(राग कोला ताल परताल )
सितलामाजु वहुने परजाया गथिन हवाल ।। धु् ।।
न्यना मदु खना मदु कचिमचा तय मदु
महाराजया हुकुम जुल ।।१।।
नायखिन बाजन थायका सिपाहीन घेरे याका
कचिमचा पितिनाव छोत ।।२।।
नसा बजि व्यकुच्यासे कचिमचा लुकुछिसे
वनेमाल तामाखुसि पारि ।।३।।
छम्ह मचा लुकुंछिसे छम्ह मचा ब्यकुंच्यासे
छम्ह मचा लुतुलुसे यने ।।४।।
यँ देशं दना वना खोप देशे बास जुल
तलेजु माजु दरसन याये।।५।।
खोपदेशं दना वना वदेपास बास जुल
चण्डेश्वरी दरसन याये ।।६।।
बदेपानं दना वना पलांचोस बास जुल
भगवती दरसन बाये ।।७।।
पलांचोकं दनावना दोलाघाते बास जुल
भीमसेन दरसन याये ।।८।।
दोलाघात दना वना तामाखुसि बास जुल
वने मानि तामाखुसि पारि ।।९।।
दोलखा देश दनावना तामाखुसि पारि थ्यन
महादेव दरसन याये ।।१०।।
नय यात नसा मदु तिय यात वसः मदु
चोने यात बास जित मदु ।।११।।
लखि मखु पसि मखु न्हाकप्वाच दाया हल
सिपाहीन घेरेयाना हल ।।१२।।
कइ बीम्ह कछला माजु लख जायकीम्ह सितला माजु
यनकीम्ह बछला माजुयाके फोने ।।१३।।
थ्व हे मचा रहे जूसा जोलिंजोल बखुन बोयके
लुँयागु वहःयागु द्वाफो स्वान छाय ।।१४ ।।
सुरज कोमजो धाल चिकुं पुना मचा सित
माम बुबां नुग दाया खोल ।।१५।।
सीम्ह मचा उयमदु मचा गाले थुनेमदु
परजाया गथिन हवाल ।।१६ ।।
बाम्ह मचा मामं जोँसे बाम्ह मचा बुबां जोँसे
तामाखुसि कुतकाव छोत ।।१७।।
स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाके छोत
वनेमाल तामाखुसि पारि ।।१८।।
नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुर
परजान अति दुःख सिल ।। १९ ।।
मते मते सितला माजु सहश्र विनति छिके
याहुने लोक उधार ।।२०।।
संक्षेप
कचिमचात तयेमदु धकाः जुजुं हुकुम जूबलय् जनताया नितिं सर्गतं क्वच्यूं वः थें जुल । नाय्खिं च्वयेकाः सिपाहीतय्सं ज्वज्वं न्हाय्कं प्वाचं दादां कचिमचा पितिनाछ्वत । नसाबजि ब्यकुं च्यानाः, कचिमचा लुकुंछिनाः मांबौपिं तामाखुसि पारि वन । लँय् उमिसं तसकं दुःख सिल । येँ देशं वनाः ख्वपय् च्वन । अनं बनेपा, पलाञ्चोक, दोलखा जुनाः तामाखुसि पारि थ्यंकः वन । थाय्थासय् मुलद्यःपिं तलेजु, चण्डेश्वरी, भगवती, भिद्यः व महाःद्यः दर्शन यानाः मचातय्गु सुरक्षाया वर फ्वफ्वं वन । मचा जक छुं मजूसा बखुंज्वः ब्वयेकेगु व लुँ, वहः, द्वाफोस्वां सितला माजुयात छायेगु नं संकल्प यात । अय्नं मचात कै वयाः पुकुपुकु सित । सीम्ह मचायात बाम्हं मामं ज्वनाः बाम्ह बौनं ज्वनाः खुसिइ चुइकाछ्वयेमाल ।
(राग भूपालि, ताल पलेमा )
हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया
छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।
छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु
गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।
सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ
सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।
पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने
निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।
छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि
जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल
जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने
छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।
हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ
बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।
थव छेंस दना वना धमाथुलि बास
धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि
हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।
नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि
धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास
न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ
नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।
न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास
जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल
वय धाय मते….
जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास
रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास
चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास
नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास
थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास
भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन
भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।
भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास
गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।
नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन
रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।
न्यागमनि दना वया पशुपति थेन
नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।
गनांगने मफु …..
पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन
थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।
दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात
थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।
गनां गने मफु….
जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया
राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।
झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने
झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।
गनां गने मफु….
धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते
थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।
हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय
नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।
थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव
चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।
चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल
घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।
प्रजागन सकलयात भोजन याके माल
स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल
जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि
स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।
धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते
मातानिया भेस कया छल याना वय
हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने
चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।
थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने
चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल
एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल
विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन
मातानिया भेस कासे छले याना वन ।
जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते
निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ
बिच हिला छित जिन नाप लाक वय
धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात
थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।
लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।
झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्छिं ।
१.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।
थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।
लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,
नेवाः समुदायया मनूत गबलेनिसें थःगु हे छेँ दयेकाः च्वने सल खः, थुकिया गुगुं प्रमाणित इतिहास लुयावःगु मदुनि । तर गन गन नेवाःत छेँ दयेकाः च्वना वयाच्वन उगु लागाया वास्तु शैली व वस्ती विकासयात दुवालेगु खःसा छगू कथं मंकाः स्वरुप खने दु । सामाजिक विकासया झ्वलय् नेवाःत मूलतः स्वनिगः दुने व उकिया जःखः च्वनेगु शुरु याःगु खः धकाः धायेफु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, धौख्यः, किपू, पांगा, नगां स्वनिगः दुनेया मू मू नेवाः वस्ती खत । अथे ला स्वनिगःया पिने चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग, पालुङ्ग अले द्वालखा, तौथलि, त्रिशुलीपाखें नं पुलांगु नेवाःतय् ख्वातुगु वस्तीत दु ।
गुगुं नं थासय् नेवाः समुदायया वस्ती विस्तार यायेगु निंतिं दक्कले न्हापां उगु लागाया लः–फय्यात कयाः गाक्कं बिचाः याःगु खनेदु । अथे जुयाः नेवाः वस्तीत दुगु थाय्बाय् हावापानी वा मौसमया ल्याखं मनूतय् जीवन निर्वाहया निंतिं गाक्कं ल्वः कथं दु, गाक्कं ताँन्वः वा गाक्कं चिकु मजू । अथे हे त्वनेत व बुँज्या यायेत माःगु लःया स्रोत अःपुक दइगु खँयात नं उलि हे ध्यान बियातःगु दु । महत्वपूर्ण खँ नेवाः वस्तीत मनूत वये वनेत थाकुइगु वा दुर्गम लागाय् मदु । यातायातया ल्याखं सुगम थासय् हे दु । लजगाःया निंतिं बुँज्या यायेत अःपुगु थाय् वस्ती विकासया छगू प्रमुख लिधंसा जुया ब्यूगु दु । अथे हे अःपुक बनेज्या यायेत ल्वःगु वा बजाः विकास जुइगु सम्भावना दुगु थासय् नेवाः वस्ती जुयाच्वंगु खः ।
नेवाः संकिपा
