नेपालभाषाय् न्हूगु अर्थात आधुनिक मचाम्येत यक्व निर्माण जूगु दु । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं च्वयादीगु हे मस्त न दँदँ धाःगु म्ये तसकं जागरण भावं जाःगु झीसं स्यूगु दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाम्ये खः । थ्व वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषा रिडर पाठ्य सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगूकथं लोकम्ये कथं विकसित जूगु म्ये खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चिनियाम्ह किसिचा सफुलिइ च्वंगु मायाचा, इमू छम्ह लँय् दु, पुलुपुलु गेरा तसकं लोकंह्वाःगु मचाम्येत खः । अथेहे वय्‌कःया हे चुलिचिया चंचं म्येचाः नेपालभाषा मचाम्येख्यलय् तसकं तःजिगु सम्पति खः । नांजाःम्ह लय्चिनामि न्ह्यू बज्राचार्यजुं लय्चिनादीगु थ्व म्येचाःया म्येत मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जुइधुंकूगु दु । थ्व फुक्क हे म्येत हुला प्याखंया रुपय् डिभिडिइ पिहां वयेधुंकूगु दु । अथेहे गोविन्द ह्यूमतया लसय् पिहांवःगु कवि गणेश अपारया कतांमरि म्येचाः दुने नं तसकं बांबांलाःगु मचाम्येत दुथ्यानाच्वंगु दु । लोककवि राजभाइ जकःमिया मचा मय्लिं म्येचालय् दुथ्याःगु म्येत नं मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जूगु म्येत खः । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. ११२८य् खराःचा व सिंह खण्डकाब्य छगुलिं राजमतिया लसय् खय्भासं व नेपालभाषां म्ये पिथने धुंकूगु दु । कवि नातिवज्रया च्वसाय् संगीतकार मनराजा नकःमिया लसय् जि हिरा नांगु मचाम्येचाः पिहां वःगु दु । संगीतकार गुज्जे मालाकारया लसय् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् झी नेवाः नांगु मचाम्येया म्येचाः पिहांवःगु दु । थुकथं हे यक्व मचाम्येत फातफुत इलय्ब्यलय् पिहां वयाच्वंगु दु ।

मां नानीमाया व बा जितबहादुर कवांया दातिम्ह काय् जुयाः ने.सं. १०७५ कौलागा ५ कुन्हु ख्वपया ग्वःमारि त्वालय् जन्म जुयाः थौंकन्हय् बलाक्वः इनरेय् च्वनादीम्ह न्हूछेँभक्त कवां आदर्श आजाद मा.वि. ख्वपय् तःदँ तक ब्वंकादीम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषाया साहित्य मुँज्याय् ख्वप भासं साहित्य न्यंकादीम्ह कवांजु नेपालभाषा व खस नेपालीभाषाय् उतिकं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः ।

थ्वय्‌कःया च्वसा बाखं, चिबाखं जीवनी च्वज्याय् विशेषरुपं न्ह्याःगु दु । नेपालभासं थ्वय्‌कःया— क्वाःना खं, मिंनःगु छेँ (बाखं मुना ११३९) व कवां वंशवृक्ष–छगू अध्ययन (वंशावली ११४१) यानाः स्वंगू कृति पिदंगु दु । थ्वय्‌कः रामशेखर लुमन्ति दबुलिइ् आवद्ध जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्याय् सक्रिय रुपं लगे जुयाच्वनादीगु दु ।

मुभि एन मोरपाखें ने.सं.११३३ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता मुभि एन मोर हे खः । थुकिया बाखं व निर्देशक आर्यम नकःमि खःसा छायाँकार दिपेन बस्न्यात खः । थुकी कलाकारकथं सबिन शाक्य, हृदय प्रसाद मिश्र, श्यामसुन्दर शिल्पकार, अर्णेश्वरी शिल्पकार, सुनिता श्रेष्ठ, राजाराम पौड्यालपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ नेवाः सकलसिनं थःगु भाय्‌ ल्हायेगु त्वःते मज्यू अले थःगु मौलिक सम्बत नेपाल सम्बतया न्हूदँ नं ल्वःमंके मज्यू धकाः क्यनातःगु दु ।

नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् १९९७ (ने.सं १०६१) सालया जेल दुने काव्य साधना जूगु इलं निसें पुर्णबहादुर वैद्ययागु सरासु (ने.सं१०८४) कविता संग्रहयात श्रेष्ठ सिरपाः दछाये न्ह्यः तकया समयावधियात न्ह्यच्वःगु आधुनिककाल कथं कायेगु चलन दु । थ्व समयावधी वयाः नेपालभाषाया काव्य साहित्यय् पुनर्जागरणकालिन नीति, उपदेश, भाषानुरागया शास्त्रीय परम्पराया थासय् शैलीगत स्वच्छन्दताय् कल्पनाया असिम सर्गतय् ब्वयेगु स्वच्छन्दवादी प्रवृतिं थाय्काल । थ्व प्रवृतियात नेपालभाषाया कविताय् न्हापां दुतहःम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खःसां थ्वयात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकेगुज्या जेलकालिन कविपिं सिद्धिचरण श्रेष्ठ, चित्तधर हृदय, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’पिं पाखें जुल । थः स्वजनपिं नाप बायाः जेलय् कष्टमय जीवन हनेमाःपिं कविपिंसं रचना याःगु काव्यय् नैराश्य, विरह, वेदना दैगु ला स्वभाविक हे जुल । थ्वहे कथं विरह, बेदना, नैराश्यया नापं माया, पिरती, सांस्कृतिक चेतना, आत्मपरकता, स्वप्नदृष्टा, कल्पनाया स्वच्छन्दता, आदि जेलकालिन कविपिनिगु काव्यया मूलभूत प्रवृति जुयाबिलसा लयवद्धता, छन्दवद्धता, श्रुति माधुर्यता थज्याःगु काव्यया शैलीगत विशेषता जूवन । जेलकाल लिपा, प्रजातन्त्रोत्तरकालया कविपिं — माधवलाल कर्माचार्य, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, दुर्गालाल श्रेष्ठ, गिरिजाप्रसाद जोशी, नारायणदेवी श्रेष्ठ आदिपिंसं नं थथे स्वच्छन्दवादी प्रवृत्तियात आत्मसाथ यानाः नं स्वतन्त्रता, उत्साह आदिया भाव प्रतिविम्बित यानाः छखे जागरणकालया पलाःचिं क्यनेगु यातसा मेखेर राजनैतिक परिवर्तन वयाः नं देशय् सकारात्मक परिवर्तन मवःगु प्रतिक्रिया स्वरुप नैराश्य, पलायनया भाव आदि नं कविता मार्फत् प्वंकेगु यात । थथे थ्व स्वच्छवादी धारा न्ह्यानाच्वँच्वं हे ने.सं १०८४इ वनाः नेपालभाषाया काव्यय् हानं मेगु न्हूगु धारया कविता खनेदत । व खः आधुनिक कविता प्रवाह । तत्कालिन गुलिं पुलापिं कविपिंसं थ्व न्हूगु धारयात आत्मसाथ यानाः लिपातकं न्ह्याःवनेगु यातसा गुलिं कविपिंसं पुलांगु स्वच्छन्दवादी धारयात हे निरन्तरता बीगु यात । गुलिं न्हू हूपिं कविपिं गथे—लाभरत्न तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं कविपिसं न्हूगु धारया आधुनिक कविता प्रवाह न्ह्याये धुंकाः नं छन्दोवद्ध कविता च्वयेगु मत्वःतू । थथे च्वय् उल्लेख जूपिं कविपिं बाहेक स्वच्छन्दवादी धारयात ज्वनाः काव्य रचना यानादीपिं मेपिं कविपिं खः —चित्तधर ‘हृदय,’ फत्तेबहादुर सिंह, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, फत्तेबहादुर सिंह, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’, भुपालमान सिंह, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मीदेव श्रान्त, नारायणदेवी श्रेष्ठ, रे.र.न स्यस्यः, दुर्गालाल श्रेष्ठ, अमोघ ताम्राकार, डा. शान्तिसुरभ, गणेशबहादुर, भूवनेश्वरी कर्माचार्य, गणेशलाल श्रेष्ठ, गोरखराज श्रेष्ठ, रामबहादुर कायष्ठ, भगवतीप्रसाद श्रेष्ठ, रमापतिराज शर्मा, तिलकप्रकाश कायष्ठ, विष्णु अल्पज्ञ, मदनमोहन मिश्र, दामोदरलाल श्रेष्ठ, आशाकाजि सेवक, गोबिन्दहरि नेकू, आर.एस दोस्त, देवरत्न धाख्वाः, छत्रबहादुर कायष्ठ, परमानन्द वज्राचार्य आदि ।

