नेपाःगालय्‌ दँय्‌दँसं पिहां वइगु थीथी ख्वाःपाःप्याखं मध्यय्‌ न्यतभुलु अजिमाया प्याखं नं छगू महत्वपूर्ण प्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछें पिहां बिज्यानाः न्यतभुलु अजिमाया देगः न्ह्यःनेया दबुली वयाः चाप्याखं हुइकी । अथेहे कन्हय्‌कुन्हु सुथंनिसें हाकनं सनिलय्‌ तक प्याखं हुइकाः भक्तजनतय्‌गु पुजा फइ । अनंलि प्वःसः कयाः सनिलय्‌ न्यतअजिमाया लिक्क च्वंगु द्यःछेँय्‌ बिज्याकाः प्याखं क्वचायेकी । थुगु प्याखनय्‌ ज्यापु जातिया लिसें उराय्‌ जाति नं दुथ्याना च्वंगु दु । ज्यापु जातियात हाकुजः व उराय्‌ जातियात तुयूजः धायेगु याइ । थ्व प्याखनय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया पात्रत दुथ्याइ । दँय्‌दँसं प्याखं हुलीगु जात्राय्‌ देवगण सकलें ज्यापु जातिया मनूत जुइसा १२ दँया विशेष जात्राय्‌ उराय्‌ जातिया महाद्यः पात्रकथं दबुली वइ ।
किंवदन्तीकथं नेपाः देय्या रक्षा यायेत च्याम्ह अजिमाया पलिस्था यानातःगु धाइ । प्याखंया सारकथं उबलय्‌ घण्टासुर दैत्य अजिमाया परिवार नाश यायेगु तातुनाः पृथ्वीइ वयाः सुलाच्वनी । दैत्यतपाखें बचय्‌ जुइत अजिमापिं समेत सुलाच्वने माःगु ई वइ । दैत्यं छम्ह ब्यांचिया सुराकिं अजिमा सुलाच्वंगु थासय्‌ वंगु बखतय्‌ थः हे धलय्‌ दुनाः सी । घण्टासुर सीगु तमं चण्डासुर दैत्य अजिमापिं सकसितं स्याये धकाः वःगु इलय्‌ कुमारी खनेवं व हे नाप मतिना जुइ । चण्डासुर नापया मतिनां ब्यागलं तयेत व देय्या रक्षा यायेत मांम्ह अजिमां कुमारीयात सम्मोहन विद्यां पारंगत यानाबी । कुमारिं चण्डेश्वरीया रुप काइ । निम्हं जानाः दैत्यनाप ल्वाइ । ल्वायेगु झ्वलय्‌ न्यतभुलु अजिमां थःगु तरबार म्ह्याय्‌ चण्डेश्वरीयात बी । चण्डेश्वरिं दैत्यया वध याइ । थुकथं प्याखं क्वचाइ ।

