ने.सं. १११८ दँय्‌ सांग्रीला च्यानलपाखें ‘हावालासा’ नांया नेवाः कला, संस्कृति, परम्परा व नेवाः समसामयिक बिषय कःघानाः न्हापांगु नेपालभाषाया ज्याझ्वः वल । थुगु ज्याझ्वःया निर्माता बिजयरत्न असंबरे खः ।

‘गथांमुगः’या किपा
दँय्दसं दिल्लाचःह्रेकुन्हु गथांमुगः नखः हनी । उकिं थ्वयात गथांमुगः चःह्रे नं धाइ । थ्वकुन्हु सुथंनिसें दुवाःदुवातय् न्हाय्पंकथिया गथांमुगः दयेकाः थनातइ । सनिलय् थ्वयात तःधंकाः ‘गथांमुगः’या ख्वाःपाः च्याः छुकी । थ्व ख्वाःपाः भ्वँतय् लाखय्या लसि वयेक दयेकीगु खः । थ्वया न्हाय्पनय् गं घाकातःगु दइ । थ्वयात सनिलय् हाःनाः मदुपिन्सं क्वःथलाः मि तयाः खुसिइ वायेयंकीगु खः ।

नागया किपा
नाग पंचमिकुन्हु नागया किपा छेँय् छेँय् लुखा फुसय् तिकाः पुजा याइगु खः । थ्व फुक्क धया थें छेँय् छेँय् तइगु जूगुलिं यक्व किपा पिकायेत थासां थानाः पिकाइगु व थुकी थीथी उनं जायेकीगु खः । अप्वः थें नागमाः हनाच्वंगु वा तःधीम्ह नागं छ्यं ल्ह्वनाच्वंगु किपा च्वइगु खः । थुकिं छेँय् नागया भय दइ मखु धयागु विश्वास दु ।

गनेद्यःया किपा
नेवाःतय्सं यंलाथ्वः चौथिकुन्हु चथाः हनी । थ्व न्हियात गनेश चौथि नं धाः । थ्वकुन्हु भ्वँतय् च्वयातःगु गनेद्यःया किपा तिकाः पुज्याइ ।

भगवति द्यःया किपा
मोहनिबलय् कौलाथ्व पारुकुन्हु नःला स्वनेगु ज्यां मोहनि नखः न्ह्याइ । थुबलय् थीथी ज्वलं स्वनेगु व नःलास्वां पीगु लिसें भ्वँतय् च्वयातःम्ह सिंह गयाः महिसासुर दैत्य स्यानाच्वंम्ह भगवतिया किपा नं तिकेगु ज्या याइ ।

भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयेगु
मोहनिबलय् चालं (दशमी) कुन्हु नेवाःतय् छेँय्छेँय् भुइफसिइ दैत्यया ख्वाः च्वयाः स्वनातःगु भुइफसियात खड्गं पालेगु ज्या यानाः पुजा क्वचायेकी । थीथी थासय् पायाः वइगु गुथि दुपिन्सं पायाः वयाः उगु भुइफसि पालेगु याइ ।

साया ख्वाः च्वयेगु
गुंलाथ्व पारुकुन्हु नेवाःतय् छेँय् दछिया दुने सुं सीगु दःसा वया नामं सायाः वनेगु चलन दु । कय्तापुजा मयाःनिम्ह मचाया छ्यनय् तिंया क्वँय्लिंचाय् साया ख्वाः च्वयातःगु तिकाः देय् चाःहीकीगु खः । साख्वाःया लिसें किकिंपा नं च्वयाः क्वय्लिंचाय् तयेगु नं याइ ।

लक्ष्मीद्यःया किपा
स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यःया किपा धुकुतिइ बा पुजा क्वथाय् तिकाः पुजा याइ । थ्व लक्ष्मीद्यः बिस्कं कथंयाम्ह जुइ । थ्व लक्ष्मीद्यःया बाहां काउले जुइसा लक्ष्मीद्यःया प्यपा ल्हाः दइ । च्वय्या निपा ल्हातिं सिन्हःमू व ज्वलान्हाय्कं ज्वनातःगु दइ । क्वय्या निपा ल्हातिं धन प्वंकाच्वंगु दइ । किपाय् जवंखवं ख्याः व कुबेर नं धनप्वः ज्वनाच्वंगु दइ ।

ससुद्यःया किपा
श्रीपंचमिकुन्हु ससुद्यः (सरस्वति)या पुजा याइ । मस्तय्त आखः स्यनेबलय् नं ससुद्यःया पुजा याइ । ससुद्यःया दसिकथं खतकोन च्वयाः पुज्यायेगु नं याइ ।

मन्दः (म्हपुजा मन्दः)
नेपाल संवत्कथं कछलाथ्व पारु, न्हूदँकुन्हु नेवाःतय् छेँय् छेँय् बँय् म्हपुजा मन्दः च्वयाः म्हपुजा यायेगु याइ । मेमेगु थीथी पुजाबलय् नं थीथी कथंया मन्दः च्वयेगु चलन दु ।

धकिं
आगं धकिं नेवाःतय् थीथी पुजाकुथि, गथे आगं, नासःद्यः व पुजाकुथि व मेमेथाय् तयेत थीथी कथं धकिं तइ । धकिं स्वयाः उगु थाय् छु खः धकाः सीकेगु याइ । अले उगु थासय् दुहां वनेज्यू लाकि मज्यू धयागु नं सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वइ । बौद्धतय्गु आगं धकिं व शैवतय् आगं धकिं पाइ । आगं धकिं देखा दुपिं पुंतय्सं जक च्वइ । आगं धकिंयात क्वतः तयाः पुजा यानाः जक लुखाय् खाइ ।

आगं धकिं
आगं क्वथाया लुखाय् आगं धकिं खाइ । आगमय् न्ह्याम्हं मनू दुहांवने मज्यूगुलिं उगु आगं धकिं स्वयाः अन दुहां वने ज्यूला मज्यू धयागु सीकी । आगं धकिं हाकुगु कापतय् च्वयातइ ।

बुद्धमार्गीतय् आगं धकिं
बुद्धमार्गीतय् आगं धकिंया दकलय् च्वय् झ्वःलिं कवंछ्यं दइ । वयां क्वय् झलर व फय्गं दइ । वयां क्वय् दकलय् च्वय् दथुइ चीभाः दइ । चीभाःया जवंखवं स्वांमाः ज्वनाच्वंपिं परि निम्ह ब्वयाच्वंगु दइ । वयां क्वय् धकिं दथुइ न्याहः किकिंपा दुगु मुखः दइसा वयां क्वय् पलेस्वानय् दिकातःगु पात्र दइ । पात्रया क्वय् कलश दइ । कलशय् पलेस्वांया दं दुछ्वयातःगु दइ । अले दकलय् क्वय्या तँय् पात्र व उकिया जवंखवं ध्वंचा व गुँखिचा फ्यतुनाच्वंगु दइ । वयां क्वय् जवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः व खवय् पात्र ज्वनाच्वंगु निपा ल्हाः दइ । अले पलेस्वानय् द्यःने च्वंगु शक्ति पात्र (कवं छ्यंया पात्र) जवंखवं काकासि, उल्कासि दइ ।
शिवमार्गीतय् आगं धकिं
शिवमार्गीतय् आगं धकिनय् सकतां बुद्धमार्गी
आगं धकिं थें हे जुइगु खःसां दकलय् च्वय् च्वंगु चैत्यया थासय् शिवलिंग, दथुइ च्वंगु बज्रया थासय् त्रिशूल व काकासि, उल्कासिया थासय् गणेश, कुमार च्वइ ।

गाछिगा (नासः धकिं)
प्याखं क्यनीगु व शीप ब्वज्या याइगु थासय् वा दबुलिइ ल्यूने अंगलय् प्याखंपाः कयाच्वंम्ह नासःद्यः (नृत्येश्वर)या किपा व वया जवंखवं ह्याउँम्ह व वँचुम्ह निम्ह द्यःयात किकाः गाछिगा धकिं तयातइ ।

जन्तिक्वः (किजापुजा धकिं)
न्हापा न्हापा किजापुजा याइथाय् किजापुजा द्यः धकाः निम्ह जन्तिक्वः (यमदूत)या किपा च्वयाः खायेगु नं याः ।

थाज्या द्यःया धकिं
सिथि नखःकुन्हु थाज्या यानाच्वंम्ह वा थाइ हिनाच्वंम्ह मिसाया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

द्यःपिनि धकिं
थीथी द्यःपिनि खः जात्रा याइबलय् उम्ह द्यःया किपा च्वयाः खतय् ल्यूने धकिं खाइसा द्यःछेँ व देगलय् नं अज्याःगु धकिं खायेगु याः ।

नवाह धकिं
नवाह याइगु थासय् सिंह गयाच्वंम्ह भगवती दुगु धकिं खाइ । लुखापिवाः (द्वारपाल) कथं सिंह व खड्गया किपा नं कापतय् च्वयाः खाइ ।

नासः धकिं
नेवाःतय्सं प्याखं स्यनेत, बाजं स्यनेत व मेगु सिप स्यनेत तुयुगु नासः धकिं अंगलय् खायेगु याइ । नासःद्यः दुगु पुजाकुथिया लुखाय् नं नासः धकिं खानातःगु दइ । नासः धकिं मूकथं निथी दइ ।
१) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखा व वया क्वय् त्रिशूल दइ । अले त्रिशूलया जवय् कवं व खवय् ख्याः दइ ।
२) धकिंया च्वय्पाखे कवंछ्यं व झलर दइसा कापःया दथुइ स्वंगः मिखाया क्वय् त्रिशूल दइ । उकिया क्वय् जवय् स्वंगः मिखाया क्वय् कलश व खवय् थनातःगु बज्र दइ । नासः द्यः कला व सिपया द्यः खः । नासः द्यवं प्याखं, मे (नृत्य÷संगीत) व थीथी सिप सयेकेगु ग्यां बीगु खः । नासःद्यःया क्वथाय् तुयुगु कापतय् च्वयातःगु धकिं तइ ।

पुजा धकिं
थीथी धलं दनीबलय् वा बिस्कं कथंया पुजा याइबलय् गुम्ह द्यः पुज्याइगु खः, उम्ह द्यःया किपाया धकिं खायेगु याइ ।

