नेपालभाषाया थौंतक स्यूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५ या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियमपरिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियमपरिभाषा पत्रिका नं धायेगु पाय्‌छि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशीनाथ तमोटया धापू खः ।

तप्यंक संबत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं अक्षराङ्क छ्यलातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ह्र (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १०-१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थेंज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छुं नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु निंतिं) छु थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० य् हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट, इयान अलसपपिंसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३-१३) ।

थ्व अभिलेखया फोटो थःपिंसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कलीन विद्वानपिं धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वनेत बियादिल । थ्वय्‌कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप तौल (मानिका, धामा ) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्‌कः विद्वानपिसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्‌ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापं नाप तौलया प्रकार सीकेत नं ग्वाहाली जूगु दु ।

यलय् दथुसायाः कुन्हु मतयाःबलय् हे नेकूयाः नं जुइ । थ्वयात श्रृङभेरी जात्रा नं धाइ । नेकू पुयाः याइगु जात्रा दँय्दसं गुंलागा द्वितीयाकुन्हु जुइ । मतयाः पाःलाःगु त्वालं हे नेकूयाः न्ह्याकी । केशर पुस्तकालयया छगू वंशावलीइ नेकूजात्रा व मतयाः जुजु गुणकामदेव न्ह्यःयागु जात्रा धकाः च्वयातःगु दु ।
मेय्या नेकू पुयाः नौबाजा थानाः थीथी त्वालं दँय्दसं पालंपाः पिदनी । यलया १०गू त्वाः (१) नकबही (२) मंगः (३) चक्रबही (४) इखाछेँ (५) बुबहाः (६) हौगः (७) वकुबहाः (८) इखालखु (९) क्वाःबहाः (१०) सौगः पाखें पालंपाः पाः कयाः जात्रा न्ह्याकी ।
नेकूलिसें नौबाजा थानाः न्ह्याइगु १६ ता बाजं धाः, दमोखिं, नाय्खिं, क्वंचाखिं, मगःखिं, पय्ताखिं, धिमे, नगरा, ढोलक, मृदङ्ग, झांक्रीबाजा, ज्वःनगरा, दह, ब्यां बाजा, खंजरी कान्तां दबदब, टिकली खः । धाः व दमोखिं स्वंगलय् दथुइ भैलःद्यः जवय् व खवय् महालक्ष्मी (कुमारी) या ख्वाःपाः दइ । धाः बाजाय् छगः छगः पुधाः नायःनं ज्वनी, धाःपतिं भुस्याः नं दइ । द्यःकथं ग्वारा थानाः म्ये हाली । द्यः ल्हानाः मुक्कं ३१ पु ग्वारा थायेमाः । जुगितय्सं म्वाहालि पुइ । न्हिनसिया १२ ताः इलय् न्ह्याइगु नेकूयाः सिधइबलय् बहनी १२ ताःई नं जुइफु । दकलय् न्हापां नासःद्यःयाथाय् द्यः ल्हानाः ग्वारा थानाः अनंलि परम्परागत दबू, द्यः, दुवाः, त्वाः यानाः मुक्कं ३१ पु ग्वारा थायेमाः । ग्वसाःखलः त्वालय् थ्यनकि नेकूयाः पूवनी । मतयाः वनाः प्यन्हु दुकुन्हु पाःलाःगु त्वालं त्वाःपतिकं थान गनेद्यःयाथाय् नं थाइ । कृष्णाष्टमीकुन्हु कृष्णदेगः न्ह्यःने बाजं थानाः मेगु दँया निंतिं पाःब्वः लःल्हाइ । श्रृङ्गभेरी व्रतकथालय् शशिपतन जुजु मदयेधुंकाः लानीं विरह यानाः नेकू पुयाः चैत्यपूजा याःबलय् नेकुतिं उत्पत्ति जुयाः उद्धार जूगु बाखं दु । थथे नेकूयाःयात धायेवं देशय् शान्ति जुइ धाइ ।

