नेवाः म्ये व संगीत हलिंन्यंकं बय्‌बय्‌ जू ।मल्लकालसिबेंन्ह्यःनिसेंनेवाःतय्‌संम्येज्यानावःगुसीदु ।मल्लकालय्‌म्ये, संगीत व प्याखंया विकासलिसें संरक्षण व सम्बद्र्धन जुयाच्वंगुलिं थौं झीगु न्ह्यःने ल्यनाच्वंगु जुल ।

नेवाःतय्‌ जीवनय्‌ व समाजय्‌ संगीतया आपालं महत्व दु ।धार्मिकज्याखँय्‌ चचा हालेगु, अले दाफा भजन हालीगु थें ऋतुया ईब्यःकथं थीथी म्येत नं हालेगु चलन दु ।अथेहे कर्मकाण्डय्‌ नं संगीत छ्यलीपिं नेवाःतय्‌सं जन्मंनिसें न्ह्यागुकथंया संगीत श्रवण यानावःसां थःम्हं न्यने मखनीगु संगीत सीबाजं तक्क दुपिं खः ।

चचा, दाफा, भजन, ज्ञानमाला भजनंनिसें स्वनिगलय्‌ नेवाःम्येया विकास जुजुंवःगु खः ।स्वनिगः अले स्वनिगलं पिने गनगन नेवाःत दै, अन अन हे धार्मिक, सांस्कृतिक चलन नं विस्तार जुजुं वनी ।उकी मध्यय्‌ म्ये संगीत नं खत ।थ्व हे म्ये संगीतं नेवाःतय्‌गु म्हसीका संसारय्‌ ब्वयाच्वंगु दु ।उकिंयानाः न्हापांनिसें हे विदेशी अन्वेषकत वया नेवाः म्ये संगीतया बारे अन्वेषण यानावंगु नं दु ।

न्हापा नेवाः संगीत अप्वः यानाः शास्त्रीय रागया आधारय्‌ हालीगु खः ।थुकथंयाछ्यलाअप्वःयानाःचचाः, दाफा, भजनय्‌ याइगु खः ।थ्व बाहेक लोकम्ये दकलय्‌अप्वः बय्‌बय्‌ जू । लोकम्ये मतिना, सामाजिक विसंगतिलिसें ध्याचुलिं जाःगु नं जुइ ।शास्त्रीय राग, लोक म्ये धुंकाः आधुनिक म्ये खः ।थुकी म्ये व संगीत छगू बिस्कं पहलं जुइ ।

परापूर्वकालंनिसें झीथाय्‌ चचा, दाफा, चचालिसें लिपांगु इलय्‌ ज्ञानमाला भजन हाला वयाच्वंगु दु ।गुह्यतान्त्रिक विद्या पुजाया निंतिं, देवदेवी स्तुति व वर्णन लिसें स्वानाच्वंगु दु ।लिपाज्ञानमालाभजनय्‌धर्म, स्तुति जक मखु दार्शनिक, जनजागरण व चेतनामुलक म्येत चिनेगु हालेगु यानावःगु दु ।भजनत अप्वः यानाः धार्मिक बाखंया लिधंसाय्‌, देवदेवीया स्तुति स्मरण गाथात हालीगु खः ।चचाः म्ये गुह्य शक्तिया पूजाबलय्‌ हालीगुखः । न्हापा म्ये शास्त्रीयआधारय्‌ हालीगु खःसां ईकथं पानाववं जनमानसं अःपुक्क श्रवण व हाले फइ कथंया सृजनात जुयावःगु दु  गथेकि न्हापाया भजनय्‌ संस्कृत व पुलां भाय्‌या खँग्वःलिसें खँपुत छ्यलातःगुलिं गुलिखे उकिया अर्थत मसिया वनेधुंकल ।लिपा चलनचल्तीया ल्हानाभाय्‌ अले सरल खँग्वः खँपुत नं छ्यलेगुयानाहल ।

नेवाःतय्‌ नखःचखःपतिं थीथी लसय्‌ थीथी म्ये हाली ।गुगुं रागयाआधारितजूसा गुगुं लोकम्येकथं नं हालेगुयाइ ।थजाःगु म्येत न्हापा हालीगु चलन दुसा गुलिं थौंकन्हय्‌हालेगु मयाये धुंकल ।समाज विकास वआधुनिकीकरणं झीगु थज्याःगुसंस्कृति न्हनावनाच्वंगु खः । माघवनीबलय्‌, सिलाचाः फ्वं वनीबलय्‌, लः फ्वं वनीबलय्‌ व मेमेगु इलय्‌ थीथी म्ये हालीगु खः ।

थज्याःगु म्ये मध्यय्‌ यःमरि पुन्हिबलय्‌ हालीगु त्यःछिंत्यः म्ये तसकं लोकंह्वाः ।छुं दँ न्ह्यःनिसें न्हनावं थें जुइधुंकूगुयात संस्थागत मनूतमुनाः त्वाःत्वालय्‌ बाजागाजा सहितथ्व परम्परा ल्यंकेत न्ह्यज्यानाच्वंगु दु ।

नेवाः – मूलतः छगू सभ्यता खः । खतुं सामान्य प्रचलनय् नेपाःदुनेया निश्चित थाय्या निश्चित मनूतय् छगू समुदाययात नेवाः धायेगु यानावयाच्वंगु दु । तर नृतत्वविज्ञान, मानवशास्त्रया मान्यता कथं नेवाः धैगु केवल छगू मानव समुदाययात वोध याकीगु खँग्वः जक मजुसें थुकिया तःजिगु अले तब्यागु अर्थ दु । नेवाःया म्हसीका मालावं वनेबले दक्कले न्हापां नश्लगत मिखां स्वयेगु याइ । मनूतय् म्हगः जक मखु, ख्वाः, मिखा, धिकः अले हिया स्वापू छु धकाः नं मालिगु जुइ ।