पौभाः धकिं
गुथि वा थीथी पुजाय् चन्द्रमहारोशन, हेबज्र, हेरुक आदि तान्त्रिक द्यःपिनि पौभाः धकिं खानाः पुजा यायेगु याइ ।

पंचबुद्ध व ताराद्यःया धकिं
सत्वपुजा व थीथी बौद्ध धलं दनीबलय् न्याम्ह ध्यानी बुद्ध (पंचबुद्ध) व ताराद्यःया धकिं खायेगु चलन दु ।
बसुन्धरा व ताराद्यःया धकिं
बसुन्धराया धलं दनीबलय् बसुन्धराया किपा व तारा धर्म याइथाय् ताराद्यःया किपा दुगु धकिं खाइ ।

सप्ताह धकिं
नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड गयाच्वंम्ह नारांद्यः
व वया जवंखवं शंख, चक्र, गदा व पद्मया किपा च्वयातःगु कापः सप्ताह यायेगु थासय् खाइ । सप्ताह याइगु
थाय्या मूलुखाय् नाग आसनय् च्वंम्ह गरुड व चक्र चिं च्वयाः खाइ ।

ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं
चथाःकुन्हु निभाः बिकाः ह्याउँम्ह गणेद्यःया धकिं खानाः पुजा यायेगु याः ।

मेमेगु धकिं
मेमेगु थासय् तइगु धकिनय् अष्टमंगल, पूर्णकलस, मिखा व मेमेगु बां (बुट्टा) तयाः बा थीथी द्यःया किपा तयाः दयेकी । थीथी द्यःया जात्रा याइबलय् द्यःखतय् ल्यूने द्यःया किपा दुगु धकिं तयेगु याइ ।

शरीरया सुरक्षाया लागि मपुसें मगाःगु वसः बाहेक विलासिताया रुपय्‌ बांलाकेगुया लागि तीगु वस्तुयात तिसा धाइ । थीथी युगय्‌ थीथी कथंयापिं मनूतय्‌सं थीथी कथंयागु हे बेलाबखतय्‌ थःपिंत छाय्‌पेभनं तीत थीथी कथंयागु वस्तुयागु अनेक प्रकारया तिसाया आविष्कार यात ।
जंगली अवस्थाय्‌ जंगली मनूतय्‌सं तीगु वीरता स्वरुपया प्राकृतिक वस्तुयागु दयेकातःगु तिसानिसें कयाः द्यः, देवी आदिपिंत तीकीगु तिसा दयेकाहल । ई बिनावंलिसे समाजया विकासया नापनापं मनूतय्‌सं थःपिंत छाय्‌पेया लागि न्हून्हूकथंया तिसा दयेकाः तीगु यानाहल । आतकया दुने नेवाः जातिं चलनचल्तिइ हयाच्वंगु तिसा थुकथं दु –

गोकुल
गुरुजुयात बेताः चिकीबलय्‌ नापं तुं न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु वहः मुक्कंयागु ग्वल्लाःगु छगू अलग्ग हे कथंयागु धर्मतिसा ।

जंकु कल्लि
जंकु याःम्ह मचायात जंकुकुन्हु निसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लियात जंकु कल्लि धाइ ।

जंकु मारचाः
मचा जंकु याइबलय्‌ निसें (मिसामचा व मिजंमचा निम्हेसितं) मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु मारचाःयात जंकुमारचाः धाइ ।

त्वह

शाक्य, बज्राचार्य जातिया चूडाकर्म याइबलय्‌ ल्हातय्‌ (खास यानाः लप्पाय्‌) न्ह्याकीगु जवंखवं लुँ, वहः व सिजःया छपा छपा यानाः स्वपाया छज्वः कथंया छगू अलग्ग हे संस्कार स्वरुपया तिसा ।

न्यापु सिखः

लुँयागु चन्द्रमाय्‌ अर्धगोलाकार लुइकथं न्यापु बालागु सिखः बाला घानाः हरेक सिखःपतिकं फिनिफिनि संक तुलसिहःचा घानातःगु । छ्यनय्‌ जवपती व खवपती निखेरं (मयःसा छखे जक) कत्ताकाः छाय्‌पेगु तिसा ।

पँय्‌ति

चूडाकर्म याइबलय्‌ चीवरया वसः पुनाच्वंगु इलय्‌ चायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु पाताय्‌ कियातइगु प्यकुंलाःगु तिसा ।

प्यूचा

मचा बूम्ह मचाया मां मचाबू लहीत थःछेँय्‌ वनाः च्वंवनी । उबलय्‌ माजु व छेँया जःपिं वनाः मचायात स्वःवनेबलय्‌ मचाया ल्हातय्‌ ‘प्यूचा’ न्ह्याकेगु याइ । थथे प्यूचा न्ह्याकीबलय्‌ मचायात प्यूचा नापं ल्हातय्‌ भिंपुमाः नं न्ह्याकेगु याइ । थ्व चुरा मचा तःधिकः जुयाः नारि तप्प जुयावःलिसे तपाः यानायंके ज्यू कथं डिजाइन यानाः दयेकातःगु दइ ।

बेताःची
बहाः पुजा, सख्वाःपा, न्याःपञ्जरां आदि ततःधंगु धर्मपुजा याइबलय्‌ मूल पुरोहितयात कपालय्‌ चिकीगु बाला बाला स्वबालाया डिजाइनय्‌ भिम्पू छगः घानाः रुप बियातइगु (क्वाःपाःद्य, करुणामय आदि द्यःपिंत कपालय्‌ चिकाः छाय्‌पीगु तिसा थेंज्याःगु) वहः मुक्कंयागु धर्मतिसा ।

रक्षा माला
मचाया जंकु याइबलय्‌ थीथी जडिबुटी, थीथी पशुपंक्षीया वाकुचा, लुँवहःया त्याः आदि तयाः मचाया रक्षाया कामना यानाः क्वखायेकीगु रक्षा माला ।

लुँअंगू, वहःअंगू
नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया मचाबू ब्यंकेकुन्हु मचायात पचिनय्‌ न्ह्याकेकथं देछानाबीगु तिसा लुँयागु छपाः वहःयागु छपाः सादागु अंगू खः । चिकिचापाःगु तुसिपु अंगू नं दु ।

लुँया लालपाते स्वां
लालपाते स्वां थें हःहः तक तयाः दयेकातःगु लुँयागु स्वां ।

लुँया स्वां
नामं हे सीदु लुँयागु स्वां थें च्वंगु छ्यनय्‌ छुइगु तिसा धकाः । तसकं हे कलापूर्ण बुत्ता तयाः थाय्‌थासय्‌ लुँयागु तारं हिनाः, फिरिफिरि संक स्वांफ्वः, झंगःचा लापाचां छाय्‌पियातःगु छ्यं छगलं त्वपुक छुइगु लुँयागु जराउ स्वां खः । थ्व स्वां नं लुँस्वां थें हे इहिपा तथा भमचा जुइबलय्‌ व विशेष ततःधंगु भ्वय्‌, द्यः, भमचा आदि लसकुस यायेबलय्‌, ततःधंगु पुजा उत्सव आदिबलय्‌ नकिं मय्‌जुपिंसं छुइगु तःजिगु तिसा खः ।

लुँयागु किलिप

सुयां सपलय्‌ छगू वा सुयां सतबतया जवंखवं तयेत ज्वःलाक निगू दयेकातइगु तिसा । लुँ मुक्कंयागु वा जडाउमय नवरत्नयागु किलिप हे लुँयागु किलिप खः ।

लुँयागु चन्द्रमा

सकल नेवाः जातिं तीगु निलांगू स्वलांगूति पाय्‌धंगु चन्द्रमा बांलुइक दयेकातइगु लुँयागु किलिप ।

लुँस्वां

लुँ मुक्कंयागु मरि थें चाकमुकलाःगु, थीथी कथंयागु बुत्ता कियाः थी समेत थुनातःगु छ्यनय्‌
दथुइलाक छुइगु लुँयागु स्वां, लुँस्वां खः । थ्व मचातिसा मखु । तःजिगु तिसा कथं हनातःगु थ्व इहिपाबलय्‌ भमचायात तीकेगु निसें कयाः ततःधंगु उत्सवय्‌ जक नकिं मय्‌जुपिंसं तीगु तिसा खः ।

सिन्चु

छ्यनय्‌ दथुइलाक सिन्चाया द्यःने सिन्चा त्वपुक तीगु कपालय्‌ कुहां वइपाखे चन्द्रमा फिनिफिनि घानातइगु लुँयागु छहाकः बुत्तावाल सिखःबाला ।

शिरबन्दी (श्रीबनी)

छ्यनय्‌ तीगु लुँयागु छता तःजिगु तिसा । बःचाधिकःपिं मिसामचांनिसें ल्यासेपिंसं तक नं तीगु छता पूवंक नेवाः पहःयागु तिसा । इहि, बाःह्राः आदि पुजा, गुथिगाना, जात्रापर्व आदि संस्कार, भ्वय्‌ नखःचखःबलय्‌ नं तीगु तिसा खः ।

सुता

गःपतय्‌ क्वखायेगु वहःयागु छगू कथंयागु द्यःतिसा । चूडाकर्म याइबलय्‌, इहि, बाःह्राः, ज्याःजंकु आदि वैधानिक भिं–संस्कारबलय्‌ जक अनिवार्य रुपं क्वखायेकीगु लक्षणया तिसा ।

असर्फिमाः

नामं हे सीदु, लुँयागु पाँय्‌म्वः वा असर्फियागु माः (म्वः वा डबल) हे असर्फिमाः खः । असर्फियात लुं घेरा लगय्‌ यानाः माःहनाः दयेकातइगु छातिया क्वय्‌ तकया हाकःगु थ्व लुँयागु पाँय्‌म्वः माः, ततःधंगु पुजा उत्सव, ब्याहा आदि भ्वजय्‌ उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्‌सं तीगु तःजिगु तिसा खः ।

कन्थिमाः

चवन्नि, पाँय्‌म्वः लुँया चक्कि चक्कि व बुत्तावाल लुँया फ्वःफ्वः माःहनाः दयेकातइगु, गःपः किछितकया लुँयागु माः हे कन्थिमाः खः । मचाल्यासेचा निसें ल्यासेपिंसं तकं तीगु थ्व छता तःजिगु तिसा खः ।

