पं. धर्मानन्द बज्राचार्यया जन्म द्विजवर वंशया पं. भाजुवीरसिंह व कान्छि बज्राचार्यया चीधिम्ह काय्‌ जुयाः ने.सं. १०१७ सिल्लाथ्वः पारुकुन्हु ब्रम्हचक्र महाविहार, ओमबहालय्‌ जूगु खः । वय्‌कलं थःगु छेँय्‌ हे न्हय्‌दँ तक संस्कृत, प्राचीन लिपि, बौद्धग्रन्थ, पुराण, चचामे, चचानृत्य, ज्योतिष आयुर्वेदशास्त्र आदि अध्ययन यानाः परम्परागत चतुर्दशाभिषेक दीक्षा नं कयादिल । मुख्यगु योगदान चचामे व नृत्यया नापं बौद्ध परम्पराकथं दीक्षा बीगु, श्री हेवज्र नैरात्मादेवी पुलां गुह्यश्वरीदेवीया पुजा यानाः पुनःनिर्माण, वज्रयोगिनी फर्पिङ्गय्‌ अहोरात्री होम आदि यक्व पुजाआजा यानादिल ।
वि.सं. २००७ सालय्‌ किताबखानाय्‌ अधिकृत, वि.सं. २०११–२०१३ य्‌ गृहमन्त्रालय व पब्लिक सर्भिस कमिशन (लोकसेवा आयोग)य्‌ ज्या यानादिल । वि.सं. २०१३ सालं शुभराज्याभिषेक पदक व २०१४ सालं दीर्घसेवा पदक बियाः नं उदयपुर गढीया बडाहाकिम पदय्‌ मनोनित याःगु खः । वि .सं. २०३० सालं राजदरबारया धर्मसेवा समितिया दुजः जुयाः यक्व ज्या न्ह्याकादीगु खः ।
वि.सं. २०४५ सालं नीस्वंगु बज्राचार्य संरक्षण गुथिया संस्थापक उपाध्यक्ष जुयाबिज्यात । रत्नकीर्ति महाविहार संघ नीस्वनेगु ज्याय्‌ संस्थापकया नापं अध्यक्ष जुयाबिज्यात ।
वय्‌कःया मेगु च्वछायेबहःगु ज्या धयागु अन्तरजातीय इहिपाःपाखें दुपिं बज्राचार्य मस्त व मेमेगु बौद्ध कुलया जातिपिन्त प्रव्रज्या (बरे छुयेगु ज्या) नेपाःया बौद्धधर्म संघ नीस्वनाः संस्थापक उपाध्यक्षया जिम्मा कयाः न्ह्याकाबिज्यात । थ्व वि.सं. २०५२ सालं नीस्वनाः झ्वाःबहाःया ज्योतियाबहालय्‌ याःगु जुल । वय्‌कलं पञ्चदानया हलंज्वलं सफू नापं वज्रयान महायानया खुगू न्हय्‌गू सफू पिथनादीगु दु ।

नेवाः वस्तीत वास्तु मान्यता कथं व्यवस्थित जुइमाःगु छगू पक्ष खःसा मेगु पक्ष धैगु नगर दुने च्वनीपिं नगरवासीपिनिगु जीवन उलि हे सुरक्षित जुइमाः, थ्व मेगु महत्वपूर्ण पक्ष जुल । उकिं नेवाः बस्तीया दुने शत्रु पक्ष व मेगु मभिंज्या याइपिं व स्यंकीपिं सुं नं वये–वने मफयेमा धकाः मनूत च्वनेगु छेँखा फुक्क दुनेरिखे लाकाः पिनेपाखे ततःजाःगु पःखाः दना तइ । वस्ती दुने वये–वनेत धकाः थासं थासय् तद्वाःगु लुखा तयातइ । गुकियात देय् ध्वाखा धायेगु याइ । थुज्वःगु देय् ध्वाखाय् सुरक्षाया निंतिं महांतय्सं पाः बिकातइ । बहनी द्यः खिउँसे च्वनेवं ध्वाखा गल्लाक ग्वयातइ । गुलिखे नेवाः वस्तीइ थुज्वःगु देय्ध्वाखात थीथी प्रयोजनया निंतिं विशेष विशेष ध्वाखा धस्वाका तःगु दु । द्यः जात्राबले दुत–पित याइगु द्यःध्वाखा, मनू मदयेवं घाटय् सिथं यंकेगु सीध्वाखा अले न्हूपिं भौमस्त लसकुस यायेगु भम्चाध्वाखा आदि । सक्व देसय् आः नं थुज्वःगु ध्वाखा दनि ।
नापनापं वस्तीया सुरक्षा व्यवस्था क्वातुकेत देय् पःखाःया क्वसं ततःजाःगु लःधः नं म्हुयातःगु दइ ।

