नेपाल मण्डलय् जुइगु थीथी खः जात्रा मध्ये बखुंमदः जात्रा नं छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । नेपाल मण्डलया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु बःखु खुसिया लिक्क विष्णुदेवीयाथाय् बखुंमदः जात्राया मू जात्रा जुइ । थ्व हे इलय् किपू लागाया न्हय्गू गामय् नं जात्रा जुइगुलिं थ्व जात्रायात न्हय्गां जात्रा नं धायेगु याः । थ्व जात्राया इलय् न्हय्गुलिं गामं बःखुइ विष्णुदेवीयाथाय् पुजा वइसा प्यंगू गांया द्यःखः नं थन हयेगु याइ ।
न्हय्गां जात्राबलय् किपू, पांगा, नगां, ब्वसिगां, सतुंगः, मच्छेगां व ल्ह्वंखाय् इन्द्रायणी, विष्णुदेवी, बालकुमारी व भैरवया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राबलय् किपुली इन्द्रायणीया जात्रा जुइसा पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया जात्रा जुइ । अथे हे मच्छेगां व सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । नगामय् बालकुमारीया जात्रा जुइसा बोसिगां व ल्ह्वंखाय् भैरवया जात्रा जुइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् मूजात्रा मार्गशुक्ल अष्टमी (बखुमदः अष्टमी) निसें दशमी तक न्ह्याइ । जात्राया झ्वलय् सतुंगः, मच्छेगां, ल्ह्वंखा व बोसिगांया विष्णुदेवी व भैलःद्यःयात बःखुइ हयेगु चलन दुसा किपूया इन्द्रायणी, पांगाया विष्णुदेवी व बालकुमारी व नगांया बालकुमारी द्यः धाःसा थःथःगु थासय् जक जात्रा याइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुइगु बःखु, दिप व इन्द्रायणी द्यःयाथाय् जुइगु होमयात नं महत्वपूर्ण रुपं कयातःगु दु । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् न्हय्गांमितय् तःजिक नखः नं हनी । थ्व झ्वलय् थ्वँ थुइगु, छ्वय्लाभू, छेँय् पाहां ब्वनाः भ्वय् नकेगु, सनाःगुथिया दँपुजा, गुथिया पाः हिलेगु, द्यःपाः हिलेगु ज्या नं जुइ । अथे हे थ्व हे जात्राया झ्वलय् इन्द्रायणीया लिक्क लाखेपाः च्वनेगु ज्या नं जुइ । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग हयेमाःगु चलन नं दु ।

जुजुया भाइ भारदार, काजिपिनि छेँय् ह्वनातःगु न्हय्पाः झ्वःलिं दुगु आकर्षक झ्याः ।

नेपालभाषाया न्हापांम्ह लोकगायककथं लोकरत्न तुलाधरयात हनातःगु दु । शास्त्रीय, लोक फुक्कं कथंया म्ये हालीम्ह स्यनीम्ह, थ्वय्‌कःया जन्मलिसें नेपालय्‌ डिस्क रेकर्ड दुहां वःगु खःसां वय्‌कःया सलय्‌ छपु हे म्ये डिस्क वा म्येचालय्‌ पिदंगु खने मदु । सन् १९५६ जून पाखे लण्डन युिनर्भसिटीपाखें संगीतया अन्वेषण यायेत झाःम्ह डा. बाकं वय्‌कःयात न्यय्‌पुं मल्याक म्ये हायेकाः भरे यानायंकूगु खः । उगु म्ये आः नं व्रिटिश लाइब्रेरी सुरक्षित यानातःगु दनि । अन वय्‌कःया सलय्‌ दुगु छुं छुं म्ये खः
– गुरु मण्डला (पूजा मन्त्र)
– हाय हाय बालख
– नु यो रानी
– स्वय्‌म्भुइ कार्तिकबलय्‌ व बाह्रमासे भजन म्ये
– नमो बुद्धाय (स्वय्‌म्भुइ सुथय्‌ हालीगु भजन)
– बुद्ध लुम्बिनी वंशया म्ये
– उति मञ्जुश्री
वि.सं ४७६ स स्वयम्भु ल्ह्वनेज्या लुमंके भजन
– अतासिकु– स्वयम्भु वनीबलय्‌ लँय्‌ हालीगु भजन