घरिसिखः
न्हापा न्हापा (नारिघरि न्ह्यायेगु चलन उस्त मदुनिबलय्‌) सुं गुम्हं गण्यमान्य ध्यबावाल तःमिपिं मिजंतय्‌सं कोटयागु क्वय्‌या खल्तीइ बःचाग्वःगु घरियात लुँसिखलं छाय्‌पाः स्वथनाः लुँसिखः जक कोटया खल्तिया पिने याताक्क धायेक चट्ट खनेदयेकः ब्वइगु मिजंतिसा हे घरिसिखः खः ।
चन्द्रहार

लुँयागु सितारात सितारानाप हे माःहनाः लुँयागु फ्वलय्‌ प्वाँय्‌चिंक घानाः चट्ट च्वंक दयेकातइगु सिताराया प्वाँय्‌सिखः हे चन्द्रहार खः । प्वाँय्‌सिखः, असर्फिमाः थें हे विशेष उत्सव भ्वजय्‌ उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्‌सं क्वखाइगु तःजिगु तिसा खः ।

तायः

मनुखं तीगु, छाय्‌पाः ज्वलं जक मखसे द्यः, देवीपिंत समेत तीकाः छाय्‌पीगु छता विशेष कथंयागु लुँयागु तिसा खः– तायः ।
ल्हाःया म्हू दुने न्ह्यंकथंयागु पाय्‌त्याःगु लुँया त्याकय्‌ सिलिंप्वलःचा थें सिलिंसिलिं लुइक दयेकातइगु, च्वलाक्वलाछिति ताःहाकःगु त्याकय्‌ दथुइ लाक नागपाचं समेत छाय्‌पा तइगु तायः नांयागु लुँयागु त्याःया जवंखवं, तिकमालय्‌ थें प्यकुं प्यकुंलाःगु लुँयागु पाताय्‌ बुत्ता कियाः उकियात ह्याउँगु मखमलय्‌ कत्ताकाः माःहनातइगु छता विशेष तिसा ।
गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तत्याःगु थ्व तिसा स्वयेबलय्‌ झ्यातु खनेदुसां चतक्क च्वनाः बांलाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं मिसातय्‌सं पर्वपर्वय्‌ जक क्वखाइगु आःया ल्याखय्‌ दकसिबय्‌ पुलांगु जुयाः नं छता उच्चस्तरया (क्युरियो स्वरुपया) तिसा खः थ्व । काचाक्क स्वयेबलय्‌ थ्व तिसा वाउँगु पूमाःथें खनेदइ ।

तिकमाः

अन्दाजि स्वलांगू स्वलांगूति बालायागु प्यकुं–प्यकुंलाःगु लुँया पाताय्‌ कलात्मक ढंगं बुत्ता कियाः ह्याउँगु मखमल कापतय्‌ कत्ताकाः ह्वनातइगु लुँयागु मालय्‌ लँुंयागु तारय्‌ ग्वलंग्वः पन्नामाः हनाः छचाःलिं फिनिफिनि संक घानाः दयेकातइगु, गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय्‌ प्रचलित बःचाधिकःपिं मिसामचात निसें मचाल्यासेचापिंत तकं क्वखायेकीगु, फालाचिंगु छता विशेष तिसा खः – तिकमाः । थ्व नेवाः संस्कारया हे म्हसीका कथंया छता विशेष तिसा खः ।

तिलःरि व छड्के तिलःरिमाः
तिलःरि नांया लुँयागु बुत्तावाल त्वाःचा समेतया वाउँगु वा ह्याउँगु रंगयागु पूमाः हे तिलरिमाः खः । पूमाः क्वखायेगु याइपिं जातियापिंसं थ्व तिसां तीगु खः । तिलःरीमाःया विस्तृत रुप हे छड्के तिलःरिमाः खः । ल्हाःया म्हूछि धयाथें पाय्‌प्वाःगु पूमालय्‌

क्वलाछिति
पाय्‌हाकःगु तिलःरि छत्वाः तयाः माःहनातःगु पू प्वाँय्‌या माः हे छड्के तिलःरिमाः खः । देपा ल्हाः पिकयाः जवपाखें छड्के यानाः क्वखायेगु याइगुलिं थ्वयात छड्के तिलःरि धाइगु खः ।

पाकामाः
गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये लुँयागु तिसा मखयां नं विशेष कथं महत्व दुगु छता विशेष कथंया तिसा खः – पाकामाः । मसीनुगु रेशमी कायात पू हे सी मदइकथं मसीनुक सतबत थुकातइगु कायात पाका धाइ । पाकामाःया पाका खास यानाः वाउँगु रंगयागु जुइ । थ्व मसीनुगु पाकायात प्वाँय्‌ चिनाः च्वतय्‌ प्यलांगूति हाकःयागु लुँयागु सुराहि नांयागु सुराहि हे थेंच्वगु लुँयागु सुराहि घानाः छाय्‌पाः दयेकातइगु तिसा खः ।

पूमाः (प्वत्यामाः)
नेवाःत मध्ये श्रेष्ठ जातिया तिसा सम्पदा कथं लुँगुलि तयाः सौभाग्यमाः धकाः सौभाग्यस्वरुपया छता विशेष कथं बुत्तावाल जडाउ लुँफ्वः तयाः सौभाग्यमाः धकाः प्वत्यामाः क्वखायेगु चलन दु ।

प्वाँय्‌गु सिखः

नवरत्नया फ्वलय्‌ चन्द्रमाया आकारय्‌ पाय्‌छिचाकथं तपुगु लुँया सिखः स्वपु घानाः प्वाँय्‌सिखःया नामं क्वखायेगु याइ । खास यानाः प्वाँय्‌सिखः शाक्य, बज्राचार्य जातियापिंसं न्ह्यागु कथंयागु तःजिगु भ्वजय्‌ नं क्वखायेगु याइ ।

भिम्पुमाः

भिम्पू नवरत्न मध्ये छता रत्न खः । भिम्पू नांया व हे रत्न वाउँगु रेशमया काय्‌ हरेक छगः भिम्पूइ छगथः सुर्केगथः चिनाः हनातइगु माः हे भिम्पूमाः खः । खास यानाः प्वाँय्‌सिखःया द्यःने सहायक तिसाया रुपय्‌ विशेष व्यक्तिं विशेष अवसरय्‌ थ्व तिसा क्वखायेगु याइ ।

मोतिमाः
नवरत्न मध्येया छता रत्न खः –मोति । थ्व हे मोति हनाः क्वखायेगु तिसायात मोतिमाः धाइ । न्हापा न्हापा थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं जक क्वखाइगु खः । सकलिगु मोति सामुद्रिक सिपिपाखें वइगु खः । थौंकन्हय्‌ नक्कली मोति नं वयाच्वंगुलिं न्ह्याम्हेसिनं नं मोतिमाः क्वखायेगु चलन वःगु दु ।

लुँसिखः

थीथी कथंयागु डिजाइनय्‌ लुँ मुक्कंयागु माः मसीनुक दयेकाः गःपतय्‌ क्वखाइगु तिसा हे सिखः खः । मिसातय्‌ लकेट घानाः सिखः क्वखाइसा मिजंतय्‌ छगू हे कथंया मसीनुक जक दयेकाः क्वखायेगु याइ ।

वहःया सिखः
लुँसिखः थें हे वहः मुक्कंयागु दयेकातःगु सिखः हे वहःया सिखः खः । येँ देय्‌या नेवाःतय्‌सं बाहेक स्वनिगःया गुलिखे थासय्‌ जनजातिपिंसं वहःया सिखः क्वखायेगु चलन दु ।

स्वफ्वः घाना जन्तर

अन्दाजि प्यलांगूया प्यकुं लाःगु बुट्टेदार फ्वःया लुँयागु जन्तर दइ । थज्याःगु स्वफ्वः जन्तरयात ह्याउँगु मखमलया कापतय्‌ झ्वःलिक कत्ताकाः थ्व तिसा दयेकातइ । अन्दाजि च्यादँ झिदँति दुपिं मिजंमचातय्‌त लंसुरुवाः, कोट फिकाः कोटय्‌ द्यःने जवगु ल्हाः पिकयाः देपापाखें छड्के यानाः थ्व तिसा क्वखायेकेगु याइ ।

हेराया यार्लिङ

न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु हेराया यार्लिङ नं हेराया हार थें हे (भमचा याइबलय्‌) छुं गुगुं विशेष उत्सवय्‌ जक तीगु तिसा खः ।

हेराया हारमाः
हारमाः धायेसातकिं हे हेरायागु माः जुइ । हारमाः तिसा मध्ये तःजिगु तिसा धकाः नालातःगु, गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा खः । हेरामाः विशेष परिवारया सुं गुम्हं विशेष व्यक्तिं जक क्वखायेगु याइ ।
तुतिइ न्ह्याइगु तिसाज्वलं
जंकु कल्लि
जंकु याइम्ह मचायात जंकुकुृन्हुनिसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लि हे जंकुकल्लि खः । थ्व कल्लि खास यानाः मचातय्‌गु निदँ बुन्हि तक न्ह्याका तयेगु याइ ।

नयागु कलिचा
खास यानाः गथांमुगःकुन्हु मचा मचापिं मस्तय्‌त ‘भूतं थी मफयेक’ धकाः परम्परागत विश्वास कथं पुलां मनूतय्‌गु मनोभावना कथं तुतिइ नयागु कलिचाःचा (गुम्हेसिनं छचाः) निचाः न्ह्याकेगु चलन दु ।

तुतिबगी

जातिय संस्कार कथं तुतिइ न्ह्याइगु मध्ये छता लक्षणस्वरुपी तिसा खः – तुतिबगी । थ्व सिजःया शुद्धगु तिसा जुइ । थ्व तिसा बालांगूति जक पाय्‌बालागु जुइ, अले तुतिइ दुहां वनीकथं तुतिया आकृति वयेकाः हलुका छाँटं बुत्ता कियाः दयेकातइ । मिसामचाया इहि, बाःह्रा पिकायेगु संस्कारबलय्‌ लक्षणया स्वरुपय्‌ न्ह्याकेगु याइ । गुगुं जातियापिनि (विशेषतः श्रेष्ठ जातियापिनि) इहिपाबलय्‌ भमचा काःवनीबलय्‌ बाःजु जुइम्हेसिनं भमचायागु तुतिइ तुतिबगी न्ह्याकेमाःगु चलन नं दु । छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय्‌ वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