गुज्वःगु थासय् च्वनीपिं ? गुज्वःगु थाय्बाय् दयेकीपिं ? छेँखा, त्वाः–बहाः, लँपु–गल्ली, वस्ती, गां–शहर गन च्वनीपिं ? गुकथं च्वनीपिं ? च्वनेत वा जीवन हनेत गुकथंया भौतिक संरचना दयेकिपिं ? गुज्वःगु शिल्प, प्रविधि व वास्तुकला नाला वयाच्वंपिं खः ?

म्वानाजःछिया निंतिं नालावयाच्वंगु नसा, त्वंसा, पुंसा, तिसा अले उकी दुगु विविधता व सम्पन्नतापाखें समुदायया जीवनशैलीया नापनापं स्वभाव अले संस्कार संस्कृतियात नं ब्वयाबी ।

जीवन व जगतया दथुइया स्वापूयात जीवन्त यायेगु छगू मानवीय प्रवृत्ति धैगु जन्मनिसें मृत्यु अले मृत्यु पर्यन्ततक हनीगु थीथी सामाजिक संस्कार, नखःचखः, जात्रापर्व खत । परम्पराकथं जक मखसें थुज्वःगु व्यवहारय् दार्शनिक पक्षया गहनता नं दयाबीवं उकीं समुदायया उन्नत सांस्कृतिक चेतयात हे न्ह्यब्वयाबी ।

छगू समुदाय केवल मनूतय् पुचः जक मखसें सुसंस्कृत, सभ्य, सुशिल नं खः धैगुया दसि धैगु हे उमिगु जीवनयापनया झ्वलय् ध्वदुइगु सुन्दर कलाकृति, संगीत व मूर्त अमूर्त सम्पदाया सिर्जना नं खः । साहित्य व संगीत थुज्वःगु हे च्वछायेबहःगु विधात खत । अले थःगु मांभाय्यात अभिब्यक्त यायेगु अःपूगु माध्यम कथं विकास यानाक्यंगु थीथी लिपिया अस्तित्वपाखें नं समुदायया म्हसीका बियाच्वनी ।

उलि जक मखु जीवन छु खः ? मनू व समाज छु खः ? उकियात थुइकेगु थःगु हे बिस्कं दर्शन व मान्यता नं दु, नेवाःतय्के ।

थुकथं तःगु पक्ष व दृष्टिकोणं दुवालेबले समष्टिगत रुपय् नेवाः धैगु मात्र छगू समुदाय जक मखसें छगू जीवन्त सभ्यताया म्हसीका खः ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

लोकसाहित्यया प्रमुख विधा मध्य लोकबाखं नं छगू खः । बाखं कनेगु व न्यनेगु चलन नेवाः समुदाय दुने आपालं चलन दु । विशेष यानाः थज्याःगु लोकबाखं बाज्या अजिपिंसं द्यनेबलय् वा चिकुंलां मकः कुनाः मचात छचाखेरं मुनीबलय् कनेगु याइ । नेवाः समाजय् प्रचलित लोकबाखं नेवाः सांस्कृतिक सामाजिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वनीगुलिं मनोरञ्जन बीगु जक मजुसे थुकिं तत्कालीन लोकजीवन पद्धति, लोकमनोभाव, आदियात नं ब्वयेगु याइगुलिं थज्याःगु लोकबाखंया विशेष महत्व दु । नेवाः लोकबाखनय् बाखं शुरु यायेबलय् छगू देशय् व बाखं क्वचायेत्ययेकाः उलिंचिया बाखं थुलिंचा, घ्यःतयेगु कोरिंचा धायेगु प्रचलन नं नेवाःतय्‌गु बाखंया छगू विशेषता खः ।

लोकम्येय् थें लोकबाखनय् गद्दीनसिन जुजुया नां न्ह्यथनेगु यानातःगु मदु । रोमाञ्चित तथा अलौकिक घटनात न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थना मनोरञ्जन बीगु नापं नीति उपदेशया खँ कनाः ज्ञानया जः ह्वलेगु, मभिंगु मनिंगु ज्याखँ प्रति ध्याचू नकाः वा गिजेयानाः अज्याःगु ज्या समाजय् मजुइकेगु चेष्ठा हे लोकबाखंया मू उद्देश्य जूगु दु । मानवेतर प्राणी झंगःपंछि, लाखे–लसिं, ख्याः, कवं आदिपिंत नं बाखनय् पात्रकथं दुथ्याकाः उमित नं मनूतय्‌सं थें खँल्हाबल्हा तयाः बिचाः संचाः याकातइगु, नुगलय् थुंदीगु छगू प्रभाव लाकाः बाखं क्वचायेकीगु, बाखंया रचना गद्य भाषां जूसां बाखंया थाय्‌थासय् लय्वद्ध उक्ति टुक्कात दुथ्याका तैगु आदि नेवाः लोकबाखंया थःगु हे विशेषता खः ।