न्ह्यू बज्राचार्य नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामिलिसें लय्‌चिनामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०८४ यंलाथ्वः नःमि, मंगलबारखुन्हु येँया ओमबहालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु परमानन्द बज्राचार्य व मां कृष्णदेबी बज्रचार्य खः ।
थ्वय्‌कः वि.सं. २०३१ सालपाखे माउथ आर्गनय्‌ थःगु प्रतिभा न्ह्यब्वयाः दबुली दंझाःम्ह खः । च्यागू तगिमय्‌ ब्वना च्वंबलय्‌ हे छपु राष्ट्रिय म्येय्‌ संगीत तयादीम्ह थ्वय्‌कः त्वाःबहालय्‌ जुयाच्वनीगु सांगीतिक ज्याझ्वः व संगीत सर्जकपिनिगु प्रभावं नं थुगु संगीत ख्यलय्‌ वयेत लँपु जुयाबिल । लिपा फर्पिङ स्कूलय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ अनया छम्ह गुरुपाखें गितार थायेगु नं सयेकादिल । खय्‌त ला थ्वय्‌कलं आपालं स्वअध्ययनपाखें संगीत सयेकादीगु खः । अथे खःसां लिपा छम्ह विदेशी व सितारवादक तारावीर सिंयाके नं संगीतया ज्ञान कयादीगु खः । थ्वय्‌कःया लसय्‌ पिदंगु न्हापांगु नेवाः म्येचाः ‘छन्त लुमंका’ (ने.सं.११०७) खः । थ्व हे म्येचालं वय्‌कःयात नेवाः संगीत ख्यलय्‌ म्हसीका बिल । थुकी थ्वय्‌कलं हे च्वयादीगु न्यापु म्ये नं दुथ्याः । थ्व धुंकाः पिदंगु दुगार्लाल श्रेष्ठं च्वयादीगु मचा म्येमुना ‘चुलिचिया चचं’ (ने.सं. १११० व १११४) पिदनेधुंकाः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ झं लोकंह्वात । थ्वय्‌कलं संगीत संयोजन यानादीगु, लसय्‌ हनादीगु म्येत दुथ्याःगु आपालं म्येचाःत दुसा याकः लसय्‌ पिदंगु म्येचाः खुचाःति दु । वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु मेमेगु म्येचाः मध्यय्‌ ‘मय्‌जुलानि झ्याः’ (ने.सं. १११९), ‘मतकलः’ (ने.सं.११२०), ‘जः मालाच्वंगु सः’ (ने.सं. ११२०) खः । थ्वय्‌कलं सुवर्ण शाक्यया पुलां म्ये हाकनं लसय्‌ हनाः पिथना दीगु निशा देसारया सलय्‌ ‘मछालेगु बानी गनं वल’ यूट्यूबय्‌ तकसं लोकंह्वानाच्वंगु दु ।
थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां वि.सं. २०४१ सालपाले रेडियो नेपालय्‌ खस म्ये रेकर्ड यानादीगु खः । बलराज प्रधान व भावना थापाया सलय्‌ न्ह्यब्वःगु उगु म्ये ‘बचन देऊ मेरी माया’ खः । लिपा थ्वय्‌कलं मदिक्क संगीत ख्यलय्‌ न्हून्हूगु म्येत सिर्जना यानादिल । वय्‌कःया फुक्क धैं थें म्ये लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ नं ‘फूलको आँखामा फूलै संसार’, ‘सयथरी बाजा एउटै ताल’, ‘शान्ति लुकाउँ कहाँ’ म्यें यानाः थ्वय्‌कःयात खस संगीत ख्यलय्‌ छम्ह स्यल्लाःम्ह संगीत सर्जककथं थनेत ताःलाःगु खः । वय्‌कलं नेवाः व खसलिसें मेमेगु भासं नं संगीत सिर्जना यानादीगु दु । म्ये संगीत हे थःगु आज्जुकथं न्ह्याका च्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं डोरेमी संगीत पाठशाला चायेकाः मेपिन्त नं संगीत स्यनेगु ज्या यानावया च्वनादीगु दु ।
थ्वय्‌कःया नेवाः म्येचाः बाहेक खस, हिन्दि, तिब्बति आदि मेमेगु भासं पीगूति म्येचाःत पिदंगु दु । अथेहे झिगूति संकिपाय्‌ नं संगीत बियादी धुंकूम्ह थ्वय्‌कलं देय्या वरिष्ठनिसें न्हूपिन्त तकं म्ये हायेका दीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया लसय्‌ न्यासलं मल्याक म्येत पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्‌कलं नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार सन् २००१ लिसें झिगुलिं मल्याक मेमेगु सम्मान व सिरपाःत कयादी धूंकूगु दु । वय्‌कःया इहिपाः सुनिमालिसें जूगु खःसा म्ह्याय्‌ छम्ह व काय्‌ छम्ह दु ।