छु गथे जुयाः सीगु धैगु न्यनेकने याःवयेगु । थुगु इलय् छेँया पिने सुकू लायाः मि तःम्ह काय मिजंपिं छेँजः व दुःखं च्वंपिं स्याःपिं फुकीत गाभलं पुयाः झ्वःलिं दुःख शोकय् च्वनाच्वनी ।
बुराबुरि जंक्व (ज्याःजंक्व)
न्ह्य्न्हय्दँ न्हय्ला, न्हय्न्हु व न्हय्गू पला (७७ वर्ष ७ महिना ७ दिन ७ पला) दयेकाः बुराबुरियात न्हापांगु जंक्व याइ । थुकियात भीमरथारोहण धाइ । थुकी ग्रहमण्डल दर्शन याकी । चय्च्यादँ, च्याला, च्यान्हु व च्यागू पला (८८ वर्ष ८ महिना ८ दिन ८ पला) दयेकाः निक्वःगु जंक्व याइ । ८० दँनिसें ८८ दँ दुने निक्वःगु जंक्व यायेज्यू धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अष्टाशिति च वर्षाणि मासानि च दिनानि च । देवरथति विख्यातं सहस्रचन्द्रं दृश्यते ।। उकिं ८१ दँय् नं निक्वःगु जंक्व याःपिं दु । ८३ दँ ४ ला दयेकाः नं याःपिं दु । थुकियात देवरथारोहण धाइ । थुकी बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी ।
ग्वीगुदँ, गुला, गुन्हु व गुंगू पला (९९ वर्ष ९ महिना ९ दिन ९ पला) दुकुन्हु स्वक्वःगु जंक्व याइ । नव नवति वर्षाणि मासानि च दिनानि च । महारथेति विख्याता द्वादश शतचन्द्र धृक् ।। थुकियात महारथारोहण धाइ । उकी उष्णीषविजयीमण्डल दर्शन याकी । भिंmनिसः चन्द्र दर्शन जुइ । न्हापांगु जंक्व यायेगु दक्वसियां छगू हे ई खःसां निक्वःगु व स्वक्वःगु जंक्व पाः । गुलिसियां निक्वःगु जंक्व मलमासयात ल्याः तयाः ८१ दँय् याइसा गुलिसियां ल्याः मतसे ८३ दँ ४ लाय् याइ ।
येँया वज्राचार्यतय् ८८ दँ ८ ला, ८ दिनय् यानाच्वंगु दु । थुगु इलय् जन्म जूम्ह मनुखं द्वःछि चन्द्रमा खंगु ल्याखं चन्द्रमा खनेदइगु बहनी पुन्हिकुन्हु याइ । उकिं निक्वःगु जंक्वयात सहस्रचन्द्र दर्शन नं धाइ । सछि व च्यादँय् न्याक्वःगु जंक्व याइ । न्याक्वःतक जंक्व याःगु खनेदु । स्वक्वःगु जंक्वय् जंक्व याःम्हेसित स्वर्गया प्रतीककथं झ्यालं थकायेगु प्यक्वःगु जंक्वय् हाकनं जन्म काःगु ल्याखं क्वंचाय् तयाः तछ्यानाः पिकाइ ।
जंक्वय् द्यःया आसनकथं रथ वा खतय् तयाः देय् चाःहीकी । रथ वा खः दयेकीबलय् न्हापांगु जंक्वय् सूर्यग्रह दशापाखें फायेकेगु व सूर्य देवताया वाहनकथं न्हय्म्ह सलया किपा च्वइ । निक्वःगु जंक्वया रथय् चन्द्रमाया वाहनकथं न्हय्म्ह हँय्या किपा च्वइ । स्वक्वःगु जंक्वय् विष्णुया वाहनकथं न्हय्म्ह गरुडया किपा च्वइ ।
अय्लिंमय्लिं