नेपाःदेय्या संकिपाया अवधारणा व विकास यलया च्यासलय् किपालुया माध्यमं क्यनीगु ऐतिहासिक झ्याल्चा प्याखं हे संकिपाया न्हापांगु स्वरुप खः । किपालुयात धकिनय् (पर्दाय्) नं क्यनेज्यू धकाः दकलय् न्हापां प्रयोग जूगु थ्व हे झ्याल्चा प्याखं खः । नेपालय् संकिपाया सुरुवात ने.सं. १०७१ (बि.सं.२००८) सालपाखे भारतया भूमिं दयेकूगु सत्यहरिशचन्द्रपाखें जूगु जूसां ने.सं. १०८५ (बि.सं.२०२२) दँय् नेपालय् दयेकूगु न्हापांगु संकिपाया नां ‘आमा’ ख । अथेहे ने.सं. १०९७ (बि.सं.२०३४) दँय् प्रदर्शन जूगु न्हापांगु रंगिन संकिपा धाःसा कुमारी खः । थुपिं फुक्कं संकिपात खस् नेपाली भाषाया संकिपा खः ।
नेवाः भाय्या संकिपाया सुरुवात ने.सं. ११०७ (बि.सं.२०४४) दँय् ‘सिलु’पाखें जुल । व धुकाः ने.सं. १११६ (बि.सं.२०५३) दँय् ‘राजमति’ नांया संकिपा नं वल । ‘सिलु’ छपु बाखंमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खःसा, ‘राजमति’ लोकमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खः । थ्व निगू संकिपा नं सेलुलोइड प्रबिधिं दयेकातःगु संकिपात खः ।
उगु इलय् भिडियो प्रविधिं नं नेवाः संकिपात दयेकेगु ज्या न्ह्यात । ‘निपाः ख्वापाः’, ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’, ‘चरित्र’ व ‘चिपनिप’ उगु इलय् बनेज्या जूगु नेवाःभाय्या संकिपात खः । ने.सं. ११२५ (बि.स.२०६२) दँय् ‘गुरुमापा’ संकिपाय् दकलय् न्हापां एनिमेशन प्रबिधि दुथ्याकाः प्रदर्शन जुल ।
थौंकन्हय् संकिपात डिजिटल प्रविधि छ्यलाः दयेके धुंकल । ने.सं. ११२४ (बि.सं.२०६२) दँय् ‘सुभाय्’ नांया संकिपा डिजिटल प्रविधिं दयेकूगु खः । थुलि जक मखु ईया ह्यूपाःकथं २ दि एनिमेशन संकिपा व चिहाः संकिपा दयेकेगु प्रचलन नं न्ह्यात । नेपाल संम्वत् ११३७ (बि.सं.२०७३) दँय् नेपाल सम्वत्या प्रवर्तक संखधर साख्वाःया जीवनी बाखंहनाः संखधर साख्वाः न्हापांगु नेवाः २ दि एनिमेशन संकिपाकथं प्रदर्शन जुल ।
समस्त संकिपा जगत व थुकिया प्रविधि विकासयात हःपाः व तिबः जुइगु कथं सिरपाःत नं नीस्वनेगु ज्या जुल । ने.सं. ११३० (बि.सं.२०६६) दँनिसें नेवाः संकिपायात हपाः तिबः बीगुकथं ईलोहं प्रकाशन प्रा.लि.पाखें पेजथ्री पिपुल्स च्वाइस अवार्ड इनेज्या न्ह्याकल ।
ने.सं. ११२४ दँय् ‘सुभाय्’ बनेज्या जूगु डिजिटल संकिपा खः । थुगु संकिपाया निर्देशक व च्वमि आर्यम नकःमि खः । कलाकार हृदय प्रसाद मिश्र, सबिन शाक्य, शोभा बज्राचार्य, राजेन्द्रमान शाक्य खः । थुगु संकिपा भि.सि.डि.पाखें बितरण जूगु खः । थौकन्हय् छुं नं कथंया संकिपायात डिजिटल प्रविधिं हिलाः प्रदर्शन, संरक्षण व वितरण यायेगु प्रचलन दु । पुलां पुलांगु संकिपा मध्यय् सिलु, राजमतिनिसें अनेक नेवाः संकिपा डिजिटलय् हिलाः प्रदर्शन व वितरण जुया वयाच्वंगु दु । नापं डिजिटल प्रविधिं न्हूगु संकिपाया बनेज्या जुया वयाच्वंगु दु ।
नेवाः संकिपाया बाखं
नेवाः संकिपात बाखं मे, लोक मे, लोक बाखं, धार्मिक व पौराणिक बाखं, जातक व अवदान बाखं, ऐतिहासिक व्यक्तित्व व साहित्यिक कृतिया लिधंसा कयाः दयेकातःगु दु । ‘सिलु’ बाखंमेया लिधंसाय् दयेकूगु संकिपा खः । ‘राजमति’ न छपु लोकमेया लिधंसाय् दयेकूगु जुल । ऐतिहासिक ब्यक्तित्वया बाखंया लिधंसाय् ‘गुरुमापा’ व ‘जामनः गुभाजु’ संकिपा दयेकूगु खः । ‘चाण्डालिका’, ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’ बौद्ध जातक बाखंया लिधंसाय् दयेकातःगु जुल । पुलां बाखंया लिधंसाय् ‘लुँयाम्ह झंगः’, ‘स्वय्नगु’ व ‘भिंतुना’ अले साहित्यिक कृति पाखें ‘चिपनिप’, ‘यांमिखा’, ‘पःखाः’ संकिपा दयेकातःगु खः । यलया मल्लकालिन काति प्याखंया दुने बाथः प्याखंया लिधंसाय् ‘यलय् बाथः’ संकिपा दयेकूगु दु ।