नेपाःया न्हापांगु राष्ट्रिय धून राजमतिया मे खः । सन् १८५० जनवरीपाखे जंगबहादुर बेलायत भ्रमण वंबलय्‌ तक्क नेपाःया थःगु राष्ट्रिय धून मदुनि । अबलय्‌ तक्क राष्ट्रिय धून हे मदुगु ल्याखं अबलय्‌ तक्क जुजु महाराजतय्‌सं राष्ट्रिय धून थाकाः सलामि कायेगु मयाः धैगु सीदु । भ्रमण वनेन्ह्यः नं अन थुकथं सलामि बी धैगु नं मस्यूगु हे खनेदु । जब अन थ्यंकाः सलामि बीत राष्ट्रिय धूनया खँ जुल जंगबहादुरयात आपद जुल । अबलय्‌ थःलिसें ब्वना यंकूपिं उस्ताद संगीतकःमिपिन्सं राजमति मेयात सर्वसहमतिं अनुमोदन यात । अथे जुयाः भ्रमण ज्वःछि थ्व हे मेया धून हायेकाः सलामी ब्यूगु खः । थुकिं छु सी दु धाःसा उगु बखतय्‌ थ्व म्ये तसकं लोकंह्वाः, अथे जुयाः जंगबहादुरं थुकियात हे राष्ट्रिय धूनकथं थाय्‌ बिल ।

चर्या बाय्‌ चचा प्याखं विश्वय्‌ गनं नं मदुगु नेपाःया मौलिक शास्त्रीय प्याखं खः । थ्व प्याखनय्‌ बौद्ध धर्मया तन्त्र साधनाकथं तप्यंक देव देवीनाप स्वापू दु । थ्व प्याखनं धार्मिक, सांस्कृतिक, परम्परागत, संस्कार, ध्यान भावना, आध्यात्मिकता, भक्तिरस, मानसिकता, शारीरिकता नापनापं मनय्‌ शान्ति स्थापना यानाच्वंगु दु 
त्रिभंगय्‌ च्वनाः लाश्य व ताण्डवय्‌ समावेश जुयाः भावपूर्ण मुद्रा ज्यानाः सम्पूर्ण अंग प्रत्यंगयात परिचालन यानाः आध्यात्मिक भावना व भक्तिरसं पूर्ण यानाः गुम्ह द्यः देवीपिनिगु प्याखं ल्हुइगु खः व हे द्यः देवीपिनिगु ध्यान भावनायात थःके निहित यानाः भगवान ईश्वरपिं हे धइ थें जुयाः ल्हुइगु प्याखं चचा प्याखं खः । थ्व प्याखं ल्हुइबलय्‌ द्यः देवीपिन्सं गथे वसः पुनातइ अले तिसा व अलंकार गथे पुनातइ अथे हे यानाः फतिंफतले ज्वःलाक्क पुनेमाः ।

चचा प्याखंया मुद्रा

चचा प्याखनय्‌ मुद्रा धयागु ल्हाःतं मुद्रा ज्यायेगु खः । थीथी चचा प्याखनय्‌ थीथी हस्तमुद्रा दै । चचा मेया दुने गुलिनं खँग्वःत दयाच्वनी व फुक्क खँग्वःयात अर्थपूर्ण हस्तमुद्रां ज्यानाः प्याखं हुली । चर्या यायेबलय्‌ थीथी असंयुक्त हस्तमुद्रा धायेबलय्‌ छपा ल्हातिं जक मुद्रा ज्याइसा संयुक्त हस्तमुद्रा धायेबलय्‌ निका ल्हातिं थीथी मुद्रा ज्यानाः नृत्य याइ । गथेकि श्रीमुद्रा, वरद मुद्रा, अभयमुद्रा, भूमिस्पर्शमुद्रा, पद्मकमल मुद्रा, चतुर्मुखि मुद्रा आदि ।
चचा प्याखं छगू पुजा खः । चचा प्याखंया नापनापं थीथी पुजाभाव व पुजाविधि याना वनेमाः । गथेकि चचा प्याखं यायेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां गुरुवन्दना यायेमाः । थ्व भावना पुजा खः । अले पञ्चोपचार पुजा नं यायेमाः । थ्वयां लिपा आमिश पुजा याइ । गथेकि पुष्प, धूप गन्ध, नैवैद्य, रसया नापनापं अक्षेता, सिन्हः, सिसाफुसा, सादुरु, घ्यःकस्ति, मरि, दक्षिणा इत्यादि तयाः पुजा यायेमाः । थ्व धुंकाः षोडशलाश्य पुजा याइ ।

षट्पारमिता व चर्यानृत्यया तिसा
चर्या नृत्यय्‌ दुने भेषभूषा व अलंकारया थःगु हे महत्व दु । थीथी देव देवीकथंया वसः व तिसा पुने माः । चर्या नृत्यय्‌ खुगू प्रकारया तिसा मतिसें मगाः । थ्व खुताजि तिसाया अर्थ षट्पारमिताया प्रतीक खः । थ्व षट्पारमिता धयागु दान पारमिता, शील पारमिता, क्षान्ति पारमिता, वीर्य पारमिता, ध्यान पारमिता व प्रज्ञा पारमिता खः । थुकिया प्रतीक तिसा कन्थि, मौ, कर्णकुण्डल, जबी, मुकूट व दृष्टि खः ।