पाउजु

वहःयागु झिलिमिलि बुत्तावाल, वहःया हे सितारा थुनाः नापं वहःयागु हे मसीनुगु घंगलाचा घानाः दयेकातइगु उतिकं कलापूर्णगु, तःजिगु, मिस्तय्‌सं तुतिइ न्ह्याइगु तिसा हे पाउजु खः । थौंकन्हय्‌ पाउजुया बनावटय्‌ गाक्क हे हिउपाः वःगु दुसा थौंकन्हय्‌ हलुका छाँटयागु जक पाउजु न्ह्यायेगु चलन वःगु दु ।

वहः त्याकंयागु कल्लि

बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त वहः त्याकंयागु वहःया कल्लि नांया कल्लि न्ह्याकेगु उगु बखतय्‌ चलन दु । न्यासि वनीबलय्‌ कल्लि कल्लि ल्वानाः ताकरां ताकरां न्याइगु वहःकल्लिया विशेषता खः ।

वहःया अंगू
पुजा याइबलय्‌ द्यःप्याखं ल्हुइबलय्‌ न्ह्याइगु प्याखंअंगू वहःयागु जुइ । कुमारी, गणेश, भैरव व मचात इहि याइबलय्‌, बाःह्राः पिकाइबलय्‌ स्वंकुंलाक निच्वः दुगु वहःया अंगू न्ह्याकेगु याइ । अथे हे छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय्‌ वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

सिंख्वाः कल्लि तथा जंगिसेलया कल्लि

सेल मरि पाय्‌चाःगु व सेल मरि हे पाय्‌त्याःगु, सिंहया छ्यंया लसि वयेक, कलि छप्पां कलापूर्ण बुत्ता कियाः दयेकातइगु कल्लियात हे सिंख्वाः कल्लि वा जंगिसेलया कल्लि धाइगु खः । तुतिइ न्ह्याइगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तःजिगु तिसा हे थ्व सिंख्वाः कल्लि खः ।

कानपासा
तपचा थें हे न्हाय्‌पंफ्वलय्‌ तप्पच्वंक सुइगु लुँयागु तिसा खःसा डिजाइन कथं न्हाय्‌पंया सिलिसे वंक भचा न्हाय्‌पं बांलुइक डिजाइन यानाः दयेकातइगु (लुँ मुक्कंया स्वयां) जडाउमय ल्यासेतिसा खः ।

गोकुल
बहाःपुजा, न्याःपञ्जरां, नरां आदि ततःधंगु धर्मकार्य याइबलय्‌ मूल पुरोहित गुरुजुयात विशेष सम्मानस्वरुप न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु वहःयागु ग्वल्लाःगु धर्मतिसा हे गोकुल नांया कर्णकुन्द तिसा खः ।

जंकु मारचाः

मिसामचा वा मिजंमचा निथीयात नं जंकु (अन्नप्रासन) याइबलय्‌ मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँत्याकंयागु मारचाःचा हे जंकुमारचाः खः । थ्व मारचाः खास यानाः मचाया निदँ बुन्हि तक सुइकातयेगु याइ ।

तपचा

लुँगुलियागु तथा हेरा, मोति, यू, पन्ना आदि थुनाः दयेकातइगु न्हाय्‌पंफ्वःया प्वालय्‌ तप्प च्वंक सुइगु तिसायात तपचा धाइ । भिंगु याकः हेरायागु वा पुचः थुनाः दयेकातःगु हेराया तपचा, न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तःजिगु तिसा खः । ल्यासेंनिसें बुरि तकया न्ह्यागु उमेरयापिंसं नं सुइगु याइ ।

तुकि

न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा मध्ये तुकि मुख्य खः । लुँ मुक्कंयागु दयेका तइगु थीथी कथंयागु तुकि छपा न्हाय्‌पनय्‌ प्यज्वः प्यज्वःया ल्याखं सुइगु याइ । थ्व तुकि मुख्य यानाः स्वताजि दु – १) सादागु तुकि २) चवन्नी विशेषया तुकि ३) पलःगुलि तुकि । पलःगुलि तुकि (गुलिगुलिसिनं बुत्ता कियातःगु तुकि नं सुइगु याः ।)
दकलय्‌ तःजिगु जूगुलिं थज्याःगु तुकि विशेष पर्वय्‌ जक सुइगु याइ । थज्याःगु तुकिइ चिचिग्वःगु लुँगुलि छचाःखेरं तयातःगु दइ । थ्व तुकि सुइत न्हाय्‌पनय्‌ थूचानं तयातःगु दइ । उगु थूचाय्‌ पलःतुकि दुछ्वयाः सुइगु याइ ।

तुकिचा
उगु बखतय्‌ मिजंतय्‌ नं तुकि सुइगु चलन दु । ग्वःजा थेंच्वंक पलःगुलिं छाय्‌पाः दयेकातइगु तुकियात तुकिचा धाइ ।
यक्व तःमिपिंसं न्हाय्‌पंया दकसिबय्‌ च्वय्‌ विशेष पर्वय्‌ पर्वय्‌ तुकिचा छफ्वः छफ्वः सुयातइ । तसकं हे इज्जत दुगु मिजंतिसा खः तुकिचा ।

तुकिफ्वःचा
मिसामचातय्‌त न्हाय्‌पनय्‌ झ्वःलिं तुकिप्वाः खंके स्वयां न्ह्यः बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त न्हाय्‌पंया च्वकाय्‌ प्वाः छप्वाः खंकाः लुँयागु चिकिचाफ्वःगु तुकि छफ्वः सुइकेगु चलन दु । व तुकिचाय्‌ चं छचं तयाः न्याचा छम्ह नं फिनिफिनि घायेगु याइ ।

धुंग्री
लुँयागु चाकलाःगु डिजाइनय्‌ खास यानाः कुं कुं च्याकुं लुइक दयेकाः कुं पतिकं ह्याउँगु थी (पन्ना) थुनाः दयेकातइगु तिसा हे धुंग्री खः । न्हाय्‌पंया दथुइ गालय्‌ प्वाः खनाः गाः त्वपुक सुइगु याइगु खः थ्व धुंग्रि नांया तिसा । खास यानाः मुन्द्रि सुइपिंसं धुंग्रि नं सुइगु याइगु खनेदु ।

न्याचा तिसा वा न्याया फिनिफिनिचा
न्हाय्‌पंयागु मागाःचाया न्ह्यःनेयाथाय्‌ त्रिकोण आकारं पिहां वयाच्वंगु लाया छकूचा भागय्‌ तक्क नं प्वाः खनाः उकी लुँयाम्ह न्याचा तिसा फिनिफिनि सुइगु, गुलिखे नेवाःजातिया चलन दु ।

पँय्‌ति
शाक्य बज्राचार्यतय्‌ चूडाकर्म याइबलय्‌ चूडाकर्म याइम्ह मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु छगू विशेष कथंया बुट्टा कियातःगु लुँयागु प्यकुंलूगु तिसा । गुलिगुलिसिनं थ्व तिसा लीयागु दयेकाः सुइकीपिं नं दु ।

परःगुलि तुकि

लुँयागु चक्काय्‌ लुँयागु गुलिं चाःहुइकातःगु छाँटयागु तुकि हे परःगुलि तुकि खः । थीथी स्वरुपयागु तुकि मध्ये दकसिबय्‌ तःजिगु तुकि खः ‘परःगुलि तुकि’ । थ्व तिसा विशेष अवसरय्‌ विशेष व्यक्तिं सुइगु याइ । पन्ना वा माणिक स्वंगः थी ह्वनाः चिकिचा चायेक दयेकाः न्हाय्‌पंया च्वकाय्‌ प्वाः खनाः मुन्द्रिचाःचा छचाः सुइकातयेगु चलन दु ।

पुन्हाय्‌चा

ज्याःजंकु याइबलय्‌ जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत द्यःभाःपियाः द्यःतिसाया स्वरुपय्‌ न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँयागु बालाचागु भिम्पू, मोति, पन्ना स्वंगू मूल थी थुनाः दयेकातइगु रिंगचा थेंच्वंगु चाःचा हे पूर्णनारायणचाः वा पुन्हाय्‌चा तिसा खः ।

बालबट्टा
झिलिमिलि तुलसि हः घानाः दयेकातइगु लुँ मुक्कंयागु अथवा जडाउ तिसा । न्हाय्‌पंया दकलय्‌ च्वय्‌यागु प्वालय्‌ (तुकिफ्वःचा सुयातःपिनि जूसा तुकिफ्वःचाय्‌ कत्ताकाः) सुइगु न्हाय्‌पं हे बापा धयाथें त्वपुइगु झिलिमिलि डिजाइनयागु तिसाया नां खः बालबट्टा । थ्व मेबलय्‌ स्वयां भमचा जुइबलय्‌ तीकीगु तिसा जुयाः थुकियात भमचा तिसा नं धायेगु याः । बालबट्टाया मेगु नां ‘झुप्पा’ खः ।

बिजकनि
लुँयागु ग्वःजाया आकारय्‌ ग्वलाकः छचाखेरं लुँगुलिं छाय्‌पियाः च्वकालुइक तुकि थें दयेकातइगु तिसायात बिजकनि धाइ । बिजकनि तःजिगु, स्तरिय व इज्जतयुक्त तिसाकथं नालातःगु दु । थ्व तिसा विशेषयानाः धनिमानि मिसातय्‌सं विशेष पर्व, उत्सव व भ्वजय्‌ तुकि थें न्हाय्‌पनय्‌ दकसिबे च्वय्‌ छफ्वः छफ्वः सुइगु याइ ।

माकःसि

काचाक्क स्वयेबलय्‌ अय्‌लाःकायेगु बाता थें च्वंगु ग्वःग्वय्‌ पाय्‌ग्वःगु लुँ मुक्कंयागु न्हाय्‌पंफ्वलय्‌ सुइगु, सुइत चु नं म्वाःगु, अंकुश नं म्वाःगु बुट्टाबाट्टा नं मदुगु, सादागु छगू अलग्ग कथंयागु न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा हे माकःसि खः । पूवंक नेवाः पहः वःगु थ्व तिसा येँ, यल व शहरी क्षेत्रय्‌ स्वयाः ख्वप, बुंग, किपू आदि थासय्‌ तीगु चलन दु ।