फल्चा व देगलय् हालीगु दापा व थीथी भजनया नेवाः परम्परागत सङ्गीत मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु हे दनि । व बाहेक थौं स्वयां ५०–६० दँ न्ह्यः आधुनिक नेवाः सङ्गीत विशेष यानाः येँया त्वाः त्वालय् थ्वइगु खः । रेडियो नेपाल बाहेक मेथाय् म्ये हालेगु न्यनेगु थाय् मदुगु इलय् त्वाः त्वालय् जुइगु सङ्गीत सम्मेलन तसकं लोकंह्वाः । न्हूदँ व मेमेगु अवसर लाकाः स्थानीय खलः पुचलं थःगु त्वालय् ग्वसाः ग्वइगु थजाःगु सङ्गीत ज्याझ्वःयात नेवाः सङ्गीत सम्मेलन धायेगु याः । थुकथंया नेवाः सङ्गीत सम्मेलन चकंक थाय् दुथाय् दबू दयेकाः बहनीनिसें चान्हय् लिबाक्क तक न्ह्याइगु खः । लोकंह्वाःपिं म्ये हालामिपिनिगु म्ये न्यनेत उबलय् मनूत बाचा ई तक नं पियाच्वनीगु खः । लोकंह्वाःपिं व न्हूपिं यक्व सङ्गीतकःमिपिन्सं ब्वति काइगु थजाःगु सङ्गीत सम्मेलनं उबलय् यक्व नेवाः म्ये च्वमि, लय् चिनामि व म्ये हालामिपिन्त थःगु सिर्जना ब्वयेगु दबू बिल । गथेकि दुर्गालाल श्रेष्ठ, द्वारिकादास श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा, भृगुराम श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नारायण गोपाल, प्रेमध्वज प्रधान, द्वारिकालाल जोशी, सत्य नारायण राजभण्डारी, पन्नाकाजी शाक्य, ओमविक्रम विष्ट, जुजुकाजी रञ्जित, योगेश वैद्य व मेमेपिं । थुपिं मध्यय् यक्व सङ्गीतकःमिपिं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय स्तरया कलाकार तकं जुल । बिसं. २०४६ सालया राजनैतिक ह्यूपाःलिसें थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया ज्याझ्वः यक्व हे म्ह्व जुयावन । वयां न्ह्यःया कडा प्रशासनया इलय् थथे द्वलंद्वः मनू मुनीगु सम्मेलन याये तसकं थाकुगु ज्या खः ।
नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेगुली झ्वःछेँ येँेँया प्रकाश पुस्तकालय लुमंके बहःजू । वयां लिपा ॐबहाः त्वाः येँया ओलम्पस क्लबं नं त्वाः त्वालय् जक मखु तिकस मियाः राष्ट्रिय सभा गृहया दबुलिइ तक नं थजाःगु सम्मेलन यात । उगु इलय् त्वाः त्वाःपतिकं थथे नेवाः सङ्गीत सम्मेलन ग्वसाः ग्वयेत थवंथवय् धें धें बल्लाः हे जुइगु खः । न्यत त्वाःया श्वेत परिवार, प्यूखाया लुमन्ति खलः, न्हूघःया हिमाली परिवार क्लब, छत्रपाटीया चाकलाः दबू आदि खलः पुचःतय्सं थःथःगु लागाय् तःक्वः हे सङ्गीत सम्मेलन यात । व थेंतुं येँया थँहिति व कुलांभुलुइ नं नेवाः सङ्गीत सम्मेलन जूगु लुमंपिं यक्वं दनि । आधुनिक नेवाः सङ्गीतया विकासय् त्वाः त्वाःलय् जुइगु थजाःगु नेवाः सङ्गीत सम्मेलनया भूमिका लुमंके बहःजू ।
विश्वय् संगीतयात ताःकालतक ल्यनीकथं न्हूगु प्रविधि डिस्क रेकर्ड वल । सन् १९०२ पाखे भारतय् बेलायतया वाक्स कम्पनीपाखें थ्व प्रविधि दुहां वल । भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत नेपालय् नं बय्बय् जुल । यद्यपि थुगु इलय्तक नेपालय् सुं नं नागरिकं थःगु छेँय् रेडियो तये मदु, तर सरकारयाके अनुमति (लाइसेन्स) कयाः धनाध्यपिन्सं जक तये खनाच्वंगु खः । उबलय् डिस्क रेकर्ड हायेकेगु ग्रामोफोनया छ्यलामि स्वनिगः तःमिपिं नेवाःत व राणात खः । भारतय् डिस्क रेकर्ड वयेवं उकिया चाकःत न्यनेत ग्रामोफोन नं व हे धनाध्यपिन्सं जक छ्यलेगु यात । लिपा जनमानसं ध्यबाः पुलाः न्यनेगु नं यायेखन । भारतय् उत्पादन जूगु डिस्क रेकर्डया नेपालय् आधिकारिक विक्रेता भद्रकालि हाउस खः । नेपालय् नं भारतीय म्येया डिस्क रेकर्डत लोकं ह्वायेवं भद्रकालि हाउसया हामापिंसं नेपाःयागु थःगु हे भासं डिस्क रेकर्ड पिथनेगु बिचाः यात ।
भारतसिबें नेपाः देय् चीकू व उकिसनं स्वनिगलय् जक लिकुनीगु बजाःयात कयाः कम्पनीयात विश्वास बीत पिथनेगु डिस्कया फुक्क ध्यबा न्हापां ब्यूगु धैगु नं सीदु । भद्रकालि हाउसं नेपाःया भासं डिस्क पिथनेगु साहसिक ज्याया निंतिं छम्ह नेवाःयात ल्यल । उबलय् स्वनिगलय् लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि सेतुरामया सलय् न्हय्पू नेवाः व न्हय्पू खस भासं यानाः मुक्कं झिंप्यपू म्ये पिथंगु खः । थुकी रेकर्ड जूगु मध्यय् न्हापांगु नेवाःम्ये राजमति कुमति जिके वःसा पिरति खः ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःम्ह मिजं
डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह खः सेतुराम श्रेष्ठ । रेकर्ड जूगु न्हापांगु नेवाःम्ये खः राजमति कुमति जिके वःसा पिरति । थ्वय्कलं वि.सं. १९६५ स डिस्क रेकर्डय् म्ये हालादीगु खः । थुकिया निंतिं भद्रकालि हाउसया हामापिनिगु आपालं योगदान दु । सेतुराम श्रेष्ठजु नेवाःम्येलिसें खस म्ये रेकर्डय् हालादीम्ह, संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि नं खः । थुबलय् थ्वय्कलं थीथी म्ये डिस्क रेकर्डय् हालादीगु खः । सेतुरामजुं हालादीगु १४पु नेवाः म्ये दु धाःसां झीगु न्ह्यःने १२ पु जक ल्यं दनि । थ्वय्कःयात आदिगायककथं हनातःगु दु । सेतुरामयात झीगु न्ह्यःने आदिगायककथं थनेहःम्ह सुवि शाहजु खः ।
थ्वय्कःया कुतलं हे झीसं नेपाःया न्हापांम्ह गायक धकाः सेतुरामयात धायेखंगु खः । शाहजुं सेतुराम श्रेष्ठयात प्रचार यानाबिल । थ्वयां लिपा तिनि सेतुराम, श्रेष्ठ मखु प्रधान खः धकाः प्रचार जुल । तर नं सामाजिक संजालय् सेतुराम श्रेष्ठया नामं हे आपालं जानकारीत ल्यनाच्वंगु दनि ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःम्ह मिसा
डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह मिसा खः मेलवादेवी मानन्धर । थ्वय्कलं वि.सं. १९९१ पाखे नेवाःम्ये हालादीगु खः । नेवाः म्ये खः भूकम्प त्रास बियेमते नाथ । थ्वय्कलं हालादीगु न्हापांगु म्ये ९० सालया तःभुखाय्यात कयाः हालादीगु खः । थ्व म्ये बाहेक मेगु नं वय्कःया नेवाः म्ये दु धैगु सीदुसां आःतक्क लुया वःगु मदुनि । थ्वय्कः डिस्क रेकर्डय् म्ये हालादीम्ह अले संगीत तयादीम्ह न्हापांम्ह मिसा नं खः । थ्वय्कःया नेवाःम्येलिसें खस म्येत नं उतिकं हे लोकं ह्वाः । खय्त ला थ्वय्कः गुरुङ लामिछाने खः । राणाकालय् दरबार दुने हे उस्ताद भगतकृष्ण मानन्धरलिसें यःत्यः जुयाः ब्याहा यानादीगु खः । थ्वयांलिपा श्रीमती हिनादेबी, मिस राजलक्ष्मीपिं खनेदु । झीथाय् ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं मेमेपिं गुलि सर्जकत दु धैगु सी मन्त ।
डिस्क रेकर्डय् मचाम्ह म्येहालामि
छापाय् दुकथं डिस्क रेकर्डय् दकलय् न्हापां नेवाःम्ये हाःम्ह धका वाद्यशिरोमणि गणेशलाल श्रेष्ठया नां नं न्ह्यथना तःगु दु । थ्वय्कः यलयाम्ह खः । अले मिखां मखंम्ह छम्ह सर्जक खः । थ्वय्कः जन्म व रेकर्ड जूगु कथं १३ दँति दुबलय् म्ये रेकर्ड याःगु खनेदु । थ्व ल्याखं धायेगु खःसा थ्वय्कः नेपाःया न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जक मखु विश्वया हे न्हापांम्ह मचा म्येहालामि जुइफु । तर अबलय् थज्याःगु कीर्तिमानया ल्याःचाः तयेगु ज्या मजूगुलिं अथे जुइ मफुत । थ्वय्कःया पिदंगु डिस्क रेकर्ड चाःत मध्यय् छगू थ्वय्कःया भिन्चायाके ल्यनाच्वंगु खः । उबलय् ग्रामोफोन सुयाकें मदुगुलिं ल्ह्ययेगु ज्या मजुल ।
डिस्क रेकर्डय् ‘नेपालभाषा’ खँग्वः
छ्यला व याकः सिर्जना
दकलय् न्हापां ‘नेपालभाषा’ खँग्वः छ्यलाः हालातःगु म्ये खः ‘गुलित बांलाः नेपालभाषा’ । थुगु म्ये मा. पूर्णमान शाक्यजुं थःम्हं हे च्वयाः लसय् हनाः हालादीगु खः । थ्व लिसें वय्कलं मेमेगु नं आपालं नेवाःम्येत हालादीगु दु । पूर्णमान शाक्यजु छम्ह कुशलम्ह तबला वादक नं खः । लिपा वय्कः कलकत्ताय् च्वनाः नेपालं डिस्क रेकर्डय् म्ये भरे यायेत वइपिन्त बाजं संयोजनलिसें माइकया छ्यला ज्या स्यनेगु यानादिल ।
डिस्क रेकर्डय् मेमेपिं नेवाः सर्जकत
वि.सं. १९६५ लिपा आपालं सर्जकतय्सं डिस्क रेकर्डय् म्ये भरे याःगु खनेदु । डिस्क रेकर्डय् आपालं नेवाःम्येत रेकर्ड जूगु खःसां झीगु न्ह्यःने म्ह्व हे जक ल्यनाच्वंगु दु । गुलि दु अनुमान याये मफूसां म्ये लुया वःकथं व छापाय् उल्लेख जुयाच्वंगु धलःकथं थ्यं मथ्यं ४० पू ति जक दु । थुकी दुने सेतुराम प्रधान, मा.पूर्णमान शाक्य, उस्ताद साहिँला, उस्ताद बद्री, मेलवादेबी, गणेशलाल श्रेष्ठ व मेमेपिनिगु दु । लिपा रेडियो नेपाल स्थापना धुंकाः नीस्वंगु रत्न रेकडिङ्ग संस्थानपाखें आपालं न्हूपिं सर्जकतय्गु डिस्क चाः पिथनेगु ज्या जुल ।