चर्या प्याखंया षोडशलाश्य
चर्या प्याखनय्‌ झिंखुगू मुद्रा ज्यानाः भावना पुजा यायेगुयात षोडशलाश्य धाइ ।
१) ॐ् बज्र विणे हु
२) ॐबज्र बम्से त्राम्‌
३) ॐ बज्र मृदंगे ह्रिं
४) ॐ बज्र मूरुजे आः
५) ॐ बज्र लाश्ये हुं
६) ॐ बज्र माले त्राम्
७) ॐ बज्र गीते ह्रिं
८) ॐ बज्र नृत्ये आ
९) ॐ बज्र पुष्पे हुँ
१०) ॐ बज्र धूपे त्राम्
११) ॐ बज्रावलोकिते हिं्र
१२) ॐ बज्र गन्धे आ
१३) ॐ बज्र दर्पणे हुँ
१४) ॐ रसबजे्र त्राम्
१५) ॐ स्पर्शबज्रे ह्रिं
१६) ॐ धर्मधातु गर्भे आ
थ्व षोडशलाश्यया १६गू हस्तमुद्रा जुल ।

चर्या प्याखंया पदासन
चचा प्याखनय्‌ तुति संकाः प्याखंपाः कायेगुयात पदाशन धाइ । थुकी च्याथी मू तुतिं प्याखंपाः कायेगु दु । गथेकि–
१) समपद आशन
२) बज्र पद आशन
३) मण्डला पद आशन
४) त्रिभंग पद आशन
५) प्रत्यालीढ पद आशन
६) आलीढ पद आशन
७) नमामि पद आशन
थुकी नं आली व काली अथे धयागु प्रत्यालीढ पद निक्वः कायेगु याइ । आलीढ पद नं निक्वः कायेगु याइ ।

मल्लकालय राष्ट्रियरुपय् छ्यलाबुला जूगु नेपाल लिपि शाहकालय् तक नं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय रूपं छ्यला हे च्वंगु खः । जुजु प्रतापसिंह शाहया पालय् नेपाल संवत् ८९५ (१८३२ वि.सं.) नेपाल व भ्वँत दथुइ जूगु सन्धिपत्रय् नेपालभाषा, नेपाल लिपि व नेपाल संवत् छ्यलातःगु खः । शाह जुजुपिन्सं नं नेपाल लिपि छ्यलाः हे आपालं साहित्यया ग्रन्थत च्वयावंगु दु । जुजु राजेन्द्र विक्रमं च्वःगु ‘नमोबुद्ध भगवानया प्रार्दुभाव महासत्वपाख्यान नाटक’ (ने.सं९५१) नं नेपाल लिपिं हे च्वयातःगु ग्रन्थ खः।

नेपालय् राणाकालीन इलय् नेपालभाषा व नेपाल लिपियात सरकारी मान्यता मबीगु निर्णय लिपा नेपाल लिपिया छ्यलाबुलाय् पंगः वल । गुकिया लिपा सरकारी व प्रशासनिक ज्याखँय् देवनागरी लिपिं थाय् काल । थथे सरकारी ज्याखँय् नेपाल लिपिया पलिसा देवनागरी लिपि छ्यलेगु जूबलय् सर्वसाधारणं नेपाल लिपि सयेकेगु मयात । नेपाल लिपि केवल गुरुजु द्यःभाजुपिसं जक सयेकेमाःगु आखः थें जूवन । थथे सर्वसाधारणं नेपाल लिपिं च्वयातःगु ब्वनेमफया वंगु तथा प्रेस आखलं अःपुक यक्व सफू पिथने ज्यूगुलिं नेवाः न्ह्यलुवाःतय्‌सं नेपालभाषा ल्यंकातयेत लिपिया मोह कयाच्वनां मजिल धकाः प्रेस आखः छ्यलाः सफू पिथन । पं निष्ठानन्द बज्राचार्य ‘एकविंशति प्रज्ञापारमिता’ (ने.सं. १०२९), ‘ललितविस्तर’ (ने.सं. १०३४), जगतसुन्दर मल्लया ‘इसपं दएकातःगु बाखं’ (ने.सं. १०३५), सिद्धिदास महाजुया ‘सज्जन हृदयाभरण’ (ने.सं. १०४०), ‘शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०४६) व धर्मादित्य धर्माचार्यया ‘बुद्धधर्म व नेपालभाषा’ (ने.सं १०४५ —१०५०) पत्रिका आदि देवनागरी लिपि थासा आखलं पिदन । थुकथं द्वःछि दँसिबें पुलांगु इतिहास क्वबियातःगु नेपाल लिपिया छ्यलाबुला तनाः नेपालभाषाय् नं देवनागरी लिपिया छ्यलाबुला जुल ।