तु कुचा यायेत पालेबलय् पाचुकेगु सिँ । तग्वः जुइ । न्ह्यःनेपाखे बछि त्याकःख्वंया नापं माथंवंक बराबर यानाः तइ । ल्यूनेया बछि तु च्वका उति ग्यंकेत थकया तइ ।

तिं थें ज्याःगु बनस्पति । तिं सिकं सालुइ । ततःग्वःगु द्यांसिथय् व बाझः जुयाच्वंगु थासय् बुया वयाच्वनी । पुलां जूलिसे हाय् पालुकाँय् थें काँय्काँय् दइ ।

न्हिछिया ज्या क्वचाःगु अबस्था । गुख्वः गुख्वः प्यथाय् तु काके सिधल धायेव न्हिसाल धाइ । न्हि साल धायेव चासि नकी । न्हि मसाःसा चासि नकी मखु । न्हि मसाःगु तुख्वःया ल्याः मेगु पालय् सायेके बी ।

न्हुछेभक्त प्रजापति चाया थलबल दयेकेगु नापं चाया कलात्मक बस्तुत दयेके ज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५५ स निको सेहराय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. न्हुछे प्रजापतिया हःपालं १०७१ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु चाया थी थी कलात्मक बस्तु निर्माण यायेगु खः । ब्वज्या— अष्ट्रेलियाया ब्रिश्वेनय् जूगु मेलाय् चाया थी थी थलबल दयेकेगु ब्वज्या । न्ह्यथने बहःगु कृति— चाया थी थी जनावर आकृतिया गमला ।

न्हुछेराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५३ कौलाथ्वः सप्तमि, मंगलबारकुन्हु बौ स्व. धनराज शाक्य व मां पूर्णमाया शाक्यया कोखं यलया ओकुबहाल, महाबुद्धय् जन्म जूगु खः । वय्कलं ककाजु सिद्धिराज शाक्यया हःपालं ने.सं.१०७५ दँय् धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कलं न्हापां थी थी परम्परागत धातुया बसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्यालिसें कलाक्षेत्रय् थःगु पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु वय्कलं रौद्ररुप, शान्तरुप नापं थी थी मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेका दी, चीधंगुनिसें ततःधंगु मूर्तित श्रृजना यानादीगु दु, म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्हयब्वया दीगु दु । कला ब्वज्या— नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— येँ बौद्धय् ३० इञ्चया तारा निर्माण २) येँ स्वयम्भूइ मैत्री गुम्बाय् मञ्जुश्री अवतार मूर्ति निर्माण ३) भारत मैसुर गुम्बाय् ४० इञ्चया मैत्री बुद्ध व लामा बुद्धया मूर्ति निर्माण ।