डिस्क रेकर्डय् नेवाः म्ये हाःपिं विदेशीत
डिस्क रेकर्डय् नेवाःम्ये हालादीपिं विदेशीत मिसापिं आपालं खनेदु । थुकिया मू हुनि धयागु उगु इलय् संगीत ख्यलय् म्ह्व जक मिसापिनिगु सहभागिता व लांलां बिकाः भारतया कलकत्ताय् वनेमाःगुलिं खः । थनं वनीपिं सर्जकतय्सं अन हे वनाः अन दुपिं मिसा म्येहालामिपिन्त स्यनाः हायेकेगु याःगु खनेदु । थुकी मध्धय् मिसापिं पञ्चबाला दासी, मिस तारा बाइ, मिस प्रभा, मिस चाइना पाताल (चीना पटेल) व मेमेपिं । थुकी मध्यय् वि.सं. १९९० पाखे दकलय् न्हापां म्ये हालादीम्ह मिस पञ्चबाला दासी खः । म्ये खः जिगु मन ब्वयेका काःम्ह व हे मिजं । थ्वय्कःया सलय् ४ पु ति म्ये खनेदु ।
स्थापत्यकला मानवीय सभ्यता व संस्कृति विकासया छगू मू दसू खः । गुगु मानवीय समुदायदुने गुज्वःगु स्थापत्यकला विकसित जुल वा उमिसं थःगु निंतिं गुकथंया वास्तुकला नालायन धैगु मानवशास्त्रया मिखां अतिकं महत्व दु । जङ्गली व गुफाया जीवन लिपा थःगु सुरक्षा व सुविधाया निंतिं कालक्रमय् थःपिं च्वनेत, द्यनेत माःगु भौतिक संरचना दयेकेगु यानावंबलय् सयेकूगु÷सीकूगु ब्यवहारिक ज्ञानया उपलब्धी खः स्थापत्यकला । मनूत गुज्वःगु गुज्वःगु जीवन परिस्थिति व लःफसय् ब्वलन उकथंया आवश्यकतायात ध्यानय् तयाः स्थापत्यकलायात नालायंकूगु खः । उकिं समाज, समुदाय व सांस्कृतिक चेतकथं अले थाय्बाय्या प्रकृति व मौसमकथं मनूतय्सं नाला वयाच्वंगु स्थापत्यकलाया स्वरुपत पाः ।
नेवाः पुर्खापिन्सं नं स्वनिगःया भौगोलिक अवस्था अले थनया लःफय्कथं थःगु हे मौलिक स्वरुपया स्थापत्यकला विकास यानावंगु दु । अतिकं वा वइगु थाय् जूगुलिं पाःलूगु पौ अले लखं गुगुं नं कथं मस्यंकीगु आँय्पा, बूगु अप्पा, चिकंअप्पा, ल्वहं आदि छ्यला वयाच्वंगु खत । थुगु कला व ज्ञान मेमेपिं सुमदायकथं पाःगु जक मखसें थःगु कथंया विशेषता नं दु । अथे धैगु नेवाः स्थापत्यकलाकथं विश्वं नाला कयातःगु जुल ।
नेवाः स्थापत्यकलाया मूमू पक्षकथं नेपालमण्डलया थाय्बाय् व थनया लःफय्यात ल्वःकथं जुइमाः धैगु उप्वः ध्यान बियातःगु दु । आपालं भुखाय् ब्वयाच्वनीगु स्वनिगःया भूबनौटय् गुकथं भौतिक संरचना दयेकेमाः धैगुली गाक्कं बिचाः यानातःगु जुल । उकिं छेँया जग तग्वः व क्वथीक दयेकीगु खः । अले भुखाचं संकूसां क्वःमदयेमा धकाः धलिं पतिकं सिँचुकूया ब्यवस्था याइगु खः । अथे हे ख्वाउँगु लःफय्या नापनापं उलि हे वागाइगु थासय् भौतिक संरचनाया सुरक्षा यायेत ल्वःगु आकृति अले ज्वलंत गुज्वःगु जुइमाः धैगुली नं उलि हे च्यूताः क्यनातःगु दु । दक्कलय् महत्वपूर्ण खँ धैगु थःगु हे लागाय् अःपुक दइगु ज्वलंत छ्यलेगु प्रविधियात मू बियातःगु खनेदु । उकिं चा, अप्पा, सिँ, ल्वहं भौतिक संरचनाया मूज्वलं खत । नापंनापं भौतिक संरचना धस्वाकेत छ्यलीगु थुज्वःगु ज्वलंत उप्वः धैथें पुनःप्रयोग जुइफइगु खः ।
भौतिक संरचनाया प्रयोजन मुख्यत मनूया सुविधा व सुरक्षाया निंतिं खत । अथे खःसां नेवाः पुर्खापिन्सं स्थापत्यकला ज्ञानयात उन्नतस्तरय् थ्यंकेगु कथं मूलतः सौन्दर्य चेतया पक्षयात विशेष बः बियातःगु दु । उकिं भौतिक संरचनाया वाह्य पक्षयात तःगूकथं आकर्षक, हिसि दयेक अले जीवन दर्शन व सामाजिक आस्थाया प्रतीकात्मक अभिब्यक्तिया रुपय् न्ह्यब्वयेत कलात्मक शिल्पयात उलि हे महत्व बियातःगु दु । सँझ्याः, तिकाझ्याः, गाःझ्याः, म्हय्खाझ्याः, कलात्मक थां, त्वानासिँ, गजू, पौ आदि थुकिया दसि खः ।
स्थापत्य कलाया विविधता
छेँ