नेपालभाषाय् खनेदुगु लोकबाखंया विषय मूलतः— १. देव–देवीपिनिगु उत्पति, पराक्रम, उपकार सम्बन्धी २. तीर्थव्रत माहात्म्य सम्बन्धी, ३. बुद्धि तथा दूरदर्शिता सम्बन्धी, ४. भाग्यवादी कर्मवादी सम्बन्धी ५. अर्ति उपदेश सम्बन्धी, ६. हास्य व्यङ्ग्य सम्बन्धी, ७. वीरता तथा पुरुषार्थ सम्बन्धी, ८. ख्याः, कवं लाखे–लसिं सम्बन्धी, ९. पशुपंक्षी सम्बन्धी, १०.पौराणिक, ऐतिहासिक घटना आदि सम्बन्धी जूगु दु । थुपिं लोकबाखं नेवाःतय्‌गु बस्तीअनुसार छुं पाःगु दुसा गुलिं लोकबाखंयात स्थानीयकरण यानातःगु नं दु ।

थथे मौखिक परम्पराय् न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकबाखंयात करुणाकर वैद्य, प्रेमबहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी थेंज्याःपिं लोकसाहित्यविद्पिंसं थज्याःगु छुं लोक बाखं संकलन यानाः प्रकाशनय् हःगु दु । दकलय् न्हापां करुणाकर वैद्यं नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८) नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा लिपा वय्कलं हे हानं थज्याःगु लोकबाखंया सफू खुगू भागतक पिकयादिल । अथेहे प्रेमबहादुर कसाःनं नं न्यँकँ बाखं (ने.स १०८६ )या नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा थ्व हे नामं लोकबाखंयात आः नेवाः जनमानसय् न्यँकँ बाखं धायेगु चलन जूगु दु । अथे हे केशरलाल श्रेष्ठं नेवाः लोकबाखंयात अंग्रेजी भाषाया माध्यमं पिकयाः विदेशीतय्‌ दथुइ नं नेवाः लोकबाखं थ्यंकेगु यानादिल ।

छगू देशय् कां, खू, धुसि स्वम्ह पासापिं दु । इपिं साप हे गरीब । छन्हु इपिं स्वम्ह फ्वनाः फ्वनाः ननं लँय् वनाच्वन । छम्हेसिनं नतूचा छपु लुइकल, अथेहे छम्हेसिनं हँचा व मेम्हसिनं मुगः छगः लुइकाकाल । स्वम्हेसियां म्हतिं म्हतिं लूगु छुथें धकाः ज्वना जुल । इपिं स्वम्हेसियां ‘आः झीपिं स्वम्हं मिले जुयाः देशंदेश चाःहिलाः फ्वना नये’ धकाः सल्लाह यात । स्वम्हं साहुति यानाकथं ववं छगू घनघोर जंगलय् थ्यन । अन थ्यंसेंली स्वम्हेस्यां थवंथः “पासा झीपिं ला तसकं हे ग्यानापुगु जंगलय् लात” धकाः हाहां ग्याःथें चिकुथें च्वंकाः वनावं च्वन । आखिरय् ववं उमिसं जङ्गलय् साप हे बांलाःगु तःखागु छेँ छखा खन । इपिं मध्ये छम्हेसिनं धाल, ‘ए पासा ! ए पासा ! झीपिं अन हे छेँय् वनाः फ्वनेमाल नु, थज्याःगु जंगलय् नापं गपाय्च्व बांलाःगु छेँ स्वस्व” धाल । वयागु खँ न्यनाः इपिं सकलें “नु सा नु” धाधां वहे छेँ पाखे स्वस्वं वन । अन छेँय् थ्यंका स्वतं इमिसं पिने सुं हे मखन । अले इपिं व हे छेँय् कुनें निसें खापा त्युत्युं तले थहांवन । इमिसं लँय् लुइकाहःम्ह दुगुचा छम्ह नं तलय् हे थतयंकाः च्वतय् यंकाः चिना तयेयंकल ।

व छम्ह लाखय्‌यागु छेँ जुयाच्वन । पलख जाःबलय् लाखय् पिने चाःहिलाः छेँय् वल । छेँय् वःबलय् खापा तिनातःगु खन । अले व लाखय् नं “ए, जिगु छँय् च्वंच्वंपिं सु ?” धकाः न्यन । व हाःबलय् लाक्क दुगुचा छम्ह जक ‘म्याय, म्याय्’ हालाहल । लाखय् उज्वःगु सः तायेवं गजब जुल । अले ““योमा थ्व छु हाला हःगु” धकाः ग्यात । अय्‌नं खापा घाराघारा यानाच्वन । लाखय्‌नं धाल— “आम्थे हालेफुम्ह छं जितः कुतिं न्याये फुसा का ?” धाधां वं थःगु पतिं कँय्‌प्वालं दुछ्वत । लाखय्‌नं पतिं कँय्‌प्वालं दुतछ्वया हयेवं कां, धुसितय्‌सं लुइकाहःगु नतूचां म्वीक सुयाबिल । सुयाहःगुलिं लाखय्‌या पतिं ह्वगनाः हि ब्वालाब्वाला वल । लाखय्‌यात साप हे स्यात। ‘“आया बाबा’ धका हाहां वं ल्हाः काचाक्क लिकाल । हाकनं लाखय्‌नं ‘का साः काः ! जिगु ल्हातय मुर्कि छकः दा, गुलित दायेफु’ धकाः ल्हाः छपा मन्ह्यं मन्ह्यं खापां दुछ्वत । कां, खू, धुसितय्‌सं थःपिंसं हःगु नमुगलं म्वीक दायाछ्वत । लाखय्‌या ल्हाः हे पति चिन । ‘आइया बाबा’ धकाः हाहां काचाक्क ल्हाः लिकाल । लाखय्‌नं ‘अहो थुपि गज्याःपिं छकः स्वहे स्वये’ धकाः क्वँय् प्वालं स्वःबलय् कां, खु, धुसितय्‌सं हचां वयागु मिखाय् सुयाहल । लाखय्‌या मिखा छपा कां जुल । लाखय् ला ग्यात । ‘थनला चानचुनपिं खैमखुत’ धकाः वं मेपिं पासापिंथाय् थ्यंकाः व लाखय्‌नं ‘जिगु छेँय् गज्वःपिं ग्यानापुपिं दुहां वनाच्वन, जितः ला थुज्वःगु गति यानाहल’ धकाः जुक्व कन। ‘कारे, नु, पासापिं, जितः मद्दत यानाः उमित पित छ्वयेमाल, नत्र जि गन च्यंवनेगु” धकाः पुकारे यात । “का का नु” धकाः छम्ह लसिं वयाः स्वःवन । वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं ताःथें “म्याय ! म्याय” दुगुचा हालाच्वंगु ताल । व नं ग्यात ! हानं वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं धाःथेंनंतुं धयाः यानास्वःबलय् वयात नं उगु हे गति याना बिल । व नं “खैमखुत, थुमित जिपिं सकलें मुनाः स्वये माली, थथे च्वनां जीमखुत, झ्याः हे गयाः स्वयेमाल” धकाः मेपिं पासापिं सःतः वन ।