मारचाः

मिसातय्‌ न्हाय्‌पंफ्वः याता गायेक सुइगु लुँ मुक्कंयागु अन्दाजि बातोला लुँया ल्याखं दयेकातइगु डिजाइनवाला तिसा हे मारचाः खः ।

मारवरिचाः तथा कलःचा घानाः मारचाः
मारचालय्‌ फरमाइस यानाः चं घानाः उकी फिनिफिनि संक कलःचा घानातइगुयात मारवरिचाः धाइ । मारवरिचाः मारचाः स्वयां छतँ च्वय्‌या तःजिगु तिसा खः ।

मुन्द्रि
लुँयागु तार सालाः व तारय्‌ गुम्हेसिनं भिम्पूचा छगः घानाःसा गुम्हेसिनं तुलसिहःचा फिनिफिनि घानाः न्हाय्‌पंया सिइ जायेक, झिंनिप्वाः झिंन्याप्वाः धयाथें प्वाः खनाः मुन्द्रि सुइगु चलन दु । मुन्द्रि नेवाःत मध्ये खास यानाः श्रेष्ठ, मुनंकर्मि, नायब आदि जातियापिंसं सुइगु छता तःजिगु लुँयागु तिसा खः ।

मुन्द्रिचाःचा
न्हापा न्हापा मचात बुक्व हे म्वाः धयागु मदु । म्वाःपिं मचात नं गुलिखे आइँपाइँ ल्वगाःपिं जुयाच्वनी । थज्याःपिं आइँपाइँपिं मस्तय्‌गु सुरक्षाया लागि जनोपचार कथं मिजंमस्त हे जूसांतबि भिम्पू, मोति तयाः न्हाय्‌पनय्‌ मुन्द्रिचाः न्ह्याकी ।

यार्लिङ
पेचं कत्ताकाः वा अंकुशं कत्ताकाः फिनिफिनि संक सुइगु, लुँ मुक्कंयागुलिइ थीथी कथंयागु बुत्तां छाय्‌पा तइगु अन्दाजि स्वलांगूति धयाथें ताःहाकःगु मारवरिचाः स्वयां तःजिगु तिसा हे यार्लिङ खः । खास यानाः थ्व तिसा अगतिं तीगु स्वयां नखःचखः भ्वय्‌ जात्राबलय्‌ सुइगु याइ ।

असर्फिया अंगू
असर्फि छचाः मुक्कं थुनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू हे असर्फिया अंगू खः । अंगूया असर्फि सुं गुम्हेसिया पूर्णरुपं सक्कलि असर्फि खःसा सुं गुम्हेसिया लुँ चक्कायागु घ्वानाः दयेकातःगु दइ ।

आधुनिक अनेक डिजाइनया अंगू
आधुनिक अंगूया डिजाइन व बुत्ताय्‌ थज्याःगु हे धकाः स्थायी स्वरुप दइमखु । न्ह्याम्हेसिनं न्ह्यागु कथंयागु अंगू नं न्ह्याः न्ह्याःबलय्‌ न्ह्याःथे न्ह्यायेगु याः ।

गथांमुगः अंगू
लोकोपचारया विश्वासकथं न्हापा न्हापा भूतप्रेत पिसाचतय्‌गु दोषपाखें मुक्त जुइत म्हय्‌ न घानातयेगु याइ । उगु नयात अंगूया रुपय्‌ (नयागु कल्लिचा नं खः) ज्यानाः गथांमुगःकुन्हु थःगु स्वइच्छां अथवा दुवातय्‌ थनातइम्ह गथांमुगःयात थीकाः नया अंगू वा गथांमुगः अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

झुइ व यान्थियागु अंगू
यान्थियागु चुरा धयाथें यान्थियागु अंगू नं धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु तिसा खः । बुत्ता बात्ता मदुसे सादा ग्वल्लाःगु वाउँवाउँ नःगु लः रंगयागु जुइ ।

तुसिपुबाला अंगू
तुसिपुया बुत्ता ज्यानाः लुँ मुक्कंया दयेकातइगु विशेषस्तरयागु अंगूयात तुसिपुबाला अंगू धाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं तःमिपिंसं विशेष उत्सवय्‌ निपाः अंगू ज्वःलाकाः न्ह्याइगु थ्व अंगू मिसातिसा खः । तुसिपु अंगू नापं हेराया अंगू नं न्ह्यायेगु याः ।

नवरत्नया अंगू
नवरत्न थीयागु फ्वः तयाः दयेकातइगु लुँयागु तःजिगु अंगू खः । खास यानाः थुगु स्तरयागु अंगू नं हिरायागु अंगू थें हे विशेष उत्सवय्‌ न्ह्यायेगु याइ ।

पुजाअंगू
बज्रयान कथं छुं नं विशेष ततःधंगु भिं पुजा व होमादि विधिविधान कथं पुजाअंगू धकाः वहःयागु छगू अलग्ग कथंया अंगू न्ह्यायेगु याइ ।

प्याखंअंगू
लुँ मुक्कंयागु व वहः मुक्कंयागु पाताया, स्वापू छुं मदयेक ख्यें बांलुइकाः छुं विशेष डिजाइन कथं प्याखं अंगू दयेकी । ग्वःमलासे च्वःप्वः छुटय्‌ जूगुया डिजाइन जुइगुलिं अंगू न्ह्याइम्हेसिगु पचिंकथं तपाः चिपाः जुइक च्वका प्वका फायाः न्ह्याये जीक दयेकातइगु संस्कार स्वरुपया छता लक्षणया मिसाअंगू खः । बाःह्राः पिकाइम्ह मचा, इहिमचा, पय्‌नबिया छ्वइम्ह म्ह्याय्‌मचा, जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत संस्कार स्वरुप लक्षणया अंगू कथं न्ह्याकेगु याइगु थ्व अंगू निपाःया छज्वः कथं जवय्‌ निपा देपाय्‌ निपा न्ह्याकेगु चलन दु । थ्व अंगू च्वलापचिनय्‌ व अंगूपचिनय्‌ न्ह्याकेगु याइ ।

हिनाअंगू
लुँ मुक्कंयागु छगू तःजिगु तिसा खः हिनाअंगू । छतोला वा सुं गुम्हेसिनं छतोला व चकंछि धयाथें तौलय्‌ भिंगु लुँ मुक्कंयागु, स्वहिं हिनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू खः थ्व । थ्व अंगू खास यानाः विशेष उत्सवय्‌ मिसामिजं निथीसिनं न्ह्यायेगु याः ।

हेराया अंगू
लुँइ हेरा थुनाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । छगः हेरा, पुचः हेरा आदि तयाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । हेराया अंगू लुँ वहलय्‌ दयेकेगु याइ । अंगू नांया तिसा मध्ये थ्व दकलय्‌ तःजिगु तिसा खः । खास यानाः यक्व तःमिपिंसं न्ह्याइगु थ्व तिसा अप्वः यानाः ब्याहा, कय्‌तापुजा आदि विशेष भ्वय्‌, उत्सवय्‌ जक न्ह्यायेगु याइ ।

कल्या
ल्हातय्‌ न्ह्यायेगु तिसा मध्ये ‘कल्या’ वहः, लँु वा सिजःपाताय्‌ बुत्ता कियाः दयेकातइगु अन्दाजि प्यलांगू बालागु छता विशेष कथंया जातीय संस्कार स्वरुपया तिसा खः ।

ल्हातय्‌ न्ह्याइगु जूसां थ्व ल्हाःफ्वलं
दुछ्वयाः न्ह्याइगु चुरा मखु । ट्वाइन कां नारिइ चिनाः न्ह्यायेगु चुरा खः । इहिपा न्याःपिं सुं गुम्हेसिया भमचा काःवने प्यन्हु न्ह्यः मिजंपाखें कल्यां न्ह्याकःवनेगु धकाः (कल्याकुयात माःगु सम्पूर्ण ज्वलं ताःलाकाः) थ्व कल्या भमचा जूम्हेसिया ल्हातय्‌ न्ह्याकःवनेगु चलन दु ।

झुइ वा यान्थियागु चुरा
थ्व धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु मूवंगु व तःजिगु तिसा खः । लः थें निर्मल जुयाः वाउँवाउँ नःगु छगू कथंया पत्थरिय वस्तुयात कुनय्‌ यानाः ग्वल्लाकाः दयेकातइगु तिसा खः । म्हो मनूतय्‌सं जक उपभोग यायेखनीगु थ्व तिसा मूवंगु वस्तुयागु मूवंगु तिसा खः । झुइयागु अंगू, लकेट नं दयेकेगु याः । ‘श्री पून्य’ नांया पत्थर नं सामुद्रिक मूवंगु पत्थरिय वस्तु खः ।

त्याकंगु सिंख्वाः चुरा
लुँया त्याकंलय्‌ सिंख्वाः बुत्ता कियाः दयेकातइगु चुरायात त्याकंगु सिंख्वाः चुरा धाइ । खास यानाः थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं न्ह्याइ । थ्व चुरा छपाया हे स्वतोला, प्यतोलाया जुइ ।

नवरत्नया चुरि
लुँ मुक्कंयागु चुरिइ थीथी बुत्ता कियाः उकी नवरत्न थुनातइगु बालाचिंगु चुरि । ल्यासेपिंसं न्ह्याइगु लुँचुरि मध्ये तःजिगु चुरि । थुकी हेरा, मोति, भिम्पू, नीर, पन्ना, गोमेद, लहसुन गोल्डेन, तोपाज, माणिक यानाः गुंगू रत्न दइ । नवरत्न थुनाः लुँयागु तप, लकेट, चन्द्रहारमाः फ्वःचुरि आदि नं दयेकाः तीगु याइ । थ्व न्हापांनिसें आतकं नं उलि हे प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु दनि ।

पञ्चख्वाःया चुरि
पञ्चधातु धकाः न्याता धातुया थीथी तारयात छप्वाँय्‌ चिनाः दयेकाः लुँयागु सिंख्वालं छाय्‌पाः दयेकातइगु चुरि हे पञ्चख्वाःया चुरि खः । थ्व बांलाकेत जक न्ह्याइगु मखु, म्हया शुद्धता, ग्रहशान्तिया निंतिं नं न्ह्यायेगु याइ ।

फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा
त्याकंगु सिंख्वाः चुराया लसि वयेक फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा दयेकेगु याइ । लुँ त्याकंया मखुगु कारणं थ्व तिसा भचा बमलाइगु जूगुलिं चुरि न्ह्याये अःपुकेत, चुरि पकुमचिनेमा वा त्वःमधुलेमा धकाः बात्वाः थलाः न्ह्यायेजी कथं डिजाइन यानाः दयेकातइ ।