जंक्व यायेत कुमाःतय्थाय् कयाहइम्ह द्यः । चीभाः बाय् स्तुपया आकार जुइ । जंक्व याइपिनि निम्ह म्ह्याय्मस्त वनाः अय्लिंमय्लिं द्यः काःवनी । नाय्खिं व काहाः बाजं न्ह्यः न्ह्यः तयाः क्वतः व पुजा कलश ज्वनावनी । द्यः छीम्ह नीसी यानाः द्यां लानाच्वनेगु याइ । द्यः न्हूम्ह छिनाः बियाहइ । थ्व छीत अय्लिंमय्लिं काःवंपिसं ज्वनावंगु पुजा याये धुंकाः जक छीगु याइ । द्यः ज्वनावःपिं पिखालखु न्ह्यःने थ्यन धायेव लसकुस यानाः दुतहइ ।
जंक्वखः
जंक्व याइपिं तयाः सालीगु खः । सिँयागु दयेकी । प्यचाः घःचाः दइ । घःचाः नं सिँयागु दयेकी । घःचालय् स्वथाय् मिखा बां च्वइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ छिं कथं थाय् जुइकी । न्ह्यःनेपाखे जवं खवं सिंहया प्रतिमा तइ । च्वय् छत तयाः झल्लरं छाय्पी । लिधनेत लिउने छिंक सिपौ धंकातइ । खिपत. चिनाः खः साले अःपुकातइ । हासाय् वा व ध्यबा तयाः आसन दयेकाः फ्यतुकेगु याइ । बसा लायाः जहान परिवार दक्वसिनं खः सालेगु याइ ।
बसा लाये
बँय् कापः लाये । जंक्वखः सालीबलय् बँय् लाकीमखु । बसा लायाः जक साली । कापः निथू स्वथू दयेकातइ । लिउनेच्वंगु तुलायंकाः न्ह्यःने लाइ ।
मत काये
ल्हाः च्वख याये । जंक्वभ्वय् क्वचायेकाः कन्हय्कुन्हु मत कायेगु याइ । थुकियात ल्हाः च्वख यायेगु धाइ । मत काइबलय् ल्हातिइ वा तयाः उकी द्यःने इताःमत तयाः भागि यानाः बँय् तइ ।
बुसँखा
बुसाँनिसेंयागु सँ न्हापां खायेगु ज्या । मचाया छ्यनय् च्वंगु सँ लँुवहःया ख्वःचां खानाः अम्बः हाम्वः तयाः न्याम्ह थकालिं कलश लखं म्वःल्हुइकेगु ज्या । बुसँखायात बसखा नं धाइ ।
ब्यंकेकु छ्वये
मचाबूब्यंकेकुन्हु थःछेँखलःपाखें थःम्ह्याय्यात माःगु वसः मचायात माःगु सामान फुक्क तयाः कुमियात तयेकेछ्वयेगु ।ं
ब्यंपाःलाः
गुथिइ नियमकथं दछियंक ज्या याय्त पाः बियातइ । थथे पाः बियातःगु दछि क्वचायेधुंकाः उम्ह पाःलाःयात धाइगु खँग्वः । पाः ब्यने धुंकूपिं पाःलाःत ।
ब्याः (बेल)
इहि याइबलय् मदयेक मगाःगु छता सि । इहि याइबलय् ब्याःयात सुवर्णकुमारया प्रतीककथं काइ ।
ब्याः वनेगु
मनू सिनाः प्यन्हुनिसें खुन्हुया दुने थःथितिपिं बजि, धौ, साखः÷चिनि, पालु ज्वनाः सीगु छेँय् ब्याः वनेगु याइ ।
भम्चा खँल्हाये
इहिपाबलय् भम्चा पित बीधुंकाः मिजंपाखेंया गुरुजु व मिसापाखेंया गुरुजु दुवातय् च्वनाः वा गणेद्यःया न्ह्योने च्वनाः मिसा व मिजंया बारे खँल्हाये ।
मचाजंक्व
जा नकेगु संस्कारयात मचाजंक्व धाइ । मिसामचा जूसा मचा बुयाः न्याला वा न्हय्ला, मिजं जूसा खुला वा च्यालाया दुने मचायात संस्कार यानाः साइतय् जा नकी । थुगु दिनय् मचायात तिन्खाःतासया जंक्व लं फिकाः वहःया कलिं न्ह्याकी । थःछेँ खलःपाखें मचायात जुछि वसः ज्वनावइ । मचायात धौ, खेँ, न्या, अय्लाः सगं बी । थुगु इलय् थकालिपाखें मचायात न्यापतिंचां न्याय् नकी । न्यापतिनं नकूगु धैगु प्राणवायु, अपानवायु, समानवायु, उदानवायु व ब्यानवायुया चिं खः । गुलिसियां पुरोहित तयाः पुजा यानाः गुरुपारें नकी । गुलिसियां अबुं न्हापां नकेगु चलन दु । वयांलिपा छेँजः सकसिनं नकेगु चलन दु ।