न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया जात्रा

न्यत अजिमाया प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछेँय्‌ पुजाया लिसें भ्वय्‌ नयेधुंकाः बाजंया लिसें भक्तजनया पुजा फफं न्यत दबुलिइ थ्यंकः वइ । चान्हय्‌ चच्छि प्याखं हुइकेधुंकाः कन्हय्‌कुन्हु हानं सुथंनिसें प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ क्वचायेकी । थुकथं दच्छिइ छक्वः पिहां वइगु न्यतभुलु अजिमाया प्याखं विशेष प्याखंकथं झिंनिदँय्‌ छक्वः नं पिहां वयेमाःगु परम्परा दु । झिंनिदँय्‌ छक्वः पिहां वयेत न्हापां झिंनिदँया जात्रा सुरु जुल धकाः नाय्‌खिं च्वयेके कथं द्यःछेँय्‌ न्ह्यःने यःसिं थनी । अनं लिपा देसा चाःहुलेगु धकाः छन्हु साइत स्वयाः न्हि क्वःछी । व हे साइतकुन्हु क्वःने व थःनेया लँपुइ बाजागाजाया लिसें तःजिक देवगणपिं सकलें लँपुइ लँपुइ अले द्यःयाथाय्‌ न्ह्यःने द्यःल्हानाः प्याखं हुहुं कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ न्यतपाःच्वया द्यःछेँय्‌ दुहां वनी । अले साविक कथं पाहांचःह्रेया बहनी न्यत दबुलिइ प्याखं हुलाः झिंनिदँया विशेष जात्रा न्ह्याइ । थुकथं न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया विशेष जात्राय्‌ येँदेय्या लिसें देसंपिने मेमेगु थासय्‌ नं प्याखं हुलेमाःगु परम्परा दु । थथे प्याखं हुइकेगु थाय्‌ धयागु तलेजुया न्ह्यःने, येँया लाय्‌कू कुमारी छेँया न्ह्यःनेया दबुलिइ, किपूया लाय्‌कुलिइ, यल लाय्‌कू दबुलिइ, ख्वप लाय्‌कुलिइ, भ्वँतया दथु त्वालय्‌, वंघःया दुवातय्‌, हनुमानध्वाखाया कालभैरव न्ह्यःने दबुलिइ व ल्यूनेया दबुलिइ प्याखं हुइकीगु खः । झिंनिदँया जात्राय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया लिसें सुथ माजु, चण्डेश्वरी, महाद्यः, कुमार, चण्डासुर दैत्य, ध्वं व खिचा पात्रत दुथ्याइ ।

छेँया दकलय् मू अंगलय् ह्वनातःगु न्यापाः झ्याः । द्यःछेँ, सतः छेँ, निजि छेँया च्वतय् थज्याःगु झ्याः खंकेफु । लाय्कू नापं स्वापू दुपिनि छेँय् थज्याःगु झ्याः छ्यलीगु खः ।

यमाः दीथाय् गंया क्वय् छध्वः गाः म्हुयाः जरेयानातःगु ग्वःलाःगु सिँयात न्यासिँ धाइ ।

नेपाल मण्डलय् जुइगु थीथी खः जात्रा मध्ये बखुंमदः जात्रा नं छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । नेपाल मण्डलया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु बःखु खुसिया लिक्क विष्णुदेवीयाथाय् बखुंमदः जात्राया मू जात्रा जुइ । थ्व हे इलय् किपू लागाया न्हय्गू गामय् नं जात्रा जुइगुलिं थ्व जात्रायात न्हय्गां जात्रा नं धायेगु याः । थ्व जात्राया इलय् न्हय्गुलिं गामं बःखुइ विष्णुदेवीयाथाय् पुजा वइसा प्यंगू गांया द्यःखः नं थन हयेगु याइ ।
न्हय्गां जात्राबलय् किपू, पांगा, नगां, ब्वसिगां, सतुंगः, मच्छेगां व ल्ह्वंखाय् इन्द्रायणी, विष्णुदेवी, बालकुमारी व भैरवया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राबलय् किपुली इन्द्रायणीया जात्रा जुइसा पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया जात्रा जुइ । अथे हे मच्छेगां व सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । नगामय् बालकुमारीया जात्रा जुइसा बोसिगां व ल्ह्वंखाय् भैरवया जात्रा जुइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् मूजात्रा मार्गशुक्ल अष्टमी (बखुमदः अष्टमी) निसें दशमी तक न्ह्याइ । जात्राया झ्वलय् सतुंगः, मच्छेगां, ल्ह्वंखा व बोसिगांया विष्णुदेवी व भैलःद्यःयात बःखुइ हयेगु चलन दुसा किपूया इन्द्रायणी, पांगाया विष्णुदेवी व बालकुमारी व नगांया बालकुमारी द्यः धाःसा थःथःगु थासय् जक जात्रा याइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुइगु बःखु, दिप व इन्द्रायणी द्यःयाथाय् जुइगु होमयात नं महत्वपूर्ण रुपं कयातःगु दु । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् न्हय्गांमितय् तःजिक नखः नं हनी । थ्व झ्वलय् थ्वँ थुइगु, छ्वय्लाभू, छेँय् पाहां ब्वनाः भ्वय् नकेगु, सनाःगुथिया दँपुजा, गुथिया पाः हिलेगु, द्यःपाः हिलेगु ज्या नं जुइ । अथे हे थ्व हे जात्राया झ्वलय् इन्द्रायणीया लिक्क लाखेपाः च्वनेगु ज्या नं जुइ । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग हयेमाःगु चलन नं दु ।