धर्मादित्य धर्माचार्यया इलाहाबादया प्राज्ञिक सम्बोधन व ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ पत्रिकाया च्वसुपाखें तःताजि नेपाल लिपि दुगु व छ्यलाबुला व संरक्षण यायेमाःगु कुलादिल । लिपा वैद्य पन्नाप्रसाद जोशी, हेमराज शाक्य, शंकरमान राजवंशी व पुष्परत्न ‘सागर’ आदिपिन्सं नेपाल लिपिया वर्णमाला पिथनाः नेपाल लिपिया पुनर्जागरणया अभियान न्ह्याकल । पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषाया अक्षरबोध’ (ने.सं. १०७०), ‘नेपाल देशया अक्षरबोध’(ने.सं.१०७४), हेमराज शाक्यया ‘वर्ण परिचय’ (ने.सं.१०८०), ‘नेपाल लिपि विकास’ (ने.सं. १०९३) आदि नेपाल लिपिया वर्णमाला खः ।

प्रजातन्त्र वयेधुंकाः नेपालया मौलिक नेपाल लिपि संरक्षण, प्रवद्र्धन व प्रचारप्रसारया संस्थागत ज्याझ्वःत न्ह्यात । ने.सं. ११०० निसें ‘नेपाल लिपि गुथि’ नीस्वनाः नेपाल लिपि स्यनेकने, नेपाल लिपिया पत्रिका व वर्णमाला पिथनेगु, नेपाल लिपिया च्वज्याकासा, कम्प्युटरया फोन्ट व डिजिटल एप पिथनेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु । ‘नेपाल लिपि गुथि’ बाहेक ‘लिपि थपू गुथि’, ‘नेपाल लिपि परिषद्, ‘न्हू हिसू पुचः’ आदि लिपि सम्बन्धी संस्थापाखें नं लिपि कक्षा न्ह्याकेगु, थीथी नेपाल लिपिं पत्रिका व सफू पिथनेगु ज्या जुल । अथे हे कम्प्युटरय् नं नेपाल लिपिया फोन्ट दयेकेधुंकूगु दु । नेपाल लिपिया युनिकोड फोन्ट नं स्वीकृत जुइ धुंकूगु दु ।

नेपालभाषाय्‌ कोश निर्माण यायेग ज्या प्राचीनकालं निसें न्ह्याःगु खनेदु । मध्यकालिन नेपालय्‌ भाषा शिक्षाया अत्यन्त प्रचलित पाठ्य सफू सरह कोशया सफुलिं ज्या ब्यूगु खनेदु । करिब ६०० दँ न्ह्यःयाम्ह कोशकार अमर सिंहं च्वःगु नामलिङ्गानुशासनम्‌यात अमरकोशया नामं नेपालभाषां टिका च्वयातःगु तःगू हे कोशग्रन्थ लूगु दु । थज्याःगु टिका ग्रन्थ मध्ये कल्लह्रदेवं थः काय्‌ छय्‌पिनिगु नितिं संस्कृतयागु नेपालभाषां अर्थ सहित च्वयातःगु ने.सं ५०१ या अमरकोश उल्लेख यायेबहः जू । अमरकोश बाहेक नेपालभाषां अर्थ च्वयातःगु धनञ्जय कोश (ने.सं ५९६),  स्यादन्तकोश (ने.सं ६२०) नं न्ह्यथनेबहः जू । जुजु प्रताप मल्लया राज्यकालय्‌ नं कर्णपुर कायस्थ नांम्ह कोशकारं ‘नेपालभाषा, संस्कृत, फारसी’ स्वता भाय्‌ तयाः फारसी प्रकाशया रचना याःगु दु । थज्याःगु हे सन्दर्भय्‌ ने.सं ८१७ य्‌ नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश जियान ग्वालवर्रोदा मासा (Gian Gualberto Da Masa) नांम्ह विद्वानं तयार याःगु खँ नं लुमंकेबहः जू । थ्व नेपालभाषा व इटाली यानाः निगू भाषा तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शब्दकोश खः । थुकी प्रविष्टी नेपाल लिपिं नेपालभाषां बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शब्दकोशयात डा. टेड रिकाडीं सम्पादन यानाः ‘A Dictionary of Newari language with a glossary in Italian’ नामं इ.सं. २०१४ य्‌ पिकाल । अथे हे विलियम कर्क प्याट्रिक, डेनियल राइट, प्रा. अगस्ट कनरेडी थेंज्याःपिं विदेशी विद्वान्पिंसं नं नेपालभाषाया आपालं शब्द सङ्कलन यानाः अंग्रेजी भाषं अर्थसहित सफू पिकाःगु दु । नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय्‌ डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । जोर्गेन्सन नेपाः झायामदीसां वय्कलं नेपालभाषाया २००० गः ति खँग्वः मुनाः उकिया अंग्रेजी भाषां वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः A Dictionary of Classical Newari (सन् १९३६) नामं शब्दकोश दयेकादिल । वय्‌कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु नितिं हःपाः बिल ।

