नेपाःगालय्‌ दँय्‌दँसं पिहां वइगु थीथी ख्वाःपाःप्याखं मध्यय्‌ न्यतभुलु अजिमाया प्याखं नं छगू महत्वपूर्ण प्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछें पिहां बिज्यानाः न्यतभुलु अजिमाया देगः न्ह्यःनेया दबुली वयाः चाप्याखं हुइकी । अथेहे कन्हय्‌कुन्हु सुथंनिसें हाकनं सनिलय्‌ तक प्याखं हुइकाः भक्तजनतय्‌गु पुजा फइ । अनंलि प्वःसः कयाः सनिलय्‌ न्यतअजिमाया लिक्क च्वंगु द्यःछेँय्‌ बिज्याकाः प्याखं क्वचायेकी । थुगु प्याखनय्‌ ज्यापु जातिया लिसें उराय्‌ जाति नं दुथ्याना च्वंगु दु । ज्यापु जातियात हाकुजः व उराय्‌ जातियात तुयूजः धायेगु याइ । थ्व प्याखनय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया पात्रत दुथ्याइ । दँय्‌दँसं प्याखं हुलीगु जात्राय्‌ देवगण सकलें ज्यापु जातिया मनूत जुइसा १२ दँया विशेष जात्राय्‌ उराय्‌ जातिया महाद्यः पात्रकथं दबुली वइ ।
किंवदन्तीकथं नेपाः देय्या रक्षा यायेत च्याम्ह अजिमाया पलिस्था यानातःगु धाइ । प्याखंया सारकथं उबलय्‌ घण्टासुर दैत्य अजिमाया परिवार नाश यायेगु तातुनाः पृथ्वीइ वयाः सुलाच्वनी । दैत्यतपाखें बचय्‌ जुइत अजिमापिं समेत सुलाच्वने माःगु ई वइ । दैत्यं छम्ह ब्यांचिया सुराकिं अजिमा सुलाच्वंगु थासय्‌ वंगु बखतय्‌ थः हे धलय्‌ दुनाः सी । घण्टासुर सीगु तमं चण्डासुर दैत्य अजिमापिं सकसितं स्याये धकाः वःगु इलय्‌ कुमारी खनेवं व हे नाप मतिना जुइ । चण्डासुर नापया मतिनां ब्यागलं तयेत व देय्या रक्षा यायेत मांम्ह अजिमां कुमारीयात सम्मोहन विद्यां पारंगत यानाबी । कुमारिं चण्डेश्वरीया रुप काइ । निम्हं जानाः दैत्यनाप ल्वाइ । ल्वायेगु झ्वलय्‌ न्यतभुलु अजिमां थःगु तरबार म्ह्याय्‌ चण्डेश्वरीयात बी । चण्डेश्वरिं दैत्यया वध याइ । थुकथं प्याखं क्वचाइ ।

न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया जात्रा

न्यत अजिमाया प्याखं दँय्‌दँसं पाहांचःह्रेया बहनी द्यःछेँय्‌ पुजाया लिसें भ्वय्‌ नयेधुंकाः बाजंया लिसें भक्तजनया पुजा फफं न्यत दबुलिइ थ्यंकः वइ । चान्हय्‌ चच्छि प्याखं हुइकेधुंकाः कन्हय्‌कुन्हु हानं सुथंनिसें प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ क्वचायेकी । थुकथं दच्छिइ छक्वः पिहां वइगु न्यतभुलु अजिमाया प्याखं विशेष प्याखंकथं झिंनिदँय्‌ छक्वः नं पिहां वयेमाःगु परम्परा दु । झिंनिदँय्‌ छक्वः पिहां वयेत न्हापां झिंनिदँया जात्रा सुरु जुल धकाः नाय्‌खिं च्वयेके कथं द्यःछेँय्‌ न्ह्यःने यःसिं थनी । अनं लिपा देसा चाःहुलेगु धकाः छन्हु साइत स्वयाः न्हि क्वःछी । व हे साइतकुन्हु क्वःने व थःनेया लँपुइ बाजागाजाया लिसें तःजिक देवगणपिं सकलें लँपुइ लँपुइ अले द्यःयाथाय्‌ न्ह्यःने द्यःल्हानाः प्याखं हुहुं कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ न्यतपाःच्वया द्यःछेँय्‌ दुहां वनी । अले साविक कथं पाहांचःह्रेया बहनी न्यत दबुलिइ प्याखं हुलाः झिंनिदँया विशेष जात्रा न्ह्याइ । थुकथं न्यतभुलु अजिमाया झिंनिदँया विशेष जात्राय्‌ येँदेय्या लिसें देसंपिने मेमेगु थासय्‌ नं प्याखं हुलेमाःगु परम्परा दु । थथे प्याखं हुइकेगु थाय्‌ धयागु तलेजुया न्ह्यःने, येँया लाय्‌कू कुमारी छेँया न्ह्यःनेया दबुलिइ, किपूया लाय्‌कुलिइ, यल लाय्‌कू दबुलिइ, ख्वप लाय्‌कुलिइ, भ्वँतया दथु त्वालय्‌, वंघःया दुवातय्‌, हनुमानध्वाखाया कालभैरव न्ह्यःने दबुलिइ व ल्यूनेया दबुलिइ प्याखं हुइकीगु खः । झिंनिदँया जात्राय्‌ न्यतअजिमा, कुमारी, बाराही, गणेश, महालक्ष्मी, नारायणी, इन्द्रायणी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, सिंहिनी व ब्याघ्रिनी देवगणया लिसें सुथ माजु, चण्डेश्वरी, महाद्यः, कुमार, चण्डासुर दैत्य, ध्वं व खिचा पात्रत दुथ्याइ ।