मचाजंक्वयात जंक्व जक नं धाः । जंक्व जन्मकुण्डलीपाखें वःगु खः । जन्मकुण्डलीयात जातः धाइ । मचा जंक्व व बुराबुरि जंक्व निथी दु । थ्व निगू हे संस्कारय् जातः पुजा यानाः ग्रहदशा फाय्केगु याइ । मचायात पंचगब्य बियाः कलशया लखं स्नान याकाः ग्रहपाखें रक्षा यानाः मंगल जुइमाः धैगु कामना याइ । जा नकीगु दिनकुन्हु हे घ्यःकस्ति फ्ययेकेगु, फलफूल नकेगु अले खीर वा जा नकी । न्हापा घृतमहप्राशन्न, फलप्राशन्न धकाः ब्यागलं याइगु खःसा आः अन्नप्राशन्नया ज्याय् छक्वलं याइ । चायागु थलय् नैंक्याः झम्सि, मिश्री तयाः नकी । फल नकेधुंकाः कँय्या देमाय् वा ज्याभः, तिसा, कलम, मसिथल, सफू, थाज्या थायेगु ज्वलं, चा, अप्पा, वसः व ग्रहरक्षामाः तयाः मचायात मायेकाः लक्षण स्वयेगु याइ । वहे लक्षणकथं लिपा ज्या स्यनेगु याइ । ग्रहरक्षामाः क्वखायेकाः, थाय्भु नकी, वसतं पुंकाः, तिसां तीकाः, तपुलिं पुइकी (वज्राचार्य, ११२५ः ३०) । जा नके क्वचायेकाः निनिं द्यः पुजा याकाः पाजुं मचायात बुयाः द्यःयाथाय् ब्वनायनी ।
मचाबू लहीके
मचा बुयाः लछि लत्या दयेव न्हापां थःछेँपाखें सुसाःकुसाः याकेत वनेगु । दिदिअजिं मचा ज्वनाः मचायात च्वकिं पीकाः थःगु पिखालखुंनिसें थःछेँया पिखालखुतक च्वकि ह्वलाः मचायात थःछेँया लुखा भागि याकाः दुत यने । लँय् दुछि दुवातय्, दुवातय् छ्वासय् च्वकि ह्वलावनी । दिदीअजिं मचा बुयाः थःछेँतक तये यनी । दिदीअजिं ग्वाहालि याःगुकथं थःछेँखलं वसः वा काप बियाः लितछ्वयाहइ ।
मचाबू स्वःवने
मचा बुयाः लछि मदुवं मचाबू लह्यू वय्न्ह्यः थः छेँखलःपिन्सं बजि, ला, चुंला, वः, मह्रि तयाः ज्वरेयानाः मिजंया छेँय् वयाः मचाःबूम्ह म्ह्याय्यात नकःवयेगु ।
मन्दः च्वये
मनू सिनावनाः स्वन्हु दुकुन्हु छेँय् छगू क्वथाय् क्वतलय् न्याता रंग छ्यलाः दथुइ अक्षोभ्य बुद्ध च्वयाः अस्थि सिले विधिकथं कलशपुजा याये । थुकियात रजमण्डल, दुर्गती परिशोधन मण्डल धाइ । थुगु मण्डलय् सिनाः स्वन्हु, न्यान्हु व न्हय्न्हु बिजोर दिनय् पुजा यानाः म्ह्याय्मस्तय्त मन्दः उलाः क्यनी । सीम्ह मनूया पलाःख्वाँय् छु दिशाय् खनेदुगु खः उगु दिशापाखें सीम्ह दुहांवंगु धैगु विश्वास याइ । मन्दःया छचाःखेरं पाल्चा मत च्याकाः तइ । थथे मन्दः च्वयेगु ज्या बौद्ध परम्परा खः । दक्व जातय् च्वयेम्वाः ।
मुकाबजि
सीम्ह मनूयात उयाः दिपया ज्या दक्व क्वचायेधुंकाः मि तयाः वःपिं काय्पिं, दिपय् वंपिं फुकी व छेँजःपिंत बलिं पियाः छेँय् दुकायेधुंकाः बजि पालु चि चाकु वा मह्रि तयाः नकेगु ।