सर्वसाधरण मनूतय् जीवन हनेत व च्वनेत धस्वाकीगु भौतिक संरचना अर्थात आवासिय छेँया आकार सामान्य खः । छेँदि, मातं, च्वतँ अले बजिगः नापं स्वतँजाः जुइ । थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् मुख्यत जः, फय, व पिने क्वस्वयेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु झ्याः कलात्मक जुइ । तिकाझ्याः, सँझ्याः, कुंझ्याः थीथी कलाकृतिपाखें छाय्पिया तइ । अथे हे छेँदिया थां व मूलुखा नं उकथं बुट्टा कियाः कलात्मक जुयाच्वनी । छेँयात गृहलक्ष्मीकथं नालाः दैवी स्वरुपया भावय् मूलुखायात स्त्री व पुरुष शक्तिया प्रतीक नालातःगु दु, नापनापं लुखाया निखे निगः कलश चिं तयाः शुभ प्रवेशया संकेत यानातइ । अथे हे मूुलुखा फुसयात द्यःपिनिगु वास स्थान दु धकाः विश्वास याइ । उकथं हे प्रतीकात्मक बुट्टा कियातइ ।
छेँ थुवाःया सामाजिक व जीवनस्तरकथं छेँयात छाय्पिया तःगु दइ । अप्पाया स्वरुप कचि, बूगु वा दाछि, चिकं अप्पा थीथी कथं जुयाबी । तर, जुजु खलःपिं च्वनीगु लाय्कूछेँ धाःसा गाक्कं पाइ । झ्याः–लुखा उलि हे बुट्टा छाय्पियाः आकर्षक दयेकातःगु दइ । तःपाः झ्याः, सँझ्याः, गाःझ्याः, म्हय्खाझ्याः दइ । विशेष लाय्कूछेँ लुँझ्यालं नं छाय्पिया तइ । तःकू क्वथा, तजाः जुइगुया नापनापं छेँया दुने आपालं चुक नं दइ । अले त्वानासिँ नं उलि हे कलात्मक पहलं छाय्पिया तइ ।
सतः, चपाः
सामाजिक ज्याय् मंकाःकथं धार्मिक, परम्परागत व जात्रा आदिया मंकाः ज्या न्ह्याकेत सतः वा चपाः नं दयेकातःगु दइ, तर थुपिं धाःसा ब्यक्तिगत वा पारिवारिक जीवन हनेत दयेकातःगु छेँखाया स्थापत्यकलानाप ज्वः मलाः । सतः वा चपातय् ब्यक्तिगत छेँय् थें मातं, च्वतँ वा बैगः दइ मखु । तःम्ह मनूत मुनेत छिंक चकंगु थाय् दइ । परिवारजन मच्वनीगु जूगुलिं थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् भुतू वा बैगः नं दइ मखु । बरु आपालं चपाः व सतलय् थीथी जात्रा, पर्व, दाफा भजन, गुथि मुनेगु वा संस्कारनाप सम्बन्धित द्यःपिनि मूर्तित दयाच्वनी । अथे हे कलात्मक सँझ्याः, विमानझ्याः व थीथी आकृति कियातःगु त्वानासिँ नं दइ । गनं गनं दुहां वनीगु मूलुखा व उकिया च्वसं कलात्मक त्वलं नं दइ ।
फल्चा
थथे हे सर्वसाधरण लँजुवाःतय् त्यानुयाः झासु लनेत वा बहनी बासं च्वनेत लँय् सिथसं दयेकातःगु दइ फलेचात । थुज्वःगु फलेचाया वास्तु छतजाः जक जुइ । लुखा वा झ्याः दयाच्वनी मखु । थांचात धस्वाकाः लँपु सिबें निकु स्वकु तजायेक अले माथंवंक, अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु नापनापं गाक्कं जः व फय् वयेवने जीक चकंगु थाय्या ब्यवस्था यानातःगु दइ । फलेचा मनूत च्वनाः जात्रापात्रा स्वयेत नं उपयुक्त जुइ ।
देगः
धार्मिक अनुष्ठान, पुजा–पाठया निंतिं थीथी त्वालय् वा लागाय् द्यःपिनि मूर्ति स्वनातःगु देगः दइ, गुकिया स्थापत्यकला बिस्कं दु । उप्वः धैथें देगः प्यखें पाःलूगु नितजाः पौ दुगु प्यागोडा शैलीया भौतिक संरचना जुयाच्वनी । गुलिं छतजाः, स्वतजाः व न्यातजाः पौया देगःत नं दु । सामान्यतया द्यःया मूर्तित देगःया क्वय्या तल्लाय् गर्भगृहय् तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् जक द्यःयात मातनय् तयातइ । स्थापत्यकलाया मान्यताकथं देगःत प्यकुंलाइ । द्यः व धर्म सम्प्रदायनाप स्वापू दइकथं मूलुखा च्वसं थीथी कलाकृति कियातःगु त्वलं दयाच्वनी अथे हे लुखा जःखःया थां व खापा नं उकथं थीथी प्रतीक कियातःगु जुइ । लुखा पिवाःकथं जःखः ल्वहं वा ढलौटया ज्वःसिंहया मूर्ति दइ । देगःया विशेषता धैगु पौया क्वसं तिबः बीकथं त्वानासिँ दइ अले प्यकुनय् ब्वसल, ब्वसिंह कियातःगु जुइ । मेमेगु त्वानासिँ धाःसा मूद्यः गुज्वःगु प्रवृति वा गुणयाम्ह खः उकथं सम्वन्धित मेमेपिं द्यः वा देवकन्या आदिया प्रतिमूर्तिपाखें छाय्पिया तइ । देगःया पौक्वय् म्हुतःपौ अले उकिया झ्वःलिक्क खानातःगु फय्गंचात नं खः । देगःयात आकर्षक यायेत दक्कलय् च्वय् पूर्णकलश, वा घण्टाकारया गजू छुयातइ । देगःया प्रकृतिकथं छपु, स्वपु, न्यापु, न्हय्पु गजू दयाच्वनी । आपालं गजूत लुं सियातःगु जुइ । अले थ्व हे गजूलिसे छस्वाः यानाः क्वय् पलीतक क्वलुइक वहः वा लुं सियातःगु पताः नं ब्वयेका तःगु खंकेफु । सामान्यत आँय्पा पौ जुइगु खःसां गुलिखे देगलय् सिजःपौ वा लुं सियातःगु पौ जुइ । तर गुलिं गुलिं देगः ल्वहं वा अप्पां शिखर शैलीइ धस्वाकातःगु दु । थुज्वःगु देगलय् धाःसा पौ, त्वानासिँ आदि दयाच्वनी मखु ।