जुजुया भाइ भारदार, काजिपिनि छेँय् ह्वनातःगु न्हय्पाः झ्वःलिं दुगु आकर्षक झ्याः ।

नेपालभाषाया न्हापांम्ह लोकगायककथं लोकरत्न तुलाधरयात हनातःगु दु । शास्त्रीय, लोक फुक्कं कथंया म्ये हालीम्ह स्यनीम्ह, थ्वय्‌कःया जन्मलिसें नेपालय्‌ डिस्क रेकर्ड दुहां वःगु खःसां वय्‌कःया सलय्‌ छपु हे म्ये डिस्क वा म्येचालय्‌ पिदंगु खने मदु । सन् १९५६ जून पाखे लण्डन युिनर्भसिटीपाखें संगीतया अन्वेषण यायेत झाःम्ह डा. बाकं वय्‌कःयात न्यय्‌पुं मल्याक म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खः । उगु म्ये आः नं व्रिटिश लाइब्रेरी सुरक्षित यानातःगु दनि । अन वय्‌कःया सलय्‌ दुगु छुं छुं म्ये खः
– गुरु मण्डला (पूजा मन्त्र)
– हाय हाय बालख
– नु यो रानी
– स्वय्‌म्भुइ कार्तिकबलय्‌ व बाह्रमासे भजन म्ये
– नमो बुद्धाय (स्वय्‌म्भुइ सुथय्‌ हालीगु भजन)
– बुद्ध लुम्बिनी वंशया म्ये
– उति मञ्जुश्री
वि.सं ४७६ स स्वयम्भु ल्ह्वनेज्या लुमंके भजन
– अतासिकु– स्वयम्भु वनीबलय्‌ लँय्‌ हालीगु भजन

तु कुचा यायेत पालेबलय् पाचुकेगु सिँ । तग्वः जुइ । न्ह्यःनेपाखे बछि त्याकःख्वंया नापं माथंवंक बराबर यानाः तइ । ल्यूनेया बछि तु च्वका उति ग्यंकेत थकया तइ ।

तिं थें ज्याःगु बनस्पति । तिं सिकं सालुइ । ततःग्वःगु द्यांसिथय् व बाझः जुयाच्वंगु थासय् बुया वयाच्वनी । पुलां जूलिसे हाय् पालुकाँय् थें काँय्काँय् दइ ।

न्हिछिया ज्या क्वचाःगु अबस्था । गुख्वः गुख्वः प्यथाय् तु काके सिधल धायेव न्हिसाल धाइ । न्हि साल धायेव चासि नकी । न्हि मसाःसा चासि नकी मखु । न्हि मसाःगु तुख्वःया ल्याः मेगु पालय् सायेके बी ।

न्हुछेभक्त प्रजापति चाया थलबल दयेकेगु नापं चाया कलात्मक बस्तुत दयेके ज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५५ स निको सेहराय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. न्हुछे प्रजापतिया हःपालं १०७१ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु चाया थी थी कलात्मक बस्तु निर्माण यायेगु खः । ब्वज्या— अष्ट्रेलियाया ब्रिश्वेनय् जूगु मेलाय् चाया थी थी थलबल दयेकेगु ब्वज्या । न्ह्यथने बहःगु कृति— चाया थी थी जनावर आकृतिया गमला ।