छेँया दकलय् मू अंगलय् ह्वनातःगु न्यापाः झ्याः । द्यःछेँ, सतः छेँ, निजि छेँया च्वतय् थज्याःगु झ्याः खंकेफु । लाय्कू नापं स्वापू दुपिनि छेँय् थज्याःगु झ्याः छ्यलीगु खः ।

सप्तरङ्गी फिल्म्स पाखें निर्माण जुयाः ने.सं.११२३ स प्रदर्शन जुगु थुगु संकिपाया निर्माता सबिन शाक्य खःसा निर्देशक आर्यम नकःमि खः । थुकी कलाकारपिं सबिन शाक्य, आशिष्मा नकःमि, सुरेन्द्र के.सी., पल्पसा डंगोल, हृदयप्रसाद मिश्र दुथ्याः । संकिपाया संगीतकार मदनकृष्ण श्रेष्ठ व छायाँकार एम एस माइकल खः । थुकी मनू जुयाः अप्वः लोभ याये मज्यू धकाः क्यनातःगु दु ।

यमाः दीथाय् गंया क्वय् छध्वः गाः म्हुयाः जरेयानातःगु ग्वःलाःगु सिँयात न्यासिँ धाइ ।

नेपाल मण्डलय् जुइगु थीथी खः जात्रा मध्ये बखुंमदः जात्रा नं छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । नेपाल मण्डलया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु बःखु खुसिया लिक्क विष्णुदेवीयाथाय् बखुंमदः जात्राया मू जात्रा जुइ । थ्व हे इलय् किपू लागाया न्हय्गू गामय् नं जात्रा जुइगुलिं थ्व जात्रायात न्हय्गां जात्रा नं धायेगु याः । थ्व जात्राया इलय् न्हय्गुलिं गामं बःखुइ विष्णुदेवीयाथाय् पुजा वइसा प्यंगू गांया द्यःखः नं थन हयेगु याइ ।
न्हय्गां जात्राबलय् किपू, पांगा, नगां, ब्वसिगां, सतुंगः, मच्छेगां व ल्ह्वंखाय् इन्द्रायणी, विष्णुदेवी, बालकुमारी व भैरवया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राबलय् किपुली इन्द्रायणीया जात्रा जुइसा पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया जात्रा जुइ । अथे हे मच्छेगां व सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । नगामय् बालकुमारीया जात्रा जुइसा बोसिगां व ल्ह्वंखाय् भैरवया जात्रा जुइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् मूजात्रा मार्गशुक्ल अष्टमी (बखुमदः अष्टमी) निसें दशमी तक न्ह्याइ । जात्राया झ्वलय् सतुंगः, मच्छेगां, ल्ह्वंखा व बोसिगांया विष्णुदेवी व भैलःद्यःयात बःखुइ हयेगु चलन दुसा किपूया इन्द्रायणी, पांगाया विष्णुदेवी व बालकुमारी व नगांया बालकुमारी द्यः धाःसा थःथःगु थासय् जक जात्रा याइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुइगु बःखु, दिप व इन्द्रायणी द्यःयाथाय् जुइगु होमयात नं महत्वपूर्ण रुपं कयातःगु दु । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् न्हय्गांमितय् तःजिक नखः नं हनी । थ्व झ्वलय् थ्वँ थुइगु, छ्वय्लाभू, छेँय् पाहां ब्वनाः भ्वय् नकेगु, सनाःगुथिया दँपुजा, गुथिया पाः हिलेगु, द्यःपाः हिलेगु ज्या नं जुइ । अथे हे थ्व हे जात्राया झ्वलय् इन्द्रायणीया लिक्क लाखेपाः च्वनेगु ज्या नं जुइ । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग हयेमाःगु चलन नं दु ।