सुगतदासं ‘नेपालभाषा शब्द सङ्ग्रह’ (ने.सं १०६८)या नामं नेपालभाषाया खँग्वः, खँभाय्‌ व खँपुया अंग्रेजी, नेपाली व हिन्दी अर्थ बियाः पिकयादिल । पूर्ण बुक स्टलं ‘वर्डबुक अफ इंग्लिस, नेपाली, नेवारी एण्ड जापानीज’ (सन् १९७०) सफुलिइ २२०० गः खँग्वः दुथ्याकाः पिथंगु दु । अथेहे आदि वज्राचार्यं ‘छुं पर्यायवाची शब्दकोश’ (ने.सं. १०७४), पन्नाप्रसाद जोशीं ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोश’ (ने.सं १०७६), ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोशया ताःचा’ (ने.सं १०७६), लोकमान सिंहं ‘त्वाथः,’ ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं ‘धुकूपिकू’ (ने.सं १०८३), ‘Jyapu Vocabulary’, ‘A Concise Dictionary of Newari’ (इ.सं १९९५), क्रियापद अनुक्रमणिका, नेवारी नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८), उलरिके क्वयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य जानाः ‘A Dictionary of Contemporary Newari’  सत्यमोहन जोशीं ‘सत्यकोश’ (ने.सं १०८८), ‘सच्छि खँग्वः’ (ने.सं.११११), जापानया मन्तारो हासिमोतों ‘द नेवारी ल्याङ्ग्वेज अ क्लासिफाइड लेकसिकन अफ इट्स भादगाव डाइेक्ट’ (इ.सं.१९७७) नामं स्वंगू भाय्‌– चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेपालभाषाया खँग्वः धुकू पिकयादीगु दु ।

ठाकुरलाल मानन्धर व एनी वर्गेट (सं) जानाः ‘नेवारी अंग्रेजी शव्दकोश’ (इ.सं १९८६), पुष्परत्न सागरं ‘नेपालभाषा मौलिक शब्दकोश’ (नेसं १११८), कृष्णप्रकाश श्रेष्ठं ‘नेपाली–नेपालभाषा शव्दावली’ (ने.सं १०९८), विकासमान जः श्रेष्ठं ‘सर्वय’ (ने.सं ११०३) कमलरत्न तुलाधरं English Nepal Bhasa Word Book  (ने.सं ११०८), ज्योति किरण बासुकलां ख्वप नेवाः खँग्वः (ने.सं १११५) आदि कोशया सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषाया शब्दतय्‌गु नेपालभाषां हे अर्थ तयाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय्‌ बःचा धंगु नेवाः खँग्वः धुकू (ने.सं ११०७) प्रकाशित जुल । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें प्रकाशित नेवार–नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८) नं कोश निर्माणया इतिहासय्‌ न्ह्यथनेबहःगु ज्या धायेमाः । सत्यमोहन जोशीं सम्पादन यानादीगु बःचाधंगु नेवाः खँग्वःधुकू सफुलिइ भाजु इन्द्र मालीं थुकी दुमथ्याःनिगु आपालं मेमेगु शब्द नं तनाः नेवाः तःखँग्वःधुकू – नामं कोशग्रन्थ तयार यानाः नेपालभाषा एकेदेमिया लुखां ने.सं. ११३०य्‌ पिकयादिल । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी, नेपालभाषाया अर्थ नं बियातःगु दु । अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया अध्ययनया नितिं तिबः बीगु तातुनाः च्वसापासां टोयोटा फाउण्डेशनया सहयोगय्‌ नेपालभाषाया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे – अमरकोश, गोपालराज वंशावली, मानव न्यायशास्त्र, थीथी प्राचीन म्ये सफू आदि पाखें खँग्वःत मुनाः कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय्‌ तःदँ बीकाः आपालं मिहेनत यानाः A Dictionary of Classical Newari (ई.सं. २०००) नामं छगू तःजिगु कोशग्रन्थ पिदन । थ्व ३१००० गः खँग्वः दुथ्याःगु कोशग्रन्थ पुलांगु नेवाः खँग्वःया उच्चारण सहित रोमन लिपिं पुलांगु नेपालभाषाया खँग्वःया अंग्रजी भाषं अर्थ बीगु यानातःगु आःतक पिदंगु नेपालभाषाया कोश मध्ये दकलय्‌ तःधंगु कोशग्रन्थ खः ।

