तु कुचा यायेत पालेबलय् पाचुकेगु सिँ । तग्वः जुइ । न्ह्यःनेपाखे बछि त्याकःख्वंया नापं माथंवंक बराबर यानाः तइ । ल्यूनेया बछि तु च्वका उति ग्यंकेत थकया तइ ।

तिं थें ज्याःगु बनस्पति । तिं सिकं सालुइ । ततःग्वःगु द्यांसिथय् व बाझः जुयाच्वंगु थासय् बुया वयाच्वनी । पुलां जूलिसे हाय् पालुकाँय् थें काँय्काँय् दइ ।

नेपालभाषाया संकिपा ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’ आर. के. प्रोदक्शनयापाखें निर्माण जूगु व श्यामकृष्ण श्रेष्ठं निर्देशन यानादीगु खः ।
थुकी श्यामकृष्ण श्रेष्ठ व किरणलाल श्रेष्ठया बाखं, छायाँकार राजभाई सुवाल व एम एस माइकल, संगीतकार गोविन्द ह्यूमत खः । कलाकार श्यामकृष्ण श्रेष्ठ, किरणलाल श्रेष्ठ, तुलसी डंगोल, मोहनकृष्ण श्रेष्ठ, तिमिला श्रेष्ठ, रजनी शाक्य, रामलाल मानन्धर, करण खडगी व पुनम खः ।

न्हिछिया ज्या क्वचाःगु अबस्था । गुख्वः गुख्वः प्यथाय् तु काके सिधल धायेव न्हिसाल धाइ । न्हि साल धायेव चासि नकी । न्हि मसाःसा चासि नकी मखु । न्हि मसाःगु तुख्वःया ल्याः मेगु पालय् सायेके बी ।

भाजु न्हुछेकाजी महर्जनया बुदिं ने.सं.१०८६ गुँलागा १४ खः । वय्‌कःया बाःया नां कुलनारायण महर्जन व मांया नां सानुमैंया महर्जन खः । वय्‌कः येँ महानगरपालिका १८ वडाया वडाअध्यक्ष खः । वय्‌कः न्यतपाःच्वः न्यतय् च्वनादी । वय्‌कः नेवाः अभियन्ता लिसें बाखं व म्ये च्वमि नं खः । वय्‌कःया पिदंगु कृति थुकथं दु— च्वसां पिज्वःगु सः (म्ये मुना अडियो, ११२८), च्वसां पिज्वःगु सः भिन्तुना (म्ये मुना अडियो, ११३४), श्रद्धान्जली (बाखं मुना, ११३९) । अथेहे वय्‌कःया नेपालभाषाया न्हय्‌गू व खस् नेपाली भाय्‌या निगू म्युजिक भिडियो पिदनेधुंकूगु दु ।

प्रेमध्वज प्रधान स्मृति सम्मान २०७८ पाखें सम्मानित जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं निक्वःगु नेपालभाषा स्टार म्युजिक भिडियो अवार्ड ११४३य् उत्कृष्ट रचनाकारया सम्मान कयादीगु दु । स्थानीय सेवा गौरव, महानगर सेवा पदकं नं कयादीगु धुंकूगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलःया १८ वडा कचा खलः नीस्वनाः वय्‌कः नेपालभाषा ख्यलय् न्ह्यज्यानादीगु खः । नेवाः देय् दबू येँ जिल्लाया निक्वः तक नायः जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कः नेवाः देय् दबूया संघीय बिधान समितिया दुजः, नेवाः देय् दबू केन्द्रीय सचिवालयया दुजः, ज्यापू महागुथि येँ महानगरसमितिया दुजः व लिपा न्वकू, ज्यापू पौया व्यवस्थापक, ज्यापु महागुथिया केन्द्रिय छ्यान्जे व महागुथिया विधान समितिया कजि, नेकपा एमालेया जः, प्रदेश कमिटी व महानगर कमिटीया न्वकू, ताम्सिपाखा सामुदायिक अध्ययन केन्द्रया नायः, पुष्पलाल स्मृति केन्द्रया नायः नं जुयादी ।

न्हुछेभक्त प्रजापति चाया थलबल दयेकेगु नापं चाया कलात्मक बस्तुत दयेके ज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५५ स निको सेहराय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. न्हुछे प्रजापतिया हःपालं १०७१ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु चाया थी थी कलात्मक बस्तु निर्माण यायेगु खः । ब्वज्या— अष्ट्रेलियाया ब्रिश्वेनय् जूगु मेलाय् चाया थी थी थलबल दयेकेगु ब्वज्या । न्ह्यथने बहःगु कृति— चाया थी थी जनावर आकृतिया गमला ।