बाजु
कल्या थें हे भचा साल्लुक डिजाइन यानाः लुँपातायात वहः वा सिजःपाताय्‌ बनाः दयेकातइगु, बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त नखःचखः, भ्वय्‌, जात्रा आदिबलय्‌ तःजिक न्ह्याकीगु बालागु चुरायात बाजु धाइ ।

मसिनुगु लुँचुरि
थःथःगु औकात कथं लुँयागु त्याकं, बाला, बुत्तावाल आदि डिजाइनया मसीनुगु (निपा, प्यपा वा प्वाँय्‌चिंक) लुँया चुरि न्ह्यायेगु नं चलन दु ।

लुँ त्याकंया याकःचुरि
खास यानाः बाज्यः वनेधुंकूपिं ध्यबावालतय्‌ लुँ त्याकंयागु पंत्वाः बुत्ता, कल्लिया छाँटयागु आदि डिजाइनयागु लुँत्याकंयागु चुरि छपा छपा न्ह्यायेगु चलन दु ।

ल्हाः भिम्पूमाः
भिंगु चिकिचिकिग्वःगु भिम्पू माःहनाः प्यूचाया नापं न्ह्याकेगु याइ । बःचाधिकःपिं मस्तय्‌त भ्वय्‌–भीबलय्‌ नं थ्व तिसा न्ह्याकेगु याइ ।

वहःया कल्लि बुत्तागु चुरि
दछिनिदँ दुपिं मचातय्‌त व बाज्यः वनेधुंकूपिंत कल्लि छाँटयागु वहःत्याकंयागु चुरा न्ह्याकेगु याइ ।

– नेवाः संस्कृतिकथं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु प्याखनय्‌ दकलय्‌ पुलांगु दबूप्याखं ‘जलप्याखं (हरसिद्धि प्याखं) खः ।
– नेवाः दबूप्याखंया परम्पराय्‌ नेपालभाषां निर्देशन वाक्य दुगु न्हापांगु दबूप्याखं नेसं ५०३ स मणिक्यं संस्कृत भासं च्वयादीगु ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं खः ।
– मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं रामभारों नेसं ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु खं गनंगनं न्ह्यथनातःगु खनेदुसां थुकिया पाण्डुलिपि उपलब्ध मजूगुलिं मुक्कं नेवाः भासं क्यंगु न्हापांगु दबूप्याखंकथं यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं च्वःगु एकादशीव्रत (छधाः प्याखं, नेसं ७५३) यात माने यानातःगु दु ।
– मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु मौलिक पूधाःप्याखं जुजु जगतप्रकाश मल्लया ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) खः ।
– हलिमय्‌ दक्वसिबें ताःईनिसें न्ह्यब्बयाच्वंगु दकलय्‌ ताःहाकःगु दबूप्याखं ‘कातिप्याखं’ खः ।
– येँया नेवाः भाय्‌या न्हापांगु दबूप्याखं भूपालेन्द्र मल्लया ‘चोर चक्रवर्ती’ खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु छधाःप्याखं ‘ह्वनागा’ सफुतिइ पिदंगु चित्तधर हृदयया ‘शाक्यानी’ खः ।
– नेवाः भाय्‌या छधाः प्याखं मुनातःगु न्हापांगु सफू सत्यमोहन जोशीया ‘गौतमबुद्ध’ (नेसं १०७०) खः ।
– नेवाः भासं पिदंगु न्हापांगु पाश्चात्य शैलिया पूधाः प्याखं भिक्षु सुदर्शन श्रामणेरया ‘अम्बपाली’ (नेसं १०७५) खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां दबूप्याखं च्वयादीम्ह मिसा साहित्यकार प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग खः । वय्‌कःया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ नेसं १११७ स पिदंगु खः ।
– नेवाः भासं दकलय्‌ न्हापां क्यंगु सतक नाटक पुष्कर माथेमाया ‘जः दुनेया किचः’ (नेसं ११०८) खः ।
– नेवाः भासय्‌ मिसा च्वमिया न्हापांगु पूधाः प्याखं शशिकला मानन्धरया ‘न्हूगु परसि’ (नेसं ११२६) खः ।

 

प्राचीनकाल (नेपाल संवत् न्ह्यव)

नेपाः देसय्‌ मल्लतय्‌गु शासनकालसिबें न्ह्यःया दबूप्याखंकथं जल प्याखं (हरसिद्धि प्याखं) छगू हे जक खनेदु । हरिसिद्धि पुराणकथं थ्व दबूप्याखं कलिगत संवत् २०६० अर्थात् ईपू १५० सिबें न्ह्यः पिदंगु खः । थ्व प्याखंयात कलिगत संवत् ३७०४ अर्थात् सन् ६०५ स हुलाप्याखंया रूपय्‌ ह्यूगु खः ।
उग्रतारा नीलसरस्वतीया बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु थ्व मेहना दबूप्याखंया प्राचीनतां नेवाः दबूप्याखंया इतिहासयात निद्वः दँसिबें ताःहाकः यानाब्यूगु दु । देशवंशावलीकथं थ्व प्याखं जुजु विक्रमादित्यं उग्रतारा देवीया उजंकथं च्वयादीगु खः ।
दबूप्याखंयात नेवाः संस्कृतिकथं पलिस्था यायेगुली थ्व प्याखनं न्ह्यलुवाःया ज्या याःगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें नखःकथं दँय्‌दँसं जलया स्थानीय वासिन्दातय्‌सं न्ह्यब्वया वयाच्वंगु थ्व प्याखं थौंतक नं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु दु । प्रताप मल्लया पालय्‌ थ्व प्याखं जलंपिने नं न्ह्यब्वयेगु याःगु खनेदु धाःसा सिद्धिनरसिंह मल्लं थ्व प्याखंया प्रदर्शनयात जलय्‌ जक सीमित याःगु खः ।
लिपा जुजु योगनरेन्द्र मल्लं झिंनिदँय्‌ छकः नेपालमण्डलया दक्व दबुलिइ क्यनेगु चलन न्ह्याकल । थ्व प्याखं थौंकन्हय्‌ हरिसिद्धि गाविसय्‌ फागु पुन्ही व यःमरि पुन्हिखुन्हु नियमितकथं क्यना वयाच्वंगु दु धाःसा भिंmनिदँया जात्राया झ्वलय्‌ येँ, ख्वप, भ्वँतय्‌ नं क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
मल्लकाल (नेसं १ – नेसं ८८८)
मल्ल कालय्‌ जुजुपिं थः हे दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जूगुलिं थ्व इलय्‌ नेवाः दबूप्याखंया तसकं च्वन्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालयात नेवाः दबूप्याखंया स्वर्ण काल धाःसां पाइ मखु । थ्व इलय्‌ नेवाः भाय्‌या पुलां परम्पराया धार्मिक दबूप्याखं न्ह्यायेगुया नापनापं मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु छधाः प्याखं सिद्धिनरसिंह मल्लया ‘एकादशीव्रत’ व पूधाःप्याखं ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) न्ह्यब्वयेगु ज्या नं जुल ।
जुजु जितामित्रं जैमिनी भारत, अश्वमेघ नाटक च्वयाः म्हितका दिल । वय्‌कलं हे नाट्यशास्त्रया विधिसम्बन्धी सफू नं च्वयाः भारतयागु नाट्यशास्त्रया थासय्‌ नेपाःया थःगु हे पहःया नाट्यशास्त्र न्ह्यब्वया दिल । जुजु सिद्धिनरसिंहं पौराणिक व सामाजिक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु छधाःप्याखंया समग्र स्वरूप कथंया कातिप्याखं लच्छितक क्यनेगु परम्परा न्ह्याकादिल ।
दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जुयादीपिं मल्ल जुजुपिनिगु झ्वलय्‌ येँया जगतप्रकाश मल्ल, जयस्थिति मल्ल, भूपालेन्द्र मल्ल, जगज्जय मल्ल, जयप्रकाश मल्ल, ख्वपया भूपतिन्द्र मल्ल, रणजीत मल्ल व यलया सिद्धिनरसिंह मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, योगनरेन्द्र मल्लपिनिगु नां न्ह्यथनेबहःजू ।
मल्लकालय्‌ जुजुंपिन्सं जक दबूप्याखं च्वःगु मखसे सर्वसाधारणं नं दबूप्याखं सिर्जना यायेगुली ल्हाः तःगु दु धयागु खँ ने.सं. ४४० स क्यंगु पं. शेषलंखुं च्वयादीगु ‘रतगत’ दबूप्याखनं प्रमाणित याःगु दु । व प्याखनय्‌ जुजु जयरुद्र मल्ल थः हे प्याखंम्वःकथं ब्वति कयादीगु खः । अथे हे ने.सं. ५०३ स मणिक्यं ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं च्वयाः २४ न्हु तक स्यनाः थिंलागाः एकादसि खुन्हु क्यंगु खः । संस्कृत भासय्‌ च्वयातःगु थ्व प्याखनय्‌ निर्देशन वाक्यय्‌ नेवाःभाय्‌ छ्यलातःगु दु । मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं हे गैरजुजु रामभारों ने.सं. ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु उल्लेख गनं गनं यानातःगु दु तर थुकिया पाण्डुलिपि मलूगुलिं प्रामाणिक माने यानातःगु मदु । अथे हे वसुन्धरा दबूप्याखं च्वयादीम्ह रत्न वज्राचार्य व धान्यवती च्वयादीम्ह रुद्रसिंह दैवज्ञ नं लुमंके बहःजू ।