मोकि
मो धैगु कपाः, कि धैगु किपा खः । भ्वँतय् अष्टमंगलनापं पूर्णकलश, वज्रया किपा च्वयाः इहि मचाया कपालय् कुम्हःकां चिकातःगु किपा ।
यःमह्रि क्वखायेके
इहिपा जुयाः न्हापांम्ह मचा बुइबलय् मचा निदँ दइबलय् निगः, प्यदँ दइबलय् प्यगः व झिंनिदँया बुदिंबलय् झिंनिगः यःमह्रि माः हनाः क्वखायेकी । दुने हाम्वः तयाः जाकिचुंया चैत्य बांलुइकाः यःमह्रि दयेकी । माः दयेकीबलय् चिचिग्वःयानाः ल्वंचामह्रिया दथुइ तयाः क्वखायेकी ।
रक्षामाः
नवग्रहपाखें वइगु दशा फायेकेत क्वखायेकीगु माः । थुकियात ग्रहरक्षामाः नं धाइ । थुगु मालय् झिता तत्व तयाः दयेका तइ । हिंगुलि, कौ, कुठ (सिँ थें जाःगु वस्तु), पलेस्वां पु, अगुरु (भच्चा पालु व खायू बुटि), म्हः, न, हथं, सिजः तइ ।
आदित्य रक्तपाषाण किचड् सोमं तथैव च ।
कूठमङ्गारकं ज्ञेय श्रीपद्मं बुधमेव च ।।
बृहस्पत्या गुरु विद्या शुक्र ज्योति सीसम्तथा ।
लोह शनिश्चरं ज्ञेय राहोश्च हठ बीजफलम् ।।
ताम्रं केतुश्च विज्ञेया जन्मतोरोप्य मेव च ।
एतैश्च ग्रह रक्षन्तु बालानां हित हेतवे ।।
लय्प्यं थये
मनू सिनाः लछि दयेकाः लय्लय् पतिं तीर्थय् वनाः वा छेँय् पिण्ड थये । झिंनिगू तिर्थय् झिंनिकः पिण्ड थयेगु । तीर्थय् वनाः पिण्ड थल धाःसा फिया चैत्य व नाग दयेकी । जातकथं थाय्कथं पिण्ड दयेकीबलय् जाकि बजि व छ्वचुं तयाः न्हायाः पिण्ड दयेकी ।
लाखा बिये
मिसायापाखें गुलि लाखा काय्गु खः धाइ वहे कथं इहिपा याय्न्ह्यः मिजंपाखें मिसायात ज्वःपस्ताः मह्रि बीगु । थ्व हे मह्रि थःथितिपिन्त ब्वनापौया रुपय् चकंछि, बापा, छपा यानाः इनाबी । उगु मह्रि स्वयाः मिसाया इहिपा भ्वय्बलय् क्वसः ज्वनाः भ्वय् वइ । लाखामह्रि छपाया छधार्नी दइ । उज्वःगु झिंनिपायात छलाखा धाइ । ब्वनापौ बीगु चलन मदुगु इलय् मह्रिपाखें ब्वनापौया ज्या यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय् लाखा कायेगु चलन खनेमदु ।
लिकुपिण्ड
मनू सिनाः सिथं यकीबलय् सिपँय् थ्यनाःतइगु इलय् वा क्यलेबलय् वइगु म्व तयाः सीम्हेसिया तुति क्वय् च्वनाः पुरोहितपाखें दयेकीगु पिण्ड वा श्राद्ध ।
ल्वःचाः
मनू सिनाः दूमाला च्वंपिं मिसात मुनाच्वंगु इलय् निभाः बीधुंकाः थःथितिपिं पिनेनिसें थः नाता क्यंकाः ख्वयाः सीगु छेँय् विचाः वये ।
ल्वःचाःबजि
मनू सीगु खुन्हु दुकुन्हु बहनी दुःखंच्वंपिं फुकीत सकलें च्वनाः म्ह्याय्मचां हलू मतसे प्यता घासा ज्वरे याकाः नकीगु भ्वय् ।
वःलाछिब्यंके
मचा बुलकि मब्यंकूतले दुखं क्यनी । उगु इलय् तःधंगु बांलाःगु ज्या यायेमज्यूगुलिं फुकीतय् छुं ज्या यायेगु मपंकेत मचा बुयाः कन्हय्कुन्हु हे ब्यंकेगु ।