न्हुछेराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५३ कौलाथ्वः सप्तमि, मंगलबारकुन्हु बौ स्व. धनराज शाक्य व मां पूर्णमाया शाक्यया कोखं यलया ओकुबहाल, महाबुद्धय् जन्म जूगु खः । वय्कलं ककाजु सिद्धिराज शाक्यया हःपालं ने.सं.१०७५ दँय् धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कलं न्हापां थी थी परम्परागत धातुया बसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्यालिसें कलाक्षेत्रय् थःगु पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु वय्कलं रौद्ररुप, शान्तरुप नापं थी थी मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेका दी, चीधंगुनिसें ततःधंगु मूर्तित श्रृजना यानादीगु दु, म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्हयब्वया दीगु दु । कला ब्वज्या— नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— येँ बौद्धय् ३० इञ्चया तारा निर्माण २) येँ स्वयम्भूइ मैत्री गुम्बाय् मञ्जुश्री अवतार मूर्ति निर्माण ३) भारत मैसुर गुम्बाय् ४० इञ्चया मैत्री बुद्ध व लामा बुद्धया मूर्ति निर्माण ।

बा हेरासुन्दर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया क्वखं ने.सं. १०४९ पाहाँचःह्रे कुन्हु येँया न्यतय् बाखं च्वमि भाजु न्हुछेसुन्दर तुलाधर बूगु खः । आपाः यानाः मनूतय्‌गु नुगःया दुनेच्वंगु खँयात न्ह्यब्वयेगु विशेष अभिरुची दुम्ह भाजु तुलाधरया न्हापांगु बाखं वाउँख्वाःयात मत्यवं सिथं यंकल ने.सं. १०६९ इ धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया ल्हाः भाय्‌हिलापाखे नं उतिकं क्वसाः धयागु ने.सं. १०६९ य् पिदंगु खलिल जिब्रानया छुं सफूपाखें थुइका कायेफु । नेवाः समाज व संस्कृतिया विषयवस्तुइ जक लिकुना मच्वंसे देय्‌या मेमेगु समस्यायात न्ह्यब्वयेगु कुतः यानादीम्ह बाखं च्वमि भाजु तुलाधरया मेगु बाखं सफू तुनिख्यः मिसा खः । बनेज्या यायेगु नापं नेपालभाषा परिषद्या दुजः जुयादीधुंकूम्ह भाजु तुलाधरं थःगु मांभाय् थपु यायेया निंतिं थम्हेस्यां तुं लाय् तयाः नेपालभाषा परिषद्या तःगू सफू पिकयादिया नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं. १०६४ निसें पश्चिमी विश्वय् प्रचलनय् वःगु आधुनिक बाखं खनेदत । थथे नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हू चीहाः बाखं श्रीमती एम. लक्ष्मीया नामं ने.सं. १०६४ बछलां धर्मदूत पत्रिकाय् पिदंगु मोतिलक्ष्मी उपासिकाया लँ बाखं खःसा ने.सं. १०६७ य् पिदंगु चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा न्हापांगु न्हू बाखंमुना सफू खः । तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकां न्हू चीहाः बाखंयात थाय् बिइवं फत्तेबहादुर सिंह व न्हुछेसुन्दर तुलाधर, पूर्णदास श्रेष्ठ, पूर्ण ‘पथिक’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, आशाराम शाक्य, केशवलाल कर्माचार्य, प्रेमबहादुर कसाः, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, माधवलाल कर्माचार्य आदि बाखंच्वमिपिं खनेदत ।

बाखनय् कथानक, घटना, पात्रचित्रण, व वातावरणयात थाय् बियाः ‘आ छु जुइन’ धकाः पाठकया मनय् उत्सुकता, जिज्ञासा ब्वलंकाः अन्तय् बिचाः मयाःकथं घटनाया संयोजन यानाः अजू चायेका बीगु सरप्राइज प्लटया बाखं न्हू चीहाः बाखंया प्रारम्भिक इलय् हे खनेदत । सामाजिक कुरिती ब्वयाः सुधारया सन्देश बीगु हे थुगु ईया बाखंया मू प्रयोजन जुयाबिल ।

वि.सं.२००७ सालया राजनैतिक परिवर्तन लिपा वःगु स्वतन्त्र वातावरणय् नेपालभाषाया बाखं अझ ब्वलन । धर्मोदय बाहेक नेपाल, पासा, थौंकन्हे, नेपालभाषा पत्रिका आदि पत्रिका पिदन । थुपिं पत्रिकाय् न्हू पहःया सशक्त बाखंत प्रकाशित जुल ।

माधवलाल कर्माचार्य, पूर्णदास श्रेष्ठपिंसं मनोविश्लेषणत्मक चरित्रप्रधान बाखं च्वयादिलसा प्रेमबहादुर कसाः, धुस्वां साय्मि, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानपिंसं सामाजिक विषयलं पिहांवनाः राजनैतिक, आर्थिक आदि विषयं पिदंगु समस्यायात न्ह्यथनाः बाखं च्वयादिल । न्हूगु प्रयोग, न्हूगु शैली ब्वयाः बाखं च्वयेगु क्रमय् यौन विषययात प्रयोग यानाः बाखं च्वयेगु ज्या आशाराम शाक्य, पूर्णदास श्रेष्ठ, मथुराकृष्ण साय्मि, हितकरवीरसिं कसाः व राजा शाक्यपिंसं यानादिल ।