जुजुया भाइ भारदार, काजिपिनि छेँय् ह्वनातःगु न्हय्पाः झ्वःलिं दुगु आकर्षक झ्याः ।

नेपालभाषाया न्हापांम्ह लोकगायककथं लोकरत्न तुलाधरयात हनातःगु दु । शास्त्रीय, लोक फुक्कं कथंया म्ये हालीम्ह स्यनीम्ह, थ्वय्‌कःया जन्मलिसें नेपालय्‌ डिस्क रेकर्ड दुहां वःगु खःसां वय्‌कःया सलय्‌ छपु हे म्ये डिस्क वा म्येचालय्‌ पिदंगु खने मदु । सन् १९५६ जून पाखे लण्डन युिनर्भसिटीपाखें संगीतया अन्वेषण यायेत झाःम्ह डा. बाकं वय्‌कःयात न्यय्‌पुं मल्याक म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खः । उगु म्ये आः नं व्रिटिश लाइब्रेरी सुरक्षित यानातःगु दनि । अन वय्‌कःया सलय्‌ दुगु छुं छुं म्ये खः
– गुरु मण्डला (पूजा मन्त्र)
– हाय हाय बालख
– नु यो रानी
– स्वय्‌म्भुइ कार्तिकबलय्‌ व बाह्रमासे भजन म्ये
– नमो बुद्धाय (स्वय्‌म्भुइ सुथय्‌ हालीगु भजन)
– बुद्ध लुम्बिनी वंशया म्ये
– उति मञ्जुश्री
वि.सं ४७६ स स्वयम्भु ल्ह्वनेज्या लुमंके भजन
– अतासिकु– स्वयम्भु वनीबलय्‌ लँय्‌ हालीगु भजन

ने.सं.११२७ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता प्रकाश सुवाल खःसा निर्देशक आर्यम नकःमि खः । थुकी बाखं सनमकुमार श्रेष्ठ, संगीत विरेन शाक्य अले कलाकारकथं हृदयप्रसाद मिश्र, भिन्तुना जोशी, राजु महर्जन, राजु महर्जन जुजु, सुनिता राजभण्डारी व सनिश महर्जनपिं दुथ्याः ।
थुगु संकिपाय्‌ काय्‌ व म्ह्याय्‌ निम्हं उत्ति ग्यं, काय्‌यात जक माया याये मज्यू धकाः समाजयात न्हायकं क्यनेगु कुतः जूगु खनेदु ।

येँया लिच्छविकालीन मू बौद्ध विहारमध्येया छगू लगंबहाः अर्थात् कीर्तिपुण्य महाविहारया नां क्वकयाः लगंबहाःया हे पश्चिमय्‌ पलिस्था यानातःगु बही खःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार खः । चलनचल्ती भासं थ्वयात न्हाय्‌कं बही धयावयाच्वंगु दु । थ्व बहिलय्‌् दुहां वनेवं खवपाखें महांकाःद्यः व हनुमान पलिस्था यानातःगु दु । न्ह्यःनेसं काउलीया म्हय्‌ ल्वहंया थामय्‌ मञ्जुश्री विराजमान याकातःगु दु । बहीया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः दु ।

दकलय्‌ क्वय्‌ क्वाःपाःद्यःया रुपय्‌ विश्वभूकरण मुद्राय्‌ दनाच्वंम्ह पश्चिमाभिमुख लोकेश्वर खः । मू लुखाया जवंखवं थीथी शिलापत्र, लुखा क्वसं जज्ञमन्दः गाः, न्ह्यःनेसं जवंखवं धलौटया सिंह निम्ह दु । तोरणय्‌ तिथिमिति तया मतःसां थ्व कलात्मक दु । दथुइ लाक्क दना च्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, वया च्वसं अमिताभ, हाकनं वया च्वसं वैरोचन दु । स्वम्हेसितं बोधिसत्व व तान्त्रिक सिद्धा वा द्यःपिंसं छचालिं चाःउकातःगु दु । थ्व तोरं १००–१५० दँ पुलांगु अनुमान दु ।