लाखय्‌तय्‌सं मेपिं पासापिं सःतः वनाच्वंतले थुखे कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेगु धकाः वहे दुगु स्यानाः कवाफ दायेकाः ब्वबि तयाः झ्वःछुनाः नयेत ठीक याना च्वन । लाखय्‌त पासापिं फुक्क मुंका छगू बथान हे जुया वल । ‘अथे मखुत पासापिं झ्यालं हे स्वये माल बरू ब्वहलय् ब्वहलय् गयाः स्वये नु’ धकाः सल्लाह यात । छेँ थुवाःम्ह लाखय्‌नं ‘जि दक्वसिबे तःलय् च्वने, छिपिं जिगु ब्वहलय् गयाः स्व’ धकाः धाल । वं धाःथें लाखय्‌त वं वैगु ब्वहलय् गगं झ्यालय् थ्यंकल । उमिसं अन छेँय् च्वंपिं मनूत जक खः धकाः नं खन । उमिसं स्वया च्वंबलय् हे लाक्क कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेत ‘च्वंनिसें नयेलाकि क्वंनिसें नय’ धकाः हालाच्वंगु पाः लात । कांम्हेस्यां ‘क्वनिसें हे नये का’ धाल । अथे धाःगु तायेवं दक्कसिबय् तःलय् च्वंम्ह ग्याःम्ह लाखय्‌नं ‘आः खैमखुत क्वं निसें नयेगु धाःगु जितः हे निसें नैगु जुइ’ धकाः झातापातां सनाः भागाभाग जुयाः बिस्युंवन । वं त्वःताः बिस्युं वनेव च्वय् च्वंपिं उलिमछि लाखय्‌त फुक्क आकाझाकां कुतुं वयाः वं वैत वं वैत ल्हानाः सित । बिस्युं वंम्ह छम्ह अत्तापत्ता हे मन्त ।

तलय्‌पाखे मनूतय् खूब भ्वय् न्यायेका च्वन । कुने पिनेपाखे घ्वारारारा सः वःगु तायाः इमिसं पिने छु जुल थें धकाः स्वःबलय् लाखय्‌त ला छद्वँ जुयाः सिनाच्वंगु खन । थ्व खना इमिसं ‘थुपिं फुक्क वं वैत वं वैत द्यतना स्वःगु जुइमा, झीसं क्वंनिसें नये धैगुलिं ग्याना बिस्यूं वंगु, कुतुं वनाः सीगु जुइमाः’ धकाः सीकाः इपिं दंग जुल । ‘आः थ्व छेँया धन सम्पति ब्याकं झीगु धाःसां जिल’ धकाः नं दंग जुल । उमिसं आः स्वम्हेसिनं ज्वने फक्व ज्वनाः वनेगु धकाः सल्लाह यानाः नयेनी सिधयेका म्हे छपाः छपातय् अन च्वंगु हिरा मोति थम्हं थम्हं ज्वने फक्क ज्वनाः स्वम्हं पिहाँ वल । ववं ववं इपिं छगू चिकीधंगु गांचा छगुली थ्यन । बान्हि जूगुलिं बाय् नं अन हे च्वन । अले इपिं स्वम्हय् खूम्ह व धुसिम्ह निम्ह जाना ‘का नु, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः थ्व कांयात स्याये नु अले वैगु भाग नं झीत दै धकाः सल्लाह यात । इमिसं विष दुम्ह सर्प छम्ह हल । कांम्हेस्यां जा नयेत्यंगु बखतय् जा नाप ल्वाकछ्यानाः विष दुम्ह सर्प छम्ह तयाः नकल । कांया जा नःगु बखतय् ‘थ्व नाइसे च्वंगु छु तयागु ?’ धकाः न्यँन्यं नयाच्वन । इमिसं ‘छन्त ल्ह्वना वैगु वस्तु नकागु’ धाल । ननं ननं व कांया ला नये हे सिमधःनिबलय् मिखां बिस्तार बिस्तारं खने दयावल । मिखां खनेवं आश्चर्य जुया जाब्व स्वःबलय वं सर्प खन । ‘स्व पासापिं छिमिसं जितः स्यायेत सर्प नकातःगु खनी’ धकाः पासापिंत न्वात । पासापिंसं ‘छन्त मिखां खनीगु वासः नकागु का, आः मिखां खन मखुला !’ धकाः खँ तल । कां नं पत्याः जुल ।

