नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

९० डिग्री बाहेक थीथी कथंया माथं पाय्छि जू मजू स्वयेगु ज्याभः । स्टीलं दयेकातःगु ज्याभःयात माःकथं कोण मिले यायेछिंक पेच कसे÷खोले यायेगु दइ ।

परम्परागत नेवाः बाजनय्‌ नौबाजा धायेबलय्‌ गुताजि बाजंया विशेष पुचः धकाः थुइकेफु । थ्व बाजंया पुचःयात नेवाः परम्परागत संगीतय्‌ विशेषकथं कयातःगु दु । यक्व मनू मुनाः तःथी बाजं थायेमाःगु जुयाः थ्व बाजं विशेष अवसरय्‌ जक थाइगु खः । नवबाजा थायेत न्ह्याकेत न्हय्‌दँनिसें न्हय्‌दँ (७–७०) दुपिंतक जायेमाः धाइ । थुकी गुताजि छ्यंगुलिं भुनातःगु तालबाजं दइसा धातुया प्यताजि बाजं दइ । व थेंतुं धूनया गुहालि यायेत स्वथी प्यथी पुइगु बाजं दइ । तालबाजंकथं थीथी गुहालि बाजं ज्वःलाकाः थाइ । नौबाजा व थीथी ङकूया सलं व थाय्‌या मभिंगु शक्ति बिस्युं वनी धइगु धार्मिक विश्वास दु ।
ख्वपया मानन्धरतय्‌सं गुंलाबलय्‌ नौबाजा पिकाइ । उमिसं थीथी बहाः, बही, स्वयम्भु, खास्ति, नमोबुद्ध, सक्व बज्रयोगिनी, च्वबहाः व बुंग करुणामय आदि थाय्‌थासय्‌ नौबाजा सहित तीर्थयात्रा वनेगु यानाच्वंगु दु । व थेंतुं यलय्‌ अनया झिगू त्वालं पालंपाः गुंलागाः दुतिया कुन्हु मतयाः वनेगु झ्वलय्‌ ङकूबाजा नौबाजा धकाः थीथी बाजा थानाः चाःहिलेगु परम्परा दु ।
नौबाजाया गुताजि बाजं थुकथं दु — १) करखिं २) पास्त ३) धाःचा ४) धिमय्‌चा ५) नाय्‌खिं ६) पछिमा ७) धलक ८) कोखिङ ९) नगरा । थुलि मूबाजंयात गुहालिकथं भुछ्याः, सिछ्याः, तं, झ्यालि (बौचा) तालबाजं दइसा धूनया निंतिं प्वंगा, मालिङ, ब्याय्‌चा, क्याप पुइ । नौबाजा पुचलय्‌ दुगु बाजं अलग अलग बाय्‌ मेगु पुचलय्‌ नं थायेगु चलन दु । अथेसां नौबाजा धकाः थाइबलय्‌या महत्व बिस्कं हे खनेदु । गनं गनं दाफा भजन धुंकाः जक नौबाजा थाइ । नौबाजा दुगु दाफा खलःयात नवदाफा खलः धाइ । प्वंगा, मालिङ्ग (मुहालि), ब्याय्‌चा (बय्‌) आदि पुइगु बाजंया धूनय्‌ छसीकथं नौबाजाया थीथी बाजं थाइ । लिपतय्‌ आरति यायेबलय्‌ सकलें दनाः भजन यानागु मन्दलय्‌ स्वचाः चाःहिली ।
थ्व बाजं ख्वपया नेवाःतय्‌सं थीथी जात्रा, नखःचखःबलय्‌ यक्व थाः । नौबाजा खास यानाः छुं छगू निश्चित थासय्‌ च्वनाः थाइगु बाजं खः । थुकिया थीथी बाजं थानाः थीथी कथंया परम्परागत प्याखं नं हुलेगु याइ । गथेकि देवी प्याखं, भैलः प्याखं, जंगली, नागाचा, कवांचा, ख्याः म्हय्‌खा, खिं आदि । नौ बाजंयात स्वंगू पुचलय्‌ ब्वथले छिं ।