मातं तलाय्‌ पसुकाझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः, च्वतय्‌ गाःझ्याः, जवंखवं याकझ्याः अले सिजःपौ तयाः च्वय्‌ बुर्जा पिकयाः गजू तयातःगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने मन्दःपाः, चीग्वःगु चिभाः, च्याह पलेहया चाकलाःगु मन्दःपाः व छुं गाः दु । नापं स्वयम्भूया प्रतीककथं तुयू चिभाः व वया क्वसं पूर्वपाखे लुकुमाःद्यः नं दु । बहीया लाक्क पंचबुद्धया तग्वःगु चिभाः दु, गुकी बिराजमान बुद्धपिंत म्ह्यय्‌खा, गरुड, किसि, सलया आशनय्‌ तयातल ।

थ्व चिभाःयात इलां व छत्रं कुइकातःगु दु । थ्व बहीया कुलपुत्रपिं थौकन्हय्‌ नःबहीया संघय्‌ दुतिनाच्वंगु खनेदु । थ्व बहिली सुथय्‌ व बहनी बापाः यायेमाः । थ्व विहारया संघया आगंद्यः सक्वया बज्रयोगिनी खः । सन् १८८८ (वब.सं.१९४४) पाखे थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. १००८ पाखे बहीया व्यवस्थापन यायेत गुथि दयेकाः नीन्यापि जग्गा तयाथकूगु खः, आः व फुक्क मदया वनेधुंकूगु अवस्था दु ।

यल महापालं दक्षिणपाखे लँसिथय्‌ च्वंगु बहीयात न्हाय्‌कंबही (सुरश्चन्द्र महाविहार) खः । लाय्‌ब्वय्‌ ल्वहँतं सियातःगु दु । बहिलिइ दुहां वनेगु मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु, अले लुखा फुसय्‌ त्रिरत्नया मूर्ति दु । दुने छेलिइ भजन यायेगु थाय्‌ दयेकातःगु दु । बही दुने न्ह्यःनेसं बहीदेगः दु । कलात्मक लुखाया जवय्‌ व खवय्‌ छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अनसं भिक्षुपिं सारिपुत्र व मौदगल्यायनया नं मूर्ति दु । लुखा फुसय्‌ पञ्चबुद्ध व वयां च्वय्‌ अभिताभ बुद्धया मूर्ति दु ।

अथे हे च्वसं हानं अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति दुगु तोरण दु । आः न्ह्यःने पाखे टायलं सियातःगु दु । अथे हे थन नं मेमेगु बहिलिइ थें देगः चाःहिलेत लँ त्वःतातःगु दु । देगः छतँ जक जूसां पल्लिया च्वय्‌ देगःचा तयाः कलात्मक पुल थकयातःगु दु । देगःया न्ह्यःनेसं धर्मधातुसहितया चैत्य दुसा खवपाखे अमोघपास लोकेश्वरया मूर्ति दु ।

यलया मू बही मध्ये छगू थ्व बहीया निर्माण गबलय्‌ जुल धइगु ऐतिहासिक प्रमाण खनेमदु । अथेसां थुकियात स्थानीय मनूतय्‌सं १४००दँ पुलांगु धायेगु याः । अन च्वंगु महांकालया अभिलेखय्‌ ने.सं. ६०७ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

न्हाय्‌कंबहिलिइ पञ्चस्थविर आजुपिनिगु व्यवस्था कथं थीथी धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु । थन संघ दुजःतय्‌सं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि ज्या यानाच्वंगु दु । थनया कवःतय्‌सं थीथी ज्याया जिम्मेवारी कायेगु याइ ।

अथे हे थनया संघं मेमेगु पुजा आदि ज्या यायेत बूबहाःया गुरुजुपिंपाखें नं ग्वाहालि कायेगु यानाच्वंगु दु । थन दँय्‌दसं कार्तिककृष्ण अष्टमीकुन्हु चैत्य बुसाधं, न्हवं पुन्हिकुन्हु भण्डार पाः पुलेगु, आश्विनकृष्ण तृतियाकुन्हु वसुन्धारा व्रत दंकेगु, श्रावणकृष्ण अष्टमीकुन्हु महांकाःद्यःया बुसाधं यायेगु, जेष्ठकृष्ण अष्टमीकुन्हु धर्मधातु बुसाधं यायेगु, भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हु पञ्चदान न्यायेकेगु अले फाल्गुण पूर्णिमाकुन्हु सँदेपुजा न्यायेकेगु यानावयाच्वंगु दु ।