न्ह्यू बज्राचार्य नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामिलिसें लय्‌चिनामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०८४ यंलाथ्वः नःमि, मंगलबारखुन्हु येँया ओमबहालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु परमानन्द बज्राचार्य व मां कृष्णदेबी बज्रचार्य खः ।
थ्वय्‌कः वि.सं. २०३१ सालपाखे माउथ आर्गनय्‌ थःगु प्रतिभा न्ह्यब्वयाः दबुली दंझाःम्ह खः । च्यागू तगिमय्‌ ब्वना च्वंबलय्‌ हे छपु राष्ट्रिय म्येय्‌ संगीत तयादीम्ह थ्वय्‌कः त्वाःबहालय्‌ जुयाच्वनीगु सांगीतिक ज्याझ्वः व संगीत सर्जकपिनिगु प्रभावं नं थुगु संगीत ख्यलय्‌ वयेत लँपु जुयाबिल । लिपा फर्पिङ स्कूलय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ अनया छम्ह गुरुपाखें गितार थायेगु नं सयेकादिल । खय्‌त ला थ्वय्‌कलं आपालं स्वअध्ययनपाखें संगीत सयेकादीगु खः । अथे खःसां लिपा छम्ह विदेशी व सितारवादक तारावीर सिंयाके नं संगीतया ज्ञान कयादीगु खः । थ्वय्‌कःया लसय्‌ पिदंगु न्हापांगु नेवाः म्येचाः ‘छन्त लुमंका’ (ने.सं.११०७) खः । थ्व हे म्येचालं वय्‌कःयात नेवाः संगीत ख्यलय्‌ म्हसीका बिल । थुकी थ्वय्‌कलं हे च्वयादीगु न्यापु म्ये नं दुथ्याः । थ्व धुंकाः पिदंगु दुगार्लाल श्रेष्ठं च्वयादीगु मचा म्येमुना ‘चुलिचिया चचं’ (ने.सं. १११० व १११४) पिदनेधुंकाः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ झं लोकंह्वात । थ्वय्‌कलं संगीत संयोजन यानादीगु, लसय्‌ हनादीगु म्येत दुथ्याःगु आपालं म्येचाःत दुसा याकः लसय्‌ पिदंगु म्येचाः खुचाःति दु । वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु मेमेगु म्येचाः मध्यय्‌ ‘मय्‌जुलानि झ्याः’ (ने.सं. १११९), ‘मतकलः’ (ने.सं.११२०), ‘जः मालाच्वंगु सः’ (ने.सं. ११२०) खः । थ्वय्‌कलं सुवर्ण शाक्यया पुलां म्ये हाकनं लसय्‌ हनाः पिथना दीगु निशा देसारया सलय्‌ ‘मछालेगु बानी गनं वल’ यूट्यूबय्‌ तकसं लोकंह्वानाच्वंगु दु ।
थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां वि.सं. २०४१ सालपाले रेडियो नेपालय्‌ खस म्ये रेकर्ड यानादीगु खः । बलराज प्रधान व भावना थापाया सलय्‌ न्ह्यब्वःगु उगु म्ये ‘बचन देऊ मेरी माया’ खः । लिपा थ्वय्‌कलं मदिक्क संगीत ख्यलय्‌ न्हून्हूगु म्येत सिर्जना यानादिल । वय्‌कःया फुक्क धैं थें म्ये लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ नं ‘फूलको आँखामा फूलै संसार’, ‘सयथरी बाजा एउटै ताल’, ‘शान्ति लुकाउँ कहाँ’ म्यें यानाः थ्वय्‌कःयात खस संगीत ख्यलय्‌ छम्ह स्यल्लाःम्ह संगीत सर्जककथं थनेत ताःलाःगु खः । वय्‌कलं नेवाः व खसलिसें मेमेगु भासं नं संगीत सिर्जना यानादीगु दु । म्ये संगीत हे थःगु आज्जुकथं न्ह्याका च्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं डोरेमी संगीत पाठशाला चायेकाः मेपिन्त नं संगीत स्यनेगु ज्या यानावया च्वनादीगु दु ।
थ्वय्‌कःया नेवाः म्येचाः बाहेक खस, हिन्दि, तिब्बति आदि मेमेगु भासं पीगूति म्येचाःत पिदंगु दु । अथेहे झिगूति संकिपाय्‌ नं संगीत बियादी धुंकूम्ह थ्वय्‌कलं देय्या वरिष्ठनिसें न्हूपिन्त तकं म्ये हायेका दीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया लसय्‌ न्यासलं मल्याक म्येत पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्‌कलं नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार सन् २००१ लिसें झिगुलिं मल्याक मेमेगु सम्मान व सिरपाःत कयादी धूंकूगु दु । वय्‌कःया इहिपाः सुनिमालिसें जूगु खःसा म्ह्याय्‌ छम्ह व काय्‌ छम्ह दु ।