मूल नौ बाजा
करखिं, पास्त, धाःचा, धिमय्‌चा, नाय्‌खिं, पछिमा, ढलक, कोखिङ व नगरा बाय्‌ दबदब ।

गुहालि बाजं
तं, सिछ्याः, भुछ्याः, झ्यालि आदि ।

पुइगु बाजं
प्वंगा, मालिङ्ग (मुहालि), ब्याय्‌चा (बय्‌) ख्वपया मानन्धरतय्‌सं थाइगु नौबाजाया धलखय्‌ पास्तः, धोलक, धाः, पछिमा, नगरा, नाय्‌खिं, दबदबचा (डमरु), धिमाय्‌चा व क्वंखिं दइ । थुलि बाजंयात गुहालिकथं तं (ताः), भुछ्याः, सिछ्याः, बौचा, प्वंगा, तिं, धुलु, चतिचा, मुहालि व बय्‌ छ्यली । मानन्धरतय्‌ नौबाजा ज्वनाः स्वनिगःया थीथी बुद्धस्थल, विहार, महाचैत्य आदि थासंथाय्‌ तीर्थयात्रा वनेमाः । यक्व मनू जानाः ताःईतक न्ह्याकेमाःगु व ध्यबा नं यक्व खर्च जुइगु जुयाः नौबाजाया चलन सी मदयेक तना वनेत्यंगु दु ।

करखिङ
थ्व बाजं नौबाजाय्‌ दकलय्‌ न्हापां थाइगु बाजं खः । खास यानाः थ्व बाजं ख्वपया नेवाः समुदायं थाइगु बाजं खः । जवय्‌ कथि व खवय्‌ ल्हातं थाइगु थ्व बाजं नौबाजाया मू आकर्षण नं खः । करखिङ थायेत धूनया निंतिं गुहालि बाजंकथं विशेष यानाः प्वंगा व तालया निंतिं भुस्याः व तं थाइ । थ्व बाजंया द्यःने ङकू तानातइ । थ्व बाजं थातकि थुकिया सलं भूत, पे्रत, राक्षस आदि मभिंपिं बिस्युंवनी धयागु मान्यता दु ।

पास्तः
पास्तः नौबाजा अन्तर्गत निगूगु ल्याखय्‌ लाःगु बाजं खः । तःग्वःगु बाजंया न्ह्यःने चिग्वःगु बाजं धंकाः चिनातइ । थ्व बाजंया गुहालि बाजं प्वंगा, भुस्याः, तं खः । थ्व बाजंया छ्यलाबुला जंगली प्याखनय्‌ नं याइ । युधिस्थिर महाराज पञ्चदान कायेत वंबलय्‌ थाय्‌थासय्‌ प्याखं हुलीबलय्‌ थ्व बाजं थाःगु धाइ । थुकियात येँय्‌ पँय्‌ताः, पस्ताः, क्वताःखिं धाइ ।

धाः
नौबाजनय्‌ स्वंगूगु ल्याखय्‌ धाः नं दुथ्याः । धाःचा खवय्‌ कथिं व जवय्‌ ल्हातं थाइ । थ्व बाजंया गुहालि बाजंया रुपय्‌ भुस्याः, मालिङ्ग (मुहालि) व सिछ्याः दइ । थ्व बाजं न्हापान्हापा ख्वातुगु गुँया लँ जुयाः कविलास वनेबलय्‌ जंगली जनावरतय्‌त ख्यानाछ्वयेत तःसलं थाइ धयागु न्यनेदु । थ्व बाजं थानाः थीथी परम्परागत प्याखं नं हुइकेगु याइ । गथेकि– जंगली, दैत्य, भैलः प्याखं आदि । गुंलाबाजंया मूबाजं नं धाः हे खः ।