सँ प्याके
ह्वंकाः कन्हय्कुन्हु मिसाया थःछेँपाखें छ्वयाहःगु समाःज्वलं च्वलामू, ज्वलान्हाय्कं, चुसापा, भत्तुनतू कुम्वःका छ्यलाः भाःतम्हं कलाम्हेसित सँ छ्यंकाः न्यागः सपः हिंके ।
समिलु
इहिपाबलय् मिसायात मिजंया छेँय् छ्वया हइबलय् प्यन्हु वा थःछेँ मवःतले माःगु व्यवस्था यायेत छ्वयाहःम्ह मिसा पासा ।
सरुवा जाकि
वा व जाकि ल्वाकछ्यानातःगु अन्न । संस्कार व संस्कृतिया पुजाआजाय् द्यःया आसन तयेत छ्यलीगु छतजि जाकि ।
साब्वंम्हिचा
कय्तापुजाबलय् कय्तापुजा याःम्ह मचायात धनुष लःल्हाइबलय् उकी घाका तइगु जाकि बजि दुगु तुयूगु व म्हासुगु म्हिचा । थुगु म्हिचायात लिछिम्हिचा व न्हिछिम्हिचा नं धाइ ।
सिसापालु क्यने
मिसाया मचा बुइव थःछेँखलःयात इमू चाकु, ग्वय् मलय्, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः छम्ह मनूयात बियाः थःछेँय् छ्वयेगु । थथे बियाः छ्वइबलय् कायमचा जूसा चाकु छग्वारा वा छत्याः, जिफ्वः, ग्वय् क्वपुइकाः छ्वइ ।
मिसामचा बूसा चाकु बाग्वः वा बात्याः ग्वय् वा जिफ्वः थपुइकाः छ्वइ । थुकिं धायेम्वाःक थःछेँ खलकं काय वा म्ह्याय् बूगु सीकाकाइ । थःछेँ खलःपाखें नं उलि हे तनाः छ्वयाहइ ।
सिथारपुजा
मचा जंक्व यायेन्ह्यः मचायाके ज्ञान व शिक्षा दयेमा धकाः याइगु संस्कार । न्हापां मचायात पुजा यानाः लसकुस याइ । मचायात निराञ्जन यानाः खुफा वा तयाः भुइ श्रीखण्ड च्वलाः मञ्जुश्रीया मन्त्र च्वयाः वा द्यःने तइ ।
खुइप्यप्वाः मतं वायात चाःहीकी । उगु श्रीखण्डं च्वयातःगु मन्त्रया रस मचायात त्वंकी । थ्व हे वायात सुनाः मचाया जंक्वबलय् भुजा (जा) थुइ ।
सिन्चा छाये
संस्कारया ज्याय् मिसातय्त जवंखवं फायातःगु सँया दथुइ भुयूसिन्हः च्वय् थ्यंक तये । इहिपाबलय् व्हंकेधुंकाः मिजंनं मिसाया छ्यनय् भुयूसिन्हलं सिन्चा तयेकी । इहिपाया वंजला वनीबलय् मिजं नं द्यःया न्ह्यःने च्वनाः सिन्चा छाइ । शाक्य वज्राचार्यतय् देपुजा दशमीपुजा व मेमेगु पुजाय् मोहनी फयाः पुजा याइगु इलय् थःगु परिवारया मिसातय्त सिन्चा छाइ ।
सिसाबुसा नके
ग्वय् बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ई दुने मिजंयापाखें मिसाया छेँय् इलय्ब्यलय् ऋतुकथंया फलफूल बियाः छ्वयेगु । थ्व दक्वसियां चलन मखु ।
होम्पिदने
वज्राचार्यतय् बरे छुइगु व आचार्याभिषेक क्वचायेकाः पीठय् वनाः बरे छूम्ह मचायात मूलाचार्य यानाः चचा हालाः याइगु होम पुजा ।
ह्वंके
मिजं व मिसाया छ्यं ल्वाकाः मिजंया ल्हातय् मिसाया ल्हाः लःल्हायेगु । मिसा व मिजंया छ्यं ल्वाकीबलय् थकालिं निम्हसियां छ्यंया द्यःने कलश तयाः बाताय् लः हायेकी ।