स्व. पंचराज बज्राचार्यया उपनां पंच खः । वय्कः प्रस्तर मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०३६ चिल्लाथ्वः त्रयोदसि, सुक्रबारखुन्हु यलया भिन्छेबहालय् जूगु खः । थः अबुजु स्व. सिंहराज बज्राचार्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०४९ स प्रस्तर मूर्ति कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः ।
वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु प्रस्तरया थीथी मूर्ति व चैत्य दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) लुम्विनीस दुगु ५ फिटया बुद्ध जन्म नापं मायादेवीया प्रस्तर मूर्ति २) कपिलवस्तुस दुगु ६ फिटया चैत्य २) यल, गोदावरी दुगु श्री ५ वीरेन्द्र स्तम्भ ३) येँ गुहेश्वरीइ दुगु तःग्वःगु गंया थां ४) त्रिभुवन पार्क थक्वाःया पुलांगु ल्वहंहिति ५) येँ राष्ट्रिय संग्रहालयसदुगु ७ फिटया बुद्ध प्रस्तर मूर्ति । सिरपाः— शुभ राज्याभिषेक पदक ।

दँय्दसं परम्पराकथं पिहां वइगु तःतःधंगु जात्रा अप्वः यानाः झिंनिदँय् छक्वः विशेष जात्राकथं हनेगु चलन दु । थुकथं हे हनीगु जात्रा मध्ये पचलि भैरव जात्रा नं छगू खः । पचलि भैरवया जात्रा कौलाथ्व पञ्चमी, पचिंमह्रःबलय् जुइगु खःसा थुकिया झिनिदँया जात्रा धाःसा मोहनिया चालं अर्थात् कौलाथ्व दशमीकुन्हु न्ह्याइ । झिंनिदँया जात्राबलय् परम्परा कथं जुजुु व पचलि भैरव दथुइ खड्गसिद्धि यायेगु धकाः खड्ग हिलेगु परम्परा दु । येँया मरुसतः लिक्क च्वंगु भुतिसः न्ह्यःने जुजु व भैरवया खड्गसिद्धि जुइ ।झिंनिदँया जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु क्वःने व थःने थीथी सांस्कृतिक बाजागाजालिसें देय् चाःहुलेगु याइ । उगु इलय् लँपुइ सर्वसाधारणया पुजा फफं भुतिसलय् थ्यंकी । थ्व प्याखं च्यादँया छक्वः यंगाः लागाय् व प्यदँया छक्वः यम्पु लागाय् च्वनाः स्यनेगु याइ ।
यंगाः लागाय् प्याखं पिकाइगु दँय् मरुसतःया न्ह्यःने व यम्पु लागाय् प्याखं पिकाइगु दँय् मखंत्वालय् पचलि भैरवया खड्ग जुजुनाप हिलेगु परम्परा दु । झिंनिदँया खड्गसिद्धि हिले धुंकाः विधिपूर्वक पचलि भैरवया झिंनिदँया प्याखं न्ह्याकी । दकलय् न्हापां
पचलि भैरवया थःगु छेँ ज्याःबहालय् प्याखं हुइकी । अनं लिपा छसिकथं थकूजुजुयाथाय्, हनुमानध्वाखाया नासःचुकय् हुइकी । अनं लिपा तिनि मेमेगु थाय् गथेकि वँटु, तोखा, मालिगां, नंसाः (नक्साल) व मेमेगु थासय् हुइकेगु याइ । थ्व प्याखनय् देवगणपिं भैरव, अजिमा (चामुण्डा), बाराही, कौमार्य, नारायणी, मनमय्जु (इण्द्रायणी), रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, गणेश, सिम्बाःद्यः (सिंहनी), धुम्बाःद्यः (ब्याघ्रिनी) यानाः मुक्कं १२ म्ह दु । नापं विशेष कथं श्वेतभैरव नं पिकाइ ।