शाहकाल (नेसं ८८९ – १०७०)
जुजु पृथ्वीनारायण शाह देय्‌या नेतृत्वय्‌ वयेधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यः सुनावन । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहं ने.सं. ९५१ स च्वयादीगु ‘महासत्वोपाख्यान’ थ्व कालया छगू हे जक न्ह्यब्बयेबहःगु दबूप्याखं खः । थ्वयां न्ह्यः ने.सं. २० स अमृतानन्दं संस्कृतया ‘हनुमान’ दबूप्याखंयात नेवाः भासं भाय्‌ हीकादीगु खः । अथे हे कात्तिप्याखंया छगू ब्ब बाथःप्याखं मुनाः नेसं ९५६ स घंठ सफुल नामं दबूप्याखं मुना पिहांवःगु खनेदु ।
राणाकालय्‌ नेवाः सिर्जनशीलतायात तसकं हे क्वत्यःसां ‘विरकुशराजा’ थें जाःगु छगू निगु धार्मिक नाटक धाःसा अस्तित्वय्‌ वःगु खनेदु । थ्व इलय्‌ सिर्जित दबूप्याखं कृतिकथं योगवीरसिंहं ने.सं. १०४८ स च्वयादीगु शकुन्तला, सिद्धिरत्न कसाःनं ने.सं. १०५९ स च्वयादीगु मेहना प्याखं विश्वन्तर खः । थ्व कालया दकलय्‌ महत्वपूर्णगु दँकथं ने.सं. १०६८ यात कायेज्यू । व दँय्‌ चित्तधर हृदयया ह्वनागा सफुतिइ शाक्यानी छधाःप्याखं पिदँसेंलि नेवाः दबूप्याखनय्‌ आधुनिक पाश्चात्य शैलिं दबूप्याखं च्वयेगु क्रम न्ह्यात । थ्व कालखण्डय्‌ ख्यालः विधाय्‌ च्वसा न्ह्याकादीम्ह छम्ह हे जक च्वमि पुण्यरत्न वज्राचार्य खः । वय्‌कःया विवाह समिति नांया ख्यालः ने.संं. १०६८ स पिहां वल । अथे हे सत्यमोहन जोशीया गौतम बुद्ध ने.सं. १०७० स पिहां वल ।
राणाकालय्‌ नेवाः दबूप्याखनय्‌ वःगु न्हूगु धाःकथं ज्यापु प्याखं खनेदत । थ्व हे प्याखंया निरन्तरताकथं गुंपुन्हि व येँयाःपुन्हिबलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ दबू ग्वयाः क्यनीगु दबूप्याखंया विकास जूगु खः । ज्यापुप्याखंया ल्यू ल्यू घिन्तांमुनि प्याखं व चैन सिपाइ प्याखं नं खनेदत । व्यवस्थित दबूप्याखंकथं मक्यंसां थुपिं दबूप्याखनं समाजया यथार्थयात ख्यालिंजाःगु सवाद व भावया माध्यमं न्ह्यब्बयाः स्वकुमिपिन्त मनोरञ्जन याकेगु ज्या याःगु दु । ज्यापु प्याखनं नेवाः नाटकया इतिहासयात प्राचीन नाटक व आधुनिक नाटकया ह्वनागाकथं ज्या याःगु दु ।

प्रजातन्त्रकाल (नेसं १०७१ – १०८०)ः
नेपालय्‌ प्रजातन्त्रोदय जुइधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ हानं सक्रियता न्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालं कयेच्याःगु झिदँय्‌ हेमलाल जोशी, सुदर्शन श्रामणेर, सत्यमोहन जोशीपिन्सं ऐतिहासिक दबूप्याखं न्ह्याकेगु ज्याय्‌ विशेष योगदान यानादिल । अथे हे नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ धार्मिक वा ऐतिहासिक विषयवस्तुयात कय्‌च्यायेगु पुलांगु परम्परायात हाचांगायाः आधुनिक समसामयिक समस्यामूलक विषयवस्तु कय्‌च्यायेगु परम्पराया थालनी थ्व कालया मेगु उपलब्धि खः । इश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यपाखें जूगु इब्सनवादी शैलीया नाटक लेखनया थालनी थुकिया दसुकथं कायेफु । थ्व शैलीयात गिरिजाप्रसाद जोशी, वासु शशीपिन्सं नं न्ह्यःने यंकादिल । अथे हे ऐतिहासिक व साहित्यिक व्यक्तित्वय्‌ आधारित दबूप्याखं च्वयेगु न्हूगु धार नं थ्व हे इलय्‌ खनेदत ।
थ्व इलय्‌ दबूप्याखंया सफू पिथनेगु क्रम नं न्ह्यात । भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) व राष्ट्रपाल (ने.सं. १०७८), हेमलाल जोशीया खड्गसिद्धि (ने.सं. १०७६), धूस्वां साय्‌मिया त्रिवेणी (ने.सं. १०७२) व ह्याउँ निभाल (ने.सं. १०७६), इश्वरानन्दया पसूका (ने.सं. १०७७), थःगु छेँ (ने.सं. १०७८), फिल्कुतिं (ने.सं. १०७९), फसंपू लप्ते (ने.सं. १०८०), गोविन्दहरि नेकू व हरि श्रेष्ठया निपु रुपक (नेसं १०७७) थ्व ईया दबूप्याखं ख्यःया पिथनात खः ।

पञ्चायतकाल (नेसं १०८१ – १११०)ः
नेपालं प्रजातन्त्रया हरण यानाः स्थापित जूगु पञ्चायत कालय्‌ नेवाः दबूप्याखं अप्वः धया थें राजनैतिक अधिकार, भाषिक अधिकार हनन्या विरुद्धय्‌ केन्द्रित जूगु खनेदु । दबूप्याखंया माध्यमं पञ्चायती व्यवस्थाया विरुद्ध जनचेतना जागृत यायेगुली नेवाः दबूप्याखनं महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह याःगु खनेदु । थ्वया उल्लेख्य दबूप्याखं सर्जककथं दुर्गालाल श्रेष्ठ, दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि खनेदत ।
भिक्षु सुदर्शनया बिम्बिसार (नेसं १०८२), जयप्रकाश (नेसं १०८२), आशङ्का (नेसं १०९१), सुप्रिया (नेसं १०८२), हेमलाल जोशीया सदाशिव (नेसं १०८५), एकाङ्की पुचः (नेसं १०८५) व रुपा (नेसं १०८६), बासु शशीया ताःचाप्वाँय्‌ (नेसं १०८६), जनकलाल वैद्यया कल्याणी (नेसं १०८७), दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा (नेसं १०८८), ब्याहांचुलि (नेसं १०८७), प्याखंपिचा (नेसं ११०६), सत्यमोहन जोशीया सिद्धिदास (नेसं ११००), वैद्यबाः (नेसं १०९१), न्हय्‌दँ लिपा (नेसं १०९१), राजभाइ जकःमिया हावलासा (नेसं ११०३), शेषराज दलीया भक्तिलता (नेसं १०९६), चन्द्रबहादुर उलकया भाग्य व साहित्य (नेसं ११०१), गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखाछेँ (नेसं ११०२), हाकु स्वाहाने (नेसं ११०७), वासुपासाया श्रद्धा (नेसं ११०४), शुकराम महर्जनया सवार्थसिद्ध मे प्याखं (नेसं ११०७), भैरवगोपाल वैद्यया जिं छन्त याकनं कायेके हये (नेसं ११०८), जीवन श्रेष्ठया अद्र्ध पागल (नेसं ११०८) थ्व कालय्‌ प्रकाशित उल्लेख्य दबूप्याखं सपूmत खः ।
पञ्चायत कालय्‌ जूगु वाक्स्वतन्त्रता व भाषिक स्वतन्त्रता हनन्या विरुद्धय्‌ सः तयेगु निंतिं नेवाः दबूप्याखं ख्यलं ख्यालः विधायात बांलाक छ्यःगु खनेदु । थ्व झ्वलय्‌ रामशेखरया घिंताल्ल (नेसं १०९६), श्रीकृष्ण अणुया खः ला मखु ला (नेसं १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तनतन दइवल (नेसं १०९७), ख्याः बछि नी बछि (नेसं ११०४), हाफ ब्वाइल (नेसं ११०५) थजाःगु स्यल्लाःगु ख्यालः प्याखंया सफूत पिहां वल ।
थ्व कालय्‌ खस भासय्‌ यक्व हे दबूप्याखं पिथनादीम्ह विजय मल्ल नेवाः ख्यलय्‌ नं लोकंह्वाःम्ह प्याखं च्वमिकथं खनेदत । वय्‌कःया खँय्‌भासय्‌ च्वयातःगु तःपु हे छधाः प्याखं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धें धें बल्लाः कासाय्‌ न्ह्यब्बल धाःसा कुलां चकनी तिनि (नेसं ११०३), किसि न्याइम्ह मदनमान (नेसं ११०५) व किपालुं लिनाच्वंम्ह मनू (नेसं ११०९) पूधाःप्याखं व्यावसायिककथं तसकं ताःलाःगु खः तर वय्‌कःया छुं नं कृति धाःसा नेवाः भासं पिमदं ।

बहुदलकाल (नेसं ११११ – ११२८)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु मिसा च्वमिपिनिगु मगाःमचाः प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्गया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ (नेसं १११७) या पिथनां हुयाबिल । बहुदल कालय्‌ नेवाः दबूप्याखंया ख्यलय्‌ उल्लेख्यकथं ह्वःगु स्वांकथं सत्यमोहन जोशीया ‘म्हगसय्‌ खनाम्ह’ (नेसं १११२), बासु शशीया ‘झुमिं यंम्ह मनू’ (नेसं ११०७), भिक्षु सुदर्सनया ‘पटाचारा’ (नेसं १११७), दिनेश भुजुया ‘बायावंगु लँपु’ (नेसं १११९), जनकलाल वैद्यया ‘कीर्तिलक्ष्मीया पलाः’ (नेसं १११९), ज्ञानकाजी मानन्धरया ‘कुमारी’ (नेसं ११२३), ‘खड्ग जोगिनी’ (नेसं ११२५), राजभाइ जकःमिया ‘कीर्तिलक्ष्मी’ (नेसं ११३३), धर्मरत्न शाक्यया ‘विश्वन्तर’ (नेसं ११११), कृष्णगोपाल कुसिया ‘श्रद्धाञ्जली’ (नेसं १११२), सुरेन्द्र शाक्यया ‘समाजया सेवा’ (नेसं १११४), राममान प्रधानया ‘यशोधरा’ (नेसं १११६), चित्तरञ्जन नेपालीया ‘स्वप्नवासवदत्ता’ (नेसं १११७), पुष्पराज शाक्यया ‘अजात शत्रु’ (नेसं १११९), वंशी वज्राचार्यया ‘पल्पसा’ (नेसं ११२८), महेशमान डंगोलया लँजुवाःया ‘परिवेशलिसे ल्वानाच्वंम्ह मनू’ (नेसं ११२८) यात कायेफु ।