छन्हु लिपा अथे हे बासं च्वंबलय् कां व खू मिलय् जुयाः ‘ए पासा, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः व धुसि चाःतुला द्यनाच्वनीबलय् मुगलं दायाः स्यायेनु’ धकाः सल्लाह यात । निम्हेसिनं खँ मिलय् जुसेंलि दुगः न्ह्याःवेक द्यनाच्वंम्ह धुसियात नक्का बिल । धुसि ‘आईया बाबा’ धकाः हाहां तिल्ल प्यन । उबलय् लाक्क धुसि तप्यनावल । धुसिं ‘जितः स्वायेत दायागु ला ? बेइमानत !’ धाल । उमिसं ‘मखु, व ला छन्त तप्यंकेत यानागु, का स्व ! आः धुसिलूम्ह छ तप्यंला मप्यं’ धाल । धुसिं ‘खै का’ धकाः च्वनाच्वन ।

अथे जुजुं हाकनं ववं छथाय् बाय् लाःबलय् कां व धुसि निम्ह मिलय् जुयाः ‘व खूम्हेसित खुत्यांगु तुतिइ दायाः स्यायेगु, वैगु भाग नं झीत हे दइ, आः छेँय् नं थ्यनिन’ धकाः सल्लाह यानाः पक्का यात । बःन्हि द्यनाच्वंगु पाखय् लाका इपिं निम्हं वनाः मुगलं खूयात खुत्यांगु तुतिइ छथु बेगं दाल । अथे याःबलय् वयागु बेक्वःगु तुति झन तप्यना वल । ‘अईया बा बाः’ धकाः हाहां खूम्ह दनाः वल । ‘छिमिसं जितः स्याये त्यन बा बा, दुहाई महाराज !’ धकाः हालाः दनावल । इमिसं ‘धत् मखूगु खँ ल्हानाच्वनी, छन्त ला खूगु तुति लायेकेत धकाः यानागु’ धाल । व नं ‘खै का’ धकाः सुंक च्वन ।

उबलय् निसें इपिं स्वम्हं कां नं मजुल, खू नं मजुल, धुसि नं मजुल । स्वम्हं सद्देपिं जुयाः धन सम्पत्ति गाक्क ज्वनाः म्ये हाहां थःथःगु छेँय् वयाः आनन्दं काल हनाच्वन ।

छगू थासय् छप्वाः प्वालय् छम्ह चखुंचा दु । वया यक्व सम्पत्ति दु । छु छु धासा भिंपू बागः, ध्यबा बागः, कँय् बाकू छकू व वह छकू दु । छन्हु व चखुंचा थःगु छेँय् च्वनाच्वंबलय् भ्वाथःगु लं फिनावःम्ह छम्ह ज्यापुचा खन । ज्यापुचित खनेवं वं धाल – ‘“हुँ वःम्ह ज्यापुचिया भ्वाथःगु लं, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धयाच्वंगु ज्यापुचां ताल । चखुंचां हे थथे हिस्यानाः धाःगु खनाः छेँय् वनाः बांलाःगु वसः पुनावल ।

बांलाःगु वसः पुनावःगु खनाः व चखुंचां धाल – ‘हुँ वःम्ह ज्यापुचा भ्वासिचाः, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धाःगु तायाः ज्यापुचां तंम्वयेका जुजुयाथाय् उजुर याःवन ।

ज्यापुचां बिन्ति यात ‘हे महाराज ! जितः फल्नागु थासय् फल्नागु प्वालय् च्वंम्ह चखुंचां तस्सकं हेपंख्यात ! भ्वाथःगु वसः पुनावनां हिस्यात । बांलाःगु वसः पुना वनां भ्वासिचा धाल । वयाति धन सम्पति सुयां हे मरु धकाः व ला साप हे फुँइ यात । निसाफ याना बिज्यायेमाल महाराज !’ ज्यापुचिगु उजुर न्यनाः जुजुया नं चखुंचा खनाः न्याक्क तं पिहां वल ! “आसे रे आसे, जिं स्यूका वैत यायेगु !” थथे धयालि जुजुं सिपाइ छ्वयाः व चखुंचित ज्वंके छ्वत । सिपाइतय्‌सं चखुंचित न्याक्क चिनाः हयाः वयागु धन सहित जुजुया न्ह्यःने हाजिर यात । जुजुं ज्यापुचा व चखुंचा निम्हेसिगु खँ न्यनाः चखुंचां ज्यापुचित हेपंख्याःगु हे खः धकाः सीकाः सिपाइतय्‌त धाल “का थ्व करपिंत हेपंख्याइम्ह व हिस्याइम्ह चखुंचिगु ला दायेका हिँ हुँ ।” जुजुयागु थ्व आज्ञा न्यना चखुंचा छकः इतिइति न्हिल अले धाल– “महाराज ! जुजु धैम्ह ला वीर जुइ । छपिं धात्थें वीर खः धैगु जूसा छम्हं नयाबिज्याहुँ रे । जि थें जाःम्ह जाबा चखुंचा छम्ह नयेत नं कुचाकुचा थला नयेमाःला !” चखुंचिगु थ्व खँ न्यनाः जुजुया भचा मछासे च्वन । का सा का, छम्हं हे नयेका धकाः चखुंचित चि–चिकनय् वालाः नयेत थिक्क यानाः चखुंचिके न्यन – ‘छ्यनंनिसें नये लाकि प्यनंनिसें नये ?’  चखुंचां धाल – ‘छ्यनंनिसें नःसा माकुसे च्वनी, प्यनंनिसें नःसा खि नवइ । महाराजया यत्थासं नयाबिज्याहुँ ।’ अथे जूसा छ्यनंनिसें हे नयेका धयाः जुजुं छ्यनंनिसें चखुंचा छम्हं नुनाछ्वत ।