बहाःबही
नेवाः स्थापत्यकलाया छगू बिस्कं शैली व संरचना धैगु बहाः–बही खः । विशेषत नेवाः बज्रयानी बौद्ध समुदायया धार्मिक ज्याखँ व आध्यात्मिक साधनाया केन्द्र बहाः–बही जुयाच्वंगु दु । स्थापत्यकलाया ल्याखं वर्गाकार अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु छतजाःगु छेँया छेँदिइ चकंगु दलान जुइ । दुहां वनेगु मूलुखाया चुलिंचू बहाः–बहीया मूद्यः अर्थात क्वापाःद्यः पलिस्था यानातःगु दइ । अले क्वापाःद्यःया च्वसंगु तल्लाय् पसुकाझ्याः दुगु आगंक्वथा दयेकातइ । बहाः–बहीया भौतिक संरचनाया विशेषता धैगु थुकिया न्ह्यःने अर्थात मूलँपुपाखे गुगुं झ्याः दइ मखु, अंगः दनातइ । प्राचीन इलय् बहाः–बही राष्ट्रिय सुरक्षाया केन्द्रकथं छ्यलीगु व दुने सैन्य प्रशिक्षणत जुइगुलिं पिनें छुं खंके मफयेमा धकाः थुज्वःगु संरचना दयेकातःगु खः धाइ ।
बौद्ध आख्यान कथंया द्यःपिनि किपा कियातःगु आकर्षक सिँया त्वानासिँपाखें क्वपाखायात तिबः बीकातइ । मूलुखा जःखः ल्वहंया छज्वः सिंह, श्रावकपिनि मूर्तिया नापनापं लुखा च्वसं सम्वन्धित द्यःपिनि आकृति कियातःगु सिँया त्वानासिँ नं दइ ।
यइपुक अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु बहाःया दथुइ क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने धर्मधातु चैत्य अले कलःगाः नं दइ ।
चैत्य÷चीभाः
नेवाः समुदायदुने बौद्ध धर्मयात नाला वयाच्वंपिनि आस्था व श्रद्धाकथं स्वनिगलय् आपालं थासय् अतिकं आकर्षक बौद्ध स्मारकत धस्वाका तःगु दु । तर थुज्वःगु स्मारकतय् भौतिक संरचना बिस्कं दु । नापं थुकिया सम्बन्धनय् स्थापत्यकलाया ल्याखं सैद्धान्तिक मान्यता नं थःगु कथं दु । बौद्ध आस्थाकथं धस्वाका तःगु स्मारक चैत्यत खः । चैत्य व चीभाःयात स्थापत्यकलाया मान्यताकथं थीथी खण्डय् ब्वथलातःगु दु । न्हापांगु ब्व भूमि (वास्तु) खत, अनंलि प्यकुंलाःगु त्वाथःत मण्डला अले गुमोज वा गर्भ शून्यया प्रतीक खःसा उकिया च्वसं प्यकुंलाक्क प्यखें मिखा कंकातःगु दृष्टि खत । अनं च्वय् झिंस्वचाः दुगु ब्व गुकियात त्रियोदश भुवन धाइ । बज्रयानी आस्थाकथं गुगु झिंस्वचाः मध्यय् क्वय्या न्याचाः श्रावकभूमि, गुचाःतक अर्हतभूमि, भिंmछगूचाःतक महायानीभूमि अले दक्कलय् च्वय् भिंmस्वचाःयात बज्रभूमि धयातःगु दु । थ्वयाच्वसं कलश आकारया गजू जुइ ।
थुज्वःगु हे स्थापत्यकलाकथं ल्वहं वा अप्पा छ्यलाः तग्वः वा चिग्वयेक दयेकातःगु बौद्ध स्मारक हे चैत्य वा चीभाः खः । स्थापत्यकलाया मान्यताकथं थुज्वःगु चीभाः दयेकेबलय् अलौकिक बुद्धपिं मध्यय् वैरोचन, अक्षोभ्य, रत्नसंभव, अमिताभ व अमोघसिद्धि बुद्धया मूर्तित गुखे दिशापाखे तयेगु, नागयात गुखें क्वस्वयेकेगु आदि निश्चित मान्यता दु । अथे हे चीभाःया जग स्वनेत चाया तःलय् छु छु ज्वलंत तयेमाः धैगु नं नियमया पालना यायेमाः ।
बौद्ध शास्त्रकथं बुद्धया भौतिक शरिरया गुगुं अंश जगय् ल्हाकाः दयेकातःगु शारीरिक चैत्य खः । बुद्धया जीवनय् छ्यलाबुला यानावंगु बस्तुया द्यःने दयेकातःगु परिभोग चैत्य जुल । त्रिपिटिक वा गुुगुं उपदेश दुगु धर्म चैत्य खःसा बुद्धया बचन वा सिद्धान्त कनेत धस्वाकातःगु उद्देश्य चैत्य धाइगु जुल ।
मेखे गुम्बोज शैलीया ततःग्वःगु चैत्य दयेकेत नं यन्त्राकार धरातलयात कयाः विशेष ध्यान बी । अले महायानी आस्थाकथं शून्यताया प्रतीक धकाः गुम्बोज शैलीया गर्भगृह दयेकीगु प्रविधि नेवाः पुर्खापिनिगु शिल्प व ज्ञानया छगू ज्वःमदुगु दसि खत । सख्वाः व बज्र जक छ्यलाः अर्ध गोलाकारय् दुने शून्य जुइक दयेकीगु थ्व स्थापत्यकलाया छगू ज्वःमदुगु दसि खः । थुज्वःगु संरचना द्वलंद्वः दँतक छुं मजुइगु छगू ज्वःमदुगु प्रविधि खत ।