गणतन्त्रकाल (नेसं ११२९ लिपा)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु पूधाः प्याखनय्‌ मिसा च्वसाया मगाःमचाःयात शशिकला मानन्धरं न्हूगु पर्सि (नेसं ११२६) पिकयाः पूवंकादिल । सत्यमोहन जोशीया चारुमति (नेसं ११२८), बाघभैरव (नेसं ११२८) व बुद्धिमतिम्ह ध्वंच्वलेचा (नेसं ११२८), ज्ञानकाजी मानन्धरया कपिलवस्तुइ भगवान बुद्ध (नेसं ११२८), पुष्प चित्रकारया दनाच्वंगु धुफ्वः (नेसं ११३३), महेशमान डङ्गोल लँजुवाःया थःथःगु संसार (नेसं ११३३), मोहनकृष्ण डङ्गोलया भृकुटी (नेसं ११३४), पद्मरत्न तुलाधरया ग्वय्‌दां व मेमेगु छधाः प्याखं (नेसं ११३८), रत्नकाजी मनया वँय्‌ सु ? (नेसं ११४०) थ्व ईया उल्लेख्य दबूप्याखं पिथनात खः ।

– प्राचीन नेवाः दबूप्याखनय्‌ नेवाः भाय्‌या नापनापं संस्कृत, मैथिली, हिन्दी, बङ्गाली व प्राकृत भाय्‌ छ्यलेगु यानातःगु दु ।
– हलिमय्‌ दबूप्याखं न्हापां भावनृत्यया कथं न्ह्यानाः लिपा खँल्हाबल्हाया लिधंसाय्‌ न्ह्याःगु खनेदु धाःसा नेवाः दबूप्याखंया सन्दर्भय्‌ न्हापां खँल्हाबल्हाया लिधंसाय्‌ न्ह्यानाः लिपा भावनृत्यय्‌ हिलावंगु खनेदु । थ्वया छ्याताकथं हरसिद्धि प्याखंयात कायेफु ।
– नेवाः समाजय्‌ देगः, बहाः निर्माण थजाःगु धार्मिक ज्याझ्वः, इहिपाः थजाःगु कर्मकाण्ड, येँयाः व गुंपुन्हि थजाःगु नखःया इलय्‌ नं दबूप्याखं क्यनेगु चलन दुगुलिं नेवाःतय्‌गु निंतिं दबूप्याखं साहित्य जक मखसे संस्कृति हे कथं न्ह्याना वयाच्वंगु दु ।
– प्राचीन नेवाः दबूप्याखं संवादसिबें पृष्ठभूमिइ हालीगु दाफाम्येया लिधंसाय्‌ न्ह्यब्बइगु जुयाः आधुनिक कालया दबूप्याखंया छगू विधा मेहना प्याखं (अपेरा) नाप इपिं अप्वः ज्वःलाः ।
– प्राचीन नेवाः दबूप्याखं अप्वः थें धार्मिक बाखनय्‌ आधारित जूसां लिपालिपा वयाः सामाजिक समस्यामूलक विषयवस्तुयात कय्‌च्यानाः दबूप्याखं न्ह्यब्वयेगु चलन वल । आधुनिक कालय्‌ वयाः न्हापां शेक्सपियरया शैलिइ प्याखं च्वयेगु चलन वलधाःसा अनं लिपा इब्सेनया शैलि नेवाः दबूप्याखनय्‌ दुहां वल ।
– नेवाः भासय्‌ छगू हे शीर्षकय्‌ तःम्हेसिनं दबूप्याखं च्वःगु खनेदु । ‘उषाहरण’ छगू हे शीर्षकय्‌ जगज्योतिर्मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल, भूपतीन्द्र मल्ल व रणजीत मल्लं दबूप्याखं च्वयादीगु दुसा ‘मदालसा हरण’ शीर्षकय्‌ जितामित्र मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, त्रिरत्नमुनि गुभाजु व योगनरेन्द्र मल्लं दबूप्याखं च्वयादीगु दु । ‘रामायण’ शीर्षकय्‌ जगतप्रकाश मल्ल, जितामित्र मल्ल, भुपतीन्द्र मल्ल व रणजीत मल्लं च्वयादीगु दु ।

नेवाःतय्‌ नं न्हापांनिसें दोहोरी म्ये हालेगु चलन दु । निम्ह बाय्‌ निपुचः दथुइ न्ह्यसःलिसः वा जवाःसवाःकथं हालीगु थज्याःगु म्ये अप्वः यानाः बुँइ, गुँइ घाँय्‌ लःवनीबले हालेगु याइगु खः । थःगु जवाःसवाः वा न्ह्यसःलिसः न्ह्यागु जूसां लिपा अनुप्राश छगू हे कथं लय्‌बद्ध जुयाच्वनी थज्याःगु म्ये ।
थुकथं हालीगु म्ये हालीपिं लिसें न्यनीपिन्त नं उतिकं यैपुस्से च्वनी । थज्याःगु म्ये स्वनिगःया पश्चिम लागापाखे खनेदु । थजाःगु म्येया लसय्‌ दुगु व म्येचालय्‌ दुथ्याना च्वंगु कथं न्हापांगु म्ये ‘दयाधर्म दुम्ह खःसा झ्यालं छकः स्वः वा’ खः । थ्व म्ये मुना हालादीम्ह अमरराज शर्मा खः । रामकृष्ण दुवालं मुनादीगु किपुली हालीगु थजाःगु म्ये खः –
किपूया देव ध्वाखा यलया यल ध्वाखा
ख्वपया लुँया ध्वाखा स्वल वने नु यो
हिसिदुम्ह माया मदु ला

विश्व न्यंकया सांस्कृतिक व प्राकृतिक सम्पदा संरक्षण सरोकारया सम्बन्धय्‌ युनेस्कोयापाखें सन् १९७२ स अनुमोदनयाःगु अन्तरराष्ट्रिय अभिलेखयात नीगु देया सरकारपाखें हस्ताक्षरयायेवं सन् १९७५ निसें क्रियाशिल जुल । थुगु अन्तरराष्ट्रिय अभिलेख कथं स्वताजिया सम्पदा ब्वथलातःगु दु – सांस्कृतिक, प्राकृतिक अले मिश्रित । ऐतिहासिक महत्वया छेँ, लाय्‌कू, देगः, भौतिक संरचना, प्राचीन नगर, वस्ती, सभ्यता, पुरातात्विक थाय्‌, पुलां पुलांगु कलात्मक मूर्ति अले चित्रकला आदि थुकियादुने लाः । अथेहे न्हनावनेत्यंपिं जीव जन्तु, प्राणीत च्वनीगु वा पर्यावरणिय सन्तुलनया निंतिं महत्वपूर्ण जलश्रोत, गँु आदि गुगु मानव जातिया कल्याणया निंतिं सुरक्षित यानातयेमाःगु दु, थुज्वःगु थाय्‌यात विश्व सम्पदा कथं नालातःगु दु ।

नेपाः सरकारयापाखें २० जुन १९७८ स युनेस्कोया थुगु अभिलेखय्‌ हस्ताक्षर याये धुंकाः सन १९७९ स स्वनिगःया स्मारकत व सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जयात विश्व सम्पदाया धलखय्‌ दुथ्याकुगु खः । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज सन् १९८४ स अले बुद्ध बूगु थाय्‌ लुम्बिनी सन् १९९७ स विश्व सम्पदा कथं युनेस्कोपाखें नालाकाःगु खः । युनेस्कोयापाखें विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु निगू प्राकृतिक थाय्‌ खः । मेगु गुलि नं दु उपिं फुक्क धर्म, संस्कृति, कलानाप स्वापू दुगु थाय्‌त खः । गौरवया खँ लुम्बिनी छगू त्वःताः मेगु खुगू विश्व सम्पदात नेवाः पुर्खापिन्स धस्वाका थकूगु स्मारक जुल । गुगु सकल नेवाःतय्‌ निंतिं अतिकं गौरवया खँ खत । थुपिं खः –

क)  ख्वप लाय्‌कू

ख) खास्ति चैत्य

ग)  पशुपति

घ)  यल लाय्‌कू

ङ)   येँ लाय्‌कू

च)  सक्व चाँगु

छ)  स्यंगु चैत्य

अक्कलमान नकर्मि

गुगुं औपचारिक शिक्षा मदुसां थःगु कुल पुर्खाया लजगाःया पाखें ब्यवहारिक ज्ञान व सिप मुंकादीम्ह थ्वय्कः छम्ह प्रविधि विकास अले सुधारया ख्यलय् थःगु कथं योगदान बियावंम्ह ब्यक्तित्व खः । सन् १९४६ स स्वनिगलय् जन्म जूम्ह वय्कः भाजु गोपालमान नकर्मिया काय् खः । काठमाठौं मेटल इण्डस्ट्रिज नांया थःगु हे ज्यासः न्ह्याका वयाच्वंम्ह थुम्ह भाजुं विशेष यानाः जलशक्ति उपयोगया झ्वलय् परम्परागत लःघः संचालनय् आधुनिककथं सुधार यायेगु व लघु जलविद्युत ख्यलय् न्ह्यथनेबहःगु प्रविधि विकास याःगु खः । वय्कलं थःगु कथंया चिचीग्वःगु टर्वाइन डिजाइनया बिकास याःगु खः ।
थुज्वःगु सिर्जनात्मक ज्याया निंतिं वय्कःयात नांदंगु रोलेक्स सिरपाः व राइट् लाइभहुड अवार्डपाखें अन्तरराष्ट्रिय स्तरया सम्मान ब्यूगु खः । सन् २०१७ स नकर्मि मदुगु खः ।

भि.एच.एस. यूम्याटिक, बेता, डिभि क्यामेराया माध्यमं निर्माण जुइगु सकतां संकिपायात भिडियो संकिपा धायेगु प्रचलन दु । थज्वःगु संकिपा देकया माध्यमं चिपाःगु धकिनय्‌ क्यासेटपाखें प्रदर्शन व वितरण याइगु खः । ने.सं.१११६ दँय्‌ ‘निपाः ख्वाःपाः’, ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’, ‘चरित्र’ व ‘चिपनिप’ उगु इलय्‌ बनेज्या जूगु संकिपानिसें कयाः आपालं संकिपा भिडियो प्रबिधिं निर्माण जूगु दु ।