थत हेपंख्याःम्ह चखुंचित जुजुं नयाछ्वत धकाः लय्लय्तातां ज्यापुचा छेँय् वन । जुजु नं न्हिच्छि थः माःमाःगु ज्या याये धुंकाः बहनी जुसेंलि द्यं वन । तर व चखुंचा जुजुया प्वाथय् उखें थुखे, थुखें उखे भुर्रभुर्र ब्वयाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः हालाच्वन । न्हिनय् ज्याजि याना जूगुलिं जुजु छुं वाःमचा । आः चान्हय् सकस्यां न्ह्यः वयाः गनं हाःसः मदुबलय् जुजुं चुखुंचा हालाच्वंगु ताल । ‘अहो, थ्व चखुंचां ला ज्यापुचित जक हेपंख्यात धयां जितः समेतं हेपंख्यात । थ्व ला साप हे उलि ग्यं थुलि ग्यं मस्यूह्म जुयाच्वन । तर, जिगु प्वाथय् हे ला खनि । थौं चच्छि द्यनाः दनेबलय् थ्व सिनाः नं खि जुइ हे धुंकी थें ! छु याइ थ्वं ?” मनमनं थथे धयाः जुजुं न्ह्यः वयेकेगु कुतः यात । तर न्ह्यः वयेकेफुगु मखु । चखुंचा ला प्वाथय् पपुतिं भाराभारा दाया झन ततसकं हालाहल– ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने ।’ जुजुं तंम्वयेकाः प्वाथय् पौंपौं दायाः चखुंचित ‘हालेमते, सुम्क च्वँ’ धाल । तर, चखुंचां हालेगु त्वःतूगु मखु । चच्छि तक जुजुयात द्यने बिउगु हे मखु । लासाय् जक फाताफाता पुलाः जुजुं अथे हे चा छ्वत । कन्हय् सुथ जुसेंलि जुजु निम्ह सिपाइत ब्वनाः पिथा च्वँवन । पिथा च्वनेबलय् चखुंचा पिहाँ वलकि चंदक पालाः निकू थलाब्यु धकाः जुजुं इमित धयातल । जुजुया पिथा च्वन । निम्ह सिपाइ निपु तलवार ज्वनाः चखुंचा पिहां वल कि पाले धकाः जवंखवं च्वनाः तयार जुयाच्वन । तर जुजुया खि पिहां वया नं चखुंचा पिहां मवः । प्वाथय् च्वनाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः थुगु माथं हालाच्वन । लिपा जुजुं ‘म्वाःल पिहां वा, छंगु धन सम्पत्ति नं फुक्क लित बी’ धकाः आपाः बिन्तिभाव यासेंलि पिहां वल । सिपाइतय्‌सं चखुंचित पाले धकाः भ्वाक्क पाःगु ला जुजुया प्यनय् लानाः प्यं निकू दल । चखुंचा भुरर्र ब्वया वनाः पःखालय् जूवन । जुजुया प्यं बाकू दःगु खनाः ‘नल मखुला छम्हं ! नल मखुला छम्हं !’ धकाः हालाच्वन ।

चखुंचा पखालय् च्वनाः थथे हालाच्वन । उबलेय् लाक धों छम्ह तीजक वयाः चखुंचित काचाक्क ज्वनाःजिनाः ‘का छंत नयेत्यल’ धकाः धाल । ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचिया सातुपुतु वन । तर, वं गाक्क धीरज यानाः क्वमालि जुयाः धाल– “ध्वंगुर्जु ! स्व, जिगु म्ह छम्हं खि किनाच्वंगु दु । थ्व खि किनाच्वंगु पपू छक लखय् सिला गंके, अले नयेमाःसा न । आः खि नवयेक नयां छु साइ !” ध्वंगुर्जुं नं थय्क बिचाः यातकि ‘खः बा ! खि नवयेक नयां छु याये, नयेगु जुसेंलि साक्क हे नये का !’ थथे बिचाः याना वं चखुंचित त्वताबिल । ध्वँलं त्वःतेवं चखुचां म्वःल्हुयाः म्हय् किनाच्वंगु खि फुक्क चाया छ्वयालि सिमाय् जुनाः निभाः पाःवन । “आः ला, यच्चुसे च्वने धुंकल । नये जिल मखुला ? का वा, जि नये पित्यात ।” धयागु ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचां धाल– “भचा आसे रे । आय्बुयां काय् बुइ ला ! घौपलख ला लुम्मुक निभाः पाये ।”

चखुंचित नये धकाः ध्वंया ई चुलचुल वंकाच्वन । चखुंचा धाःसा हतपतिं कुहां वःगु मखु । चखुंचिया म्ह बांलाक गँसेंलि ध्वंयात धाल – “ध्वंगुर्जु, ध्वंगुर्जु ! का जि निभाः पाये गात । मिखा तिसिनाः आँ या, जि छंगु म्हुतुइ दुहां वने ।” ध्वंगुर्जुया बल्ल नयेत्यल धकाः बिचाः यानाः धाथें मिखा तिसिनाः म्हुतु वां खायाच्वन । चखुंचा ब्वया वयाः ध्वंया म्हुतुइ भुरुक्क खि फानाफिनाः हानं सिमा कचाय् तुं जूवन ।

चखुंचित नये धकाः ई चुलुचुलु वंकाच्वंम्ह ध्वंया वाक्की थथं ई फानाच्वन । चखुंचा न्ह्युन्ह्युं थथे हालाच्वन– “धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खिका ! धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खि का !”