अथे हे कोशया निमार्णया खँय्‌ विदेशी विद्वानपिं गथे नोल गरुचो, बर्नहार्ड कोयल्भर व ईश्वरानन्दया संयुक्त प्रयासं पिदंगु Newar Towns and Building  (ने.सं १११८) सफू पिथनादीगु दु । विमल ताम्रकारं नं ने.सं. ११२५ य्‌ ‘नेवाः खँग्वःपुथि’ नामं सफू पिकयादिल । च्वय्‌ न्ह्यथनागु कोशया सफू बाहेक महाकवि सिद्धिदासया पिदंगु सफुलिइ दुथ्याःगु खँग्वःयात कयाः डा. तुयुबहादुर महर्जनं ‘सिद्धिदास कोश’ च्वःगु दु । थथेहे नाताकुटुम्ब, अंगप्रत्यंग, सांस्कृतिक वस्तुसम्बन्धी नं थीथी कोश पिदंगु दुसा छगः आखःया शव्दकोश भूषण प्रसाद श्रेष्ठं, क्रिया खँग्वःया शब्दकोश चन्द्रमान वज्राचार्य आदिपिंसं पिकाःगु दु ।

नेपालभाषा गीत नांगु ग्रन्थ जुजु जगतप्रकाश मल्ल (ने.सं ७५९—७९३)व वय्‌कःया मन्त्री चन्द्रशेखर निम्ह जाना ‘जगच्चन्द’ नामं च्वयातःगु ५०० म्येया संकलन खः । थ्व ग्रन्थय् संभोग श्रृंगारया म्ये, अष्टनायीका भेद वर्णन् म्ये, शोकम्ये, देशभक्तिया म्ये आदि दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व ग्रन्थय् दुथ्याःगु जुजु जगतप्रकाश मल्लं थः यःम्ह मन्त्री चन्द्र शेखरया मृत्युं आहल जुयाः च्वःगु शोककाव्य नेपालभाषाया हे न्हापांगु शोककाव्य खःसा थ्व ग्रन्थय् दुथ्याःगु देशभक्तिया म्ये केवल नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे न्हापांगु देशभक्तिया म्ये खः ।

नेपालभाषाय्‌ व्याकरणया इतिहास थ्यंमथ्यं २०० दँ धया थें पुलां खनेदु । तत्कालीन बौद्ध पण्डित अमृतानन्द वन्देजुं ने.सं. ९५१ य्‌ ‘नेपालभाषा व्याकरण’ च्वयाः व्याकरण च्वयेगु परम्परा न्ह्याकादिल । थ्व सफू नेपालय्‌ रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसनयात नेपालभाषा स्यनेगु नितिं च्वःगु ग्रन्थ खः । थथे अमृतानन्दया व्याकरण पिदंगु थ्यंमथ्यं सच्छिदँ लिपा पुनर्जारणकालय्‌ वयाः तत्कालीन भाषा साहित्यकःमिपिनि दथुइ व्याकरण च्वयेगु छगू कथं लहर हे न्ह्यात । महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘सिद्धिव्याकरण’ धर्मादित्य धर्माचार्यं ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ व सहिद शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ सफू च्वयादिल । थुपिं व्याकरण मध्ये मुद्रण तथा प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) खः । शुक्रराजं थ्व व्याकरण नेपालभाषायात स्तरीय भाषा दयेकेगु तातुनाः नेपालभाषाया स्वभावयात मनन् यासें येँया भाषिकायात स्तरीय भाषा नालाः च्वःगु व्याकरण खः । शुक्रराज शास्त्रीया व्याकरण पिदंगु झिंस्वदँ लिपा डेनर्माकयाम्ह विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं A Grammar of Classical Newari  (सन् १९४१) नांगु व्याकरणया सफू पिथनादिल । थ्व व्याकरणया सफू अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु खयां नं तत्कालीन मेपिं वैयाकरणपिनिगु नितिं नमुना थें जुयाबिल । नेपालभाषाया व्याकरण च्वयेगु क्रमय्‌ खनेदुम्ह मेम्ह च्वमि खः पुष्परत्न ‘सागर’ । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया स्वरूपयात विशेष मनन यासें हाय्‌न्स जोर्गेशनया व्याकरणयात आधार नालाः ‘सुबोध नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०७२) नामं व्याकरणया सफू च्वयादिल ।