अथेहे बाखनय् नेवाः संस्कार, संस्कृति दुथ्याकेगु ज्या न्हापां तीर्थलाल नःघःभनिं यानादिल । लिपा फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मण राजवंशी, जनकलाल वैद्यपिंसं यानादिल । समाजया उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा ब्वयाः उपिं प्रति सहानुभूति वनीगु कारुणिक बाखं च्वयेगु ज्या गुगु पूर्ण ‘पथिक’जुं न्हापां न्ह्याकादीगु खः, देशय् ब्वलंगु राजनैतिक आर्थिक विसंगतिं लिपाया पिंढिंया च्वमिपिं— श्यामदास कुमाः, रामशेखर नकर्मि, सुवर्णकेशरी तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, रमेशकाजी स्थापित, अमोघ ताम्राकार, अष्टमुनी गुभाजु, मंगलदेवी स्थापित, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ आदिपिंत केवल उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा जक मखु अमिसं थःपिनिगु हक हीतया नितिं याइगु वर्ग संघर्षया चित्रण दुगु प्रगतिवादी बाखं च्वकेबिल ।

अथेहे थौंया आधुनिक युगया विश्व भूमण्डलीकरण, साइबर संस्कृतिया विकासं नेपालभाषाया बाखनय् नं न्हून्हूगु विषय, प्रयोग व शैलिया प्रादुर्भाव जुल । बिम्ब प्रतीक छ्यलाः च्वयातःगु निबन्धात्मक बाखं जक मखु बाखंया प्रस्तुती नं ‘चेतना प्रवाह पद्धति’ (Stream of Consciousness) नाटकीय शैली, आत्मकथात्मक शैली, टिप्पणी शैलीया च्वयातःगु बाखं खनेदतसा उत्तरआधुनिकवाद प्रभाव स्वरुप भर्चुअल रियालिटी, उपभोक्तावादी संस्कृति, नारीवाद, विनिर्माणवाद, स्वैर कल्पनायात प्रयोग यानाः च्वयातःगु प्रयोगवादीे बाखं नापं न्हून्हूगु विषयया बाखं— मचाछेँ बालं, साइबर अपराध, बैदेशिक रोजगार, डायस्पोरियन समस्या आदि विषययात कयाः बाखं च्वयेगु ज्या नं न्हूपुस्ताया च्वमिपिं— केदार सितु, अमृतरत्न तुलाधर, ध्रुव मधिकःर्मि, शशीकला मानन्धर, बालगोपाल श्रेष्ठ, हरिकृष्ण डंगोल, शरद कसाः, लोचनतारा तुलाधर, रिना तुलाधर, मनदेवी तण्डुकार, बिमलप्रभा बज्राचार्य, दिब्या ताम्राकार, रितादेवी प्रधान ‘रुमाठ’ आदिपिंसं न्ह्याकल ।

थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः च्वमिपिं खनेदुगु व दकलय् अप्वः सफू पिदंगु विधा बाखं विधा जूगु दु । अथे हे थीथी देय्‌या बाखंयात नेपालभाषां अनुवाद यायेगुया नापनापं नेपालभाषाया गुलिखे बाखं सफूत अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद जूगु दु ।

ने.सं. १०२९ य् नेपालभाषाया बाखंच् वमिपिनिगु मंकाः दबूकथं बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशीया नायःसुइ बाखं दबू नीस्वने ज्या जुल गुकिं आपालं बाखं जक मखु तःम्ह बाखंच्वमिपिं नं पिकाल ।

गुणवाक्य विहारया भचा उत्तरय्‌ पाचोया लं खनेदुगु चीधंगु बहाः हे हेरसुवर्ण विहार खः । विहारया क्वाःपाःछेँया खवय्‌ च्वंगु ने.सं. ९८३ या ल्वहंपतिइ चपाचो दथुइ बहालया दानपति चतुरवीरं थुगु विहार स्थापना याःगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थुगु बहाः थिमिया दकलय्‌ न्हूगु बहाः खः धायेफु । उकिं हेरसुवर्ण विहारयात न्हूबहाः धायेगु याना वयाच्वंगु खः ।

भौतिक संरचना प्रायः नष्ट जुयधुंकूगु थुगु बहाःया दथुइ जलहरि सहितया प्रस्तर चैत्य दु । पश्चिम पाखेया क्वाःपाः छेँय्‌ दुने पूर्वाभिमुख पदमपाणी लोकेश्वर (बोधिसत्व)या न्हू मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाः छेँया जःखःया फुक्कं लागा मेमेगु जातिं छ्यला वयाच्वंगु दु । विहारय्‌ दयेमाःगु, जुइमाःगु छुं हे ज्या जूगु खनेमदु ।