धिमय्‌
धिमय्‌चा नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु चिग्वःगु धिमय्‌ खः । नौबाजाय्‌ थ्व बाजं प्यंगूगु ल्याखय्‌ लाः । थ्व बाजं थाइबलय्‌ धूनया निंतिं गुहालि बाजंकथं मालिङ पुइसा तालया निंतिं भुस्याः व सिछ्याः थाइ । थौंकन्हय्‌ बाँसुरीया धूनय्‌ नं थ्व बाजं थाइ । थ्व बाजा थानाः धिमय्‌ प्याखं हुली । न्हापा न्हापा प्रजापति समुदायया मनूतय्‌सं ज्यालु वनेगु (भाडा छ्यू वनेगु) धकाः मेमेगु जिल्लाय्‌ वनेगु याइ । अन थ्व बाजं थाःगु बांलानाः लिपा तिनि ख्वपय्‌ नं नौबाजाय्‌ थायेगु चलन वःगु खः धाइ । नौबाजा थायेगु झ्वलय्‌ धिमय्‌चा थायेबलय्‌ लिपतय्‌ प्वंगा नं पुइ ।

नायोखिङ /नाय्‌खिं
नौबाजं अन्तर्गत न्यागूगु ल्याखय्‌ लाःगु बाजं खः नाय्‌खिं । धाः थें जुयाः चीग्वःगु थ्व बाजं जवय्‌ कथिं व खवय्‌ ल्हातिं थाइगु खः । नौबाजाय्‌ नाय्‌खिं थाइबलय्‌ धूनय्‌ गुहालि मालिङ (सहनाइ) पुइसा तालय्‌ सिछ्याः थाइ । थ्व बाजं थानाः ख्वपया परम्परागत प्याखं भैलः प्याखं नं हुइकी । गुंला पर्व लच्छि हनीबलय्‌ गुंलाबाजंया पुचलय्‌ नं दुथ्याःगु नाय्‌खिं थानाः देय्‌ चाःहिलेगु याइ ।

पछिमा
पछिमा बाजं नौबाजं थायेगु झ्वलय्‌ खुगूगु धलखय्‌ लाः । थ्व बाजंया मू विशेषता धयागु खवपाखे छुचुं तयाः थाइसा जवपाखे खौ दइ । थ्व बाजं थाइबलय्‌ गुहालि बाजंया रुपय्‌ मालिङ (मुहालि) व सिछ्याः थाइसा ब्याहा, कय्‌तापुजाय्‌ वनेबलय्‌ बाँसुरीया धूनय्‌ नं पछिमा थाइ ।नौबाजा थायेगु इलय्‌ पछिमा नाप पालंपाः यानाः धोलक नं थाइ । न्हापा न्हापा खास यानाः थ्व बाजं थानाः राधाकृष्ण प्याखं हुलीगु खः । थौंकन्हय्‌ नागचा, देवी, महाकाली, भैलः, जंगल आदि थीथी प्याखं थ्व बाजं थानाः हुलेगु चलन दु । गनं गनं थ्व बाजं थानाः दाफा व मेमेगु भजन हालेगु चलन नं दु ।

धोलक
धोलक नौबाजाया धलखय्‌ न्हय्‌गूगु ल्याखय्‌ थाइ । खास यानाः थ्व बाजं पछिमालिसे पालंपाः थाइगु बाजं खः । थुकिया नं गुहालि बाजंया रुपय्‌ मालिङ्ग, सिछ्याः व भुछ्याः खः । थ्व बाजं थानाः लाखय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु ।

कोखिङ
थ्व बाजं नौबाजं थायेबलय्‌ च्यागूगु धलखय्‌ लाः । थ्व बाजंया खवपाखे (क्वय्‌) फय्‌प्वाः दइ । कोखिंया मू ग्वाहालि बाजंं ब्याय्‌चा, तं व झ्यालि थाइ । थ्व बाजं थानाः मयुर प्याखं हुइकी ।

नगरा
थ्व बाजं नौबाजा थायेबलय्‌ दकलय्‌ लिपा थाइ । थ्व बाजं निपा ल्हाःतिं निपु कथि ज्वनाः थाइगु खः । नगरा मेबलय्‌ तलेजु भवानीयात सलान/म्वःल्हुकेत, ख्वाः सिलेबलय्‌ व बहनी आरति याइबलय्‌, नित्य पुजा याइबलय्‌ नं थाइ ।
धुलु
अर्नामेय्‌या ङकूया ख्वलय्‌ च्वका ह्वखनाः शंख थें पुइजीक दयेकातःगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय धुलु धाइ । मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ धुलु नं पुइमाः । मेथाय्‌ थ्व बाजंयात ङकू बाय्‌ श्रृङ्गभेरि धाइ ।