वय्कलं थ्व व्याकरण शव्दया लिउनेच्वंगु आखः तंकाः उकिया पलिसा विसर्ग, दीर्घ मच्वसे ‘लः’या ‘लख’, ‘जनी’या ‘जनिख’ हे च्वयेमाः अर्थात् मूल शव्द छु खः व हे च्वयेमाः धयागु सिद्धान्त कथं च्वयातःगु व्याकरण खः । थ्व व्याकरणयात नेपालभाषाया पाठ्क्रमय्‌ नं दुथ्याकातःगुलिं ‘सुवोध नेपालभाषा व्याकरण’या आपालं प्रचार प्रसार जुल । पुष्परत्नया थ्व व्याकरण पिदनाः छुं दँ लिपा पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषा शब्द रुपावली’ (ने.सं. १०७१), ज्यानबहादुर नेवाःया ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०८१), हितकरवीर सिंहया ‘पौभाः’ (ने.सं.१०८८), ईस्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया ‘मूलुखा’ (ने.सं. १०९३) आदि व्याकारण सफू पिदन । लिपा ने.सं १११२ य्‌ डा. सुन्दरकृष्ण जोशीया ‘नेपालभाषा भाषावैज्ञानिक व्याकरण’ प्रकाशित जुल । भाषाविज्ञानया सिद्धान्तया आधारय्‌ च्वयातःगु थ्व व्याकरणयात थौंतक पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरणमध्ये दकलय्‌ वैज्ञानिक कथं कयातःगु दु । थथेहे व्याकरण सम्बन्धी सफू च्वयेगु सन्दर्भय्‌ अंग्रेजी भाषां च्वयातःगु डा. कमलप्रकाश मल्लया The Newari language A working Outline (ई.सं. १९८५) व डा. तेजरत्न कंसाकारया A Basic Course in Coloquial Newari (सन् १९८४) व नेपालभाषाय्‌ च्वयातःगु नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं २००२) नांगु सफू न्ह्यथनेबहः जू । अथे हे डा. तुयुबहादुर महर्जनं नेपालभाषा व्याकरण, च्वसा आदि यानाः स्वंगू व्याकरणया सफू पिकयादीगु दु । चित्तधर ‘हृदय’, सूर्यबहादुर पिवा, काशीनाथ तमोट आदिपिंसं नं थःगु भाषाया सम्वर्द्धन, प्रचारप्रसारया निंतिं व्याकरण सम्बन्धी सफूचात पिकयादीगु दु । गथे – चित्तधरया नेपालभाषा गये च्वयेगु (ने.सं १०७२), सत्यमोहन जोशीया शुद्धं च्वयेगु सुत्र (ने.सं १०७८), सूर्यबहादुर पिवाःया नेपालभाषा खः कथं च्वयेगु लँपु (ने.सं १०७६), काशीनाथ तमोटया स्तरीय नेपालभाषा नियमावली (ने.सं ११०३) आदि । अथेहे च्वयेगुली एकरुपता हयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु सामूहिक कुतः धर्मोदय पत्रिकाया प्रकाशनं निसें न्ह्याःगु खः । तर थथे थीथी इलय्‌ जूगु कुतःमध्ये च्वसापासां लच्छियंकं न्ह्याकूगु व्याकरण विचार गोष्ठी न्ह्यथनेबहः जू । उगु गोष्ठीइ नेपालभाषा च्वयेगुली एकरुपता हयेगु खँय्‌ विवाद जुयाच्वंगु विषयय्‌ कार्यपत्र प्रस्तुत यायेगु, विचार विमर्श यायेगु ज्या जुल । अन गोष्ठीं निर्णय जूगु खँयात कार्यान्वयन यायेगु नितिं भाजु राजा शाक्यया सम्पादनय्‌ ‘सहलहया सुलचं’ (ने.सं. १११०) नांगु सफू नं पिदन । तर अथे खयां नं उकियात फुकस्यां मानेयानाः च्वःगु धाःसा खनेमदु । थौंतकया दुने नेपालभाषाय्‌ तःधंगु चीधंगु यानाः थ्यंमथ्यं ३० गू ति व्याकरण सम्बन्धी सफू प्रकाशनय्‌ वःगु दु ।