उलिचा बाखं थुलिं ।

नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।

नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।

नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।

थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।

(राग सिन्हाज्या, ताल अस्तरा)

जि वया ला लछि मदुनि छि काय सँ झाय धाल

थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।

जि काय पुता जा लिगने मज्यू भलिचा

जि कायया लजगार मदु न्हां ।। १।।

अयले माजु हाय छि कायया लजगार मदुसा

जिगु कोस लव ल्हाना बिय न्हां ।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते

दखलख जक चोना वइ न्हां ।। २ ।।

लख मदु पुखुलिस ङा गथे चोनि माजु

थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।

अयले प्रभु स्वामि सँ झाय धाये मते

भिन जा जिनं जुइ मताया न्हां ।।३।।

अयले मिसा हाय ताकाल चोने मखु

दँछि निदँ जक चोता वय न्हां ।

गनानं मजिसेंलि जित पार बिया दिसँ

जि मामयां शरणस वने न्हां ।।४।।

छंत पार मदु मिसा जिगु छेँया भाला छंत

भिनक निदां याना चोंव न्हां ।

लख मदु पुखुलिस पलेस्वान गथे होइ

होइगु आशा जित मदु न्हां ।।५।।

शुभ दिन शुभ बेला मंगल याना थास

खोय मते धीरज नि याव न्हां ।

जव ल्हातिं सगन फसे खव ल्हातिं खोवि हुसे

जि प्रभु लिमसोसे झाल न्हां ।।६।।

चोतया झ्यालनं कोसोया बेलस

जि प्रभु खोसे खोसे झाल न्हां ।

अयले प्रभु स्वामि धंदा छि नं कायमते

लँस सोया बुलुहुन झासँ न्हां ।।७।।

थो झ्यालं कोसोय गात थो छेँस गथे चोने

जि प्रभु बनबास लात न्हां ।

गुगु थास दिल प्रभु गुगु बनस दिल प्रभु

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।८।।

थसोयां परवत कोसोयां समुदर

समुदर हुनुनुनु हाल न्हां ।

सिमा हल लासा लासे लोहँत फुंग तसे

नगुतिनं फांगा फासे दिल न्हां ।।९।।

जि प्रभु लुमनिव उइनि थें जुल प्रभु

ननानं लिहाँ झायमाल न्हां ।

माया मदु मायां क्यंका सँदेश झाल थनि

छिन जित तोलति मताया न्हां ।।१०।।

नखत वइवले चखत वइबले

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।

कोठाया झ्यालन मत बिया सोया जिनं

मत जा बुलुसे वन न्हां ।।११।।

चान्हस म्हनाचोन जि प्रभु मंत धकाः

विरहनं खोयाव जि चोना न्हां ।

जोशीयात केना सोयां बायमालि मखु धाल

दैवन विजोग याना बिल न्हां ।।१२।।

मत बिसे सेवा याना श्री भीमसेन याके

कुफल बरदान बिल न्हां ।

सँदे झागु खुला दइन लिस पौनं थ्यंगु मखु

जि प्रभु गथे गथे जुल न्हां ।।१३।।

अयले माजु हाय लख काल बनाबेले

छि काय जा मदुथें खँ ल्हात न्हां ।

सुनानं धाल भलिचा गुम्हसेनं घाल भलिचा

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।१४।।

चोतया झ्यालनं मत विसे सोया जिन

जि कायया जिव दनितुं ताया न्हां ।

सुथ न्हापां दना जिनं वसिबँ पुनाबेले

कोखनं लायवुया केन न्हां ।।१५।।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते

कोखया खँ जा सही मदु न्हां ।

अयले माजु हाय लख काल वना थास

छि कायया हित पासां धाल न्हां ।।१६।।

छु चिन्हं हल भलिचा गुगु चिन्ह हल भलिया

छि कायया हिरा अंगु हल न्हां ।

अयले भलिचा मयजु छ हत्थि जुयमते

आम खँ जा पत्या जुयमते न्हां ।।१७।।

अयले माजु हाय गोच सिन्ह जोरे याव

छि कायया संसर्गस बने न्हां ।

कायनं वात भलिचा छनं जित वाय धयाला

माजु पापी गन वना सिय न्हां ।।१८।।

अयले काय पुता मां पापी वोनवायो

जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।

सोचुक खन छेस सोम्ह माचा चोना थास

याकतन चोना चोने माल न्हां ।।१९।।

जलाखला निनिमाजु जिमि माजु खोयके मते

सकसिनं धीरज वियातिव न्हां ।

हाकु गहया लन फिसे दोरिया गान ङसे

पुनिछितया पतासि सिसे न्हां ।।२०।।

पालु बजि दयकाव धलिस लुकु फिसे

जि मामं हैगु बिहा सोव न्हां ।

छजु वस छ्वासे वासे छजु वस जोगि विसे

छजु वस त्वायभत चिने न्हां ।।२१।।

लायकुया प्रधान वल थव थिथि जम्मा जुल

सकसिनं वनेमते धाल न्हां ।

मिसाया धर्म जुल स्वामियाके भक्ति याय

जि प्रभुया शरणस वने न्हां ।।२२।।

कारे मुमा कारे बुवा विधि जित याना विव

जि स्वामिया संसर्गस वने न्हां ।

गनानं मफयाव सकसिनं बिदा बिल

अतिभन हर्ष जुसे वन न्हां ।।२३।।

बैंस पित यनावः देश छचा उयकाव

दिपस थेनकल वन न्हां ।

सिपँस चोनाव गौरी शिव पूजा यात

स्वामियाके चित्त तया चोन न्हां ।।२४।।

अयले गुवा आवाजु जित दुःख मजुयक

जिगु प्राण याकनं वंकाबिव न्हां ।

अयले भलिचा मयजु धन्दा छन काय मते

याकनं मुक्त याना बिय न्हां ।।२५।।

सिपँस चोनाव विधि दक्को धुनकाव

पोरीनी त्वायभत चिन न्हां ।

नाम कया ईश्वरया सकसिके बिदा कया

थवगु प्राण त्याग यात न्हां ।।२६।।

सँदेस वंगु सोदँ फुका सँदेसं काय वल

लुखा कोसं सलताव चोन न्हां ।

मामनं सल ताया झ्यालनं कोसोयाव

थव काय पुता खना खोल न्हां ।।२७।।

थाहां वय मते पुता छ मंत धकाव

छनगु जात उय धुन न्हां ।

सुनानं धाल माम गुम्हसिनं धाल माम

छि भलिचा गन वना चोन न्हां ।।२८।।

छ मंत धकाव हिल पासां सल कन

भलिमचा सति वना मंत न्हां ।

छु चिन्ह केन माम गुगु चिन्ह केन माम

हिराया अंगू केन धाल न्हां ।।२९।।

बालक मिसा खना हित पासां छलेयात

मनुष्यया धर्म विवेक मदु न्हां ।

बिव माम झोलि तुंवा देशान्तर हिला जुय

हरियागु नाम कया वने न्हां ।।३०।।

सकसिनं सोल वल सकसिके बिदा फोन

सकसियां मिखां खोबि वल न्हां ।

सकसितं खोयकाव मामयाके बेला फोन

भगबानया नाम कया वन न्हां ।।३१।।

नृपति श्री राज राजेन्द्र विक्रम शाहदेव

वसया परताप बोल न्हां ।

ज्ञानी गुणीपनिसेन हिस्याय मते थनि

दोनगुलि क्षमा याय माल न्हां ।।३२।।

गुलित फसात बिय तेना कृष्ण

दरशन बिव जित कण ताव ।।धु।।

चैत्रस अजुरस्वां होयाच्वन वनस

वैशाख चुवा स्वान, गुलाफ वचुरस्वां

जासेवल सिमाया चुलि वसन्तया यौवन

गथे सहयाय प्रभु छि विनान रे ।। १।।

जेष्ठस चमेली चस्वान जिल स्वां

आषाढ सिन्हाज्या होयाचोन चंपास्वां,

ग्रीष्मया तापन सहलपे मफया

याना बिव प्रभु छिन शीतल ननान रे ।।२।।

श्रावणमास सुकुंन्दरराज

भाद्रव पलेस्वान उफोल चवो स्वां

वर्षाया ऋतुस न्ह्यावल समु

मिखास खोबि हाल छिगु बिरहन रे ।। ३ ।।

आश्वीन तुलसी, लवंजिफो स्वान,

कार्तिक ग्यानथकु गोदावरी स्वान,

शरद ऋतुस चन्द्रमाया तेजन

उइनि थे नेन प्रभु छिगु विरहन रे ।। ४ ।।

मंसीर केवल नं होयाच्वन दाफोस्वां,

पौषस बखुमद सिन्हास मधुस्वां

हेमन्त ऋतुस चिकु सहयाये मफु

सहयाना चोना प्रभु छिगु आशान रे ।।५।।

माघस मीकूस्वां, फागुण तकुस्वां

शिशिरया सिमाहः फसं हायका बिल रे

रंग म्हिते मन छिके जुल प्रभु

पूरन याना बिव जि मनया आशा रे ।। ६।।

(राग मालुवा, ताल लं )

करमस चोसे हलगु विहलपे माल थनि

जोगी जुसे देशान्तर वने ।।धु।।

किजा उमकुशयात राज्य अभिषेक बिये

मामयाके बेला फोने सुदर्शना मालवने

विरहन विदेशस वने ।।१।।

विभुतिन म्हस बुले गेरू वसतन तिये

जोगी रूप कयाव जि भ्रमरथें थनि वने

बिरहन विदेशस वने ।।२।।

ल्हाकम्ह अनाथ जन भगवानया शरणस

थव मचा भालपाव यँव सुखावति थ्यनक

विरहन विदेशंस वने ।। ३।।

संक्षेप

जोगी जुइमालीगु खँ कर्मय् हे च्वयाहःगु दु । उकिं किजा द्रमकुतयात राज्य लःल्हाना बी, मांयाके बिदा काये । अले गेरु वसतं पुनाः भम्बः थें चाःचाःहिलाः सुदर्शना माःवने ।