तिं
दुगु, फै बाय्‌ च्यांग्राया ङकू ख्वलया च्वका ह्वखनाः उकी कूछि (२ फित) हाकःगु पं स्वानाः पुइगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय्‌ तिं धाइ । थ्व बाजं मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ पुइमाः । किपुली थुज्वःगु बाजंयात थिकः धाइ । थुगु बाजनं इलय्‌ ब्यलय्‌ बुद्ध व ताराया मन्त्र पुइ ।

चतिचा
दुगु, फै बाय्‌ च्यांग्राया ङकू ख्वलया च्वका ह्वखनाः उकी १ फित हाकःगु पं स्वानाः पुइगु बाजंयात ख्वप भ्वँतय्‌ चतिचा धाइ । थ्व बाजं मानन्धरतय्‌सं गुंलां नौबाजा पिकाइबलय्‌ पुइमाः । थ्व बाजनं इलय्‌ ब्यलय्‌ बुद्ध व ताराया मन्त्र पुइ ।

नौबाजा थाइगु मुख्य पर्व
ख्वपय्‌ नौबाजा विशेष यानाः बिस्काः, मोहनि, सकिमा (सकिमना) पुन्हिबलय्‌ थाइ । अनया मानन्धरतय्‌सं मुख्य यानाः गुंलाज्वःछि थाय्‌थासय्‌ नौबाजा थायेगु याः । गुंलां थाइगु जुयाः ख्वप व भ्वँतय्‌ नौबाजायात गुंलाबाजं नं धायेगु याः ।

नौबाजा थाइपिं मुख्य जाति
ख्वपय्‌ नौबाजा नेवाः दुनेया नं महर्जन व मानन्धर जातियापिंसं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थ्व निगू बाहेक मेगु जातियापिंसं नौबाजा थाःगु मदुनि । नौबाजाया गुहालि बाजं मुहालि व बय्‌चा कपालि जातियापिन्सं पुइ । बरु थुकी दुने लाःगु थीथी बाजा मेपिन्सं नं थासंथाय्‌ थानाच्वंगु दु ।
विशेष यानाः पछिमा, धिमय्‌, धाः व नाय्‌खिं यक्व थासय्‌ मेमेगु हे कथं थायेगु चलन दु । पस्ताः नं येँय्‌ विशेषकथं थायेगु याः ।

नौबाजाया मुख्य थाय्‌ त्वाः
ख्वपय्‌ नौबाजा थाइगु मुख्य त्वाः प्यंगू दु । दत्तात्रय, सूर्यमधि, तौमधि व याछेँ । ख्वपया शिवरात्री गुथि, साःक्वलां आदि व भ्वँतया वांख्यः आदि थीथी त्वाःया मानन्धरतसें नं नौबाजा थायेगु याः ।

नौबाजाया स्यनेकने
नौबाजा माःमाःबलय्‌ स्यनेकने याइगु खः । उकिया निंतिं नं मेमेगु परम्परागत नेवाः बाजं थें हे नासःद्यः, हैमाःद्यः आदि पुजा यानाः विधिपूर्वक स्यनेगु चलन दु । नौबाजकथं थायेगु व थुकी दुथ्याःगु बाजं बिस्कं बिस्कं थायेगु यक्वं पाः । उकिं बाजं थाय्‌ स्यनेकने नं व हे कथं पाइ ।
नौबाजाय्‌ दुथ्याःगु धिमय्‌, धाः, नाय्‌खिं, पछिमा, धोलक आदि बाजं बिस्कं बिस्कं यक्व हे छ्यलाबुला दु । व हे कथं थःत यःगु बाजं बिस्कं बिस्कं यक्वं स्यनेकने जू । तर, नौबाजाकथं पुचलय्‌ दुथ्याइबलय्‌ थ्व बाजंया मेगु हे विशेषता दु ।