नेपालभाषा ल्हाइपिं मनूत विस्तार जुयावंलिसे थुकिया भौगोलिक व सामाजिक भेद नं खनेदत । थुगु भेद येँ, यल, ख्वप, दोलखा, पही व चिलं यानाः न्याकचा दु (शाक्य, १९९२ व जोशी, २०६०, क–ज) । येँ, यल, ख्वप, दोलखा व चिलं भौगोलिक कचा खःसा पही सामजिक कचा खः । नेवाःभाय्‌या वक्ता स्वनिगः (येँ, यल, ख्वप) व नेपाःगाःया ३९गू गामय्‌ ख्वातुक्क खनेदु । जिल्लाया ल्याखं ७७ गू जिल्लाय्‌ न्यनाच्वंगु दु ।

ई.सं. २००५ निसे २०१७ तक भाजु ओमकारेश्वर श्रेष्ठंया नेतृत्वय्‌ जूगु ‘समाज भाषावैज्ञानिक सर्भेक्षण’ कथं नेपालभाषाया भौगोलिक व सामाजिक भेद मूलतः येँ–यल, ख्वप, दोलखा व पही यानाः प्यथी जक खनेदुगु जुल । येँ–यलं नेपाःगाःया येँ व यलदेलिसें पूर्वी, दक्षिणी व पश्चिमी ग्रामीण लागा (आःया ११गू नगरपालिका)यात कःघाइ । लिसें तराइया थीथी जिल्लाय्‌ नं थुकिया बल्लाक प्रभाव खनेदु । थुकी ख्वपया भाषिकाय्‌ दकलय्‌ आपाः लिकचा खनेदत । ख्वप, थिमि–बोदे–नगदेश, नाला–साङ्गा– भ्वँत, धौख्यः–खम्पु–चौकोट, पन्ति–खोपासी यानाः न्याकचा दु । पही दुने गमाल, पही, गोपाली व बलामि प्यकचा दत  ।

दोलखाया द्वालखाय्‌, तौथली, दुति व लिस्ती यानाः प्यकचाः दत । पहीया थःगु हे लिकचा नं तौखेल, शिखरपा, बोसन, खोपासी व थोकरपा खनेदत । चित्लाङया लिकचाकथं बलामि, गमाल व गोपाली यानाः स्वकचा सामाजिक लिकचा खनेदत । बलामिया चित्लाङ बाहेक टेकानपुर (थानकोट), सितापाइला, रानीवन (बालाजु), कागतीगाउँ (ओखरपौवा) लिकचा नं दत । गमालया चिलं (चित्लाङ) व संगू (प्याङगाउँ)या निकचा दत । गोपालीया तिष्टुङ, चिलं व थक्वाः (थानकोट) स्वकचा दत । मुक्कं यानाः नेपालभाषाया २८ कचा, लिकचा खनेदत । थन पहीया कचामचा दकलय्‌ आपा लिकचामचा खनेदत । थुकीयात तालिका नं–२ दुने क्यनातःगु दु ।

चित्लाङ गालय्‌ गमाल, बलामि व पोडेया क्वातुगु जग खनेदु । चित्लाङ गाः व मेमेथासया बलामिया स्थानीय कचामचा खनेदयावल । चित्लाङ व ओखरपौवाया वर्णव्यवस्था नामं पाःगु खनेदत बलामिं बिस्कं भाषाया बांलुइकेत्यंगु खनेदु । पहरीया कचा खँग्वःया तगिमय्‌ खनेदत । पहरीया अभियन्तातसें नेपालभाषालिसे फायाः जनजातिया भाषा व जातिया धलखय्‌ विस्कं नां दुतिनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया कचा क्वःछीत वृहत्तर अध्ययन न्ह्याकेमाःगु खनेदु ।

तानसेनय्‌ नेपागाःया स्वंगू शहर येँ, यल, व ख्वपया भाषाया ल्वाकःबुकः खनेदु । थन स्वंगू सहरया मनूतसें थःथगु हे भासं खँल्हाना कालाबिल याइ । छम्हेसिनं धाःगु मेम्हसिन बांलाक थुइका ज्याखँ न्ह्याकाच्वंगु दु । भाषा संरक्षणया बांलाःगु दसु थन खनेदु ।

सामान्य ल्याखं नेपालभाषाया कचा थुइकेत नेपाःगाःया उत्तरपूर्वी लागाय्‌ ख्वप व मेथासय्‌ यलभाय्‌या किचः खनेदु । अथे हे तत्कालीन सगरमाथा अञ्चलं पश्चिमया दक्व थासय्‌ ख्वपभाय्‌या किचः खनेदुसा ल्यंगु थासय्‌ यलभाषाया किचः खनेदु ।