यें दक्षिणपाखे टेकु दोभानय् च्वंम्ह पचलि भैरवया जात्रा नवरात्रीया न्यान्हुया न्हिकुन्हु पचिमह्रः जात्रा कथं हनावयाच्वंगु दु । पचलि भैरवयात पंचदीमण्डल, पञ्चलिंगेश्वर, पञ्चमुखी लिंगेश्वर, पञ्चदिपचार, पञ्चहिमण्डल, आजुद्यः आदि नं धाः । अथे हे पचलि भैरवयात महाद्यःया रुपय् नं कायेगु याः । हिन्दुतय्सं पञ्चलिंगेश्वर महाद्यः व बौद्ध मान्यताकथं श्री स्वच्छन्द भैरवकथं हनातःगु दु । न्हापा चायाः त्यपय् भैरवया ख्वाःपाः दुगु त्यप जात्रा याइगु यानाच्वंगु खःसां लिपा शिवसिंह मल्लया पालय् लीयागु त्यप दयेकाः जात्रायाःगु खः । त्यपजात्रा वा पचलि भैरवया जात्रा यायेबलय् उगु त्यपयात गुथियारया लिसें भक्तजनपिंसं ब्वहलय् कुबियाः छचाःखेरं ल्हातं ज्वनाः जात्रा याइगु खः । लिपा थीथी इलय् जुजुपिंसं त्यपद्यःया न्हूधाः यायेगु झ्वलय् वि.सं २०७३ सालय् पुलांम्ह जुजुु ज्ञानेन्द्र शाहं त्यपया न्हूधाः याःगु खः । उगु हे इलय् त्यपयात चिधंगु खः थें कुबिइजिइक दयेकूगु खः ।
थ्व जात्रा न्ह्यः नःलास्वनेकुन्हु त्यपयात द्यःपाःलाःया छें पुंयाथाय् यंकी । पुंनं द्यःयात न्हूधाः यानाः दृष्टि कंकी । अनंलि पचलि भैरवयात भिंद्यःत्वाःया थकू जुजुयाथाय् पुजा फयेत यंकी । अनं लित हयाः पचलिइ गमय् तइ । चान्हय् होम पुजा याइ । थ्व हे न्हि कुन्हु वःलाः तयेगु धकाः क्वःनेपाखेया ज्यापु मस्तय्त पचलिइ तयेहइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् पचिंमह्रःकुन्हु सर्वसाधारणया पुजा फइ । न्हिनय् नैं अजिमाया प्रतीक पात्र व महाद्यःया काय कथं मुस्काः गणेद्यःया प्रतिमूर्ति पचलिइ हइ । बहनी नैं अजिमा व रुद्रगणेशया लिसें पचलि भैरवयात गमं थनाः बाजंया लिसें टेकु भंसार, ग्वःफः, लगं, ज्याःबहाः, न्हूघः, मजिपाः, चिकंमू, मरु, भुतिसः, लाय्कू जुयाः कागेश्वर महाद्यः चाःहीकाः हनुमानध्वाखाय् सरकारी पुजा कयाः लाय्कू कुमारीं दर्शन यानाःलि बलि बी धुनेवं पचलि भैरवयात द्यःपाःलाःया छेँय् दुतयंकी, जात्रा क्वचाइ ।

ने.सं. १०५६ चिल्लागाः नःमि, मंगलबारखुन्हु येँया मरु (अट्कोनारायण) त्वालय्‌ अबु बद्रिनारायण मानन्धर व मां लक्ष्मीकुमारी मानन्धरया कोखं तःधिम्ह म्ह्याय्‌कथं पद्मकुमारी मानन्धरया जन्म जूगु खः ।
थ्वय्‌कःया बौ नं संगीतया ज्ञाता जूगुलिं व छेँय्‌ नांजाःपिं संगीतज्ञत मुनाः जुइगु संगीत ज्याझ्वःया प्रभावं मचाइलंनिसें संगीतय्‌ नुगः क्वसाःगु खः । न्हापां उस्ताद बुद्धरत्नपाखें व लिपा थारु जातयाम्ह छम्ह गुरुपाखें वय्‌कलं शास्त्रीय संगीत सयेका दिल । वि.सं. २००५–०८ सालपाखे कान्छाबुद्ध बज्राचार्यया कुतलं छम्ह मिसाम्ह अष्टेलियन अन्वेषकं वय्‌कःया म्ये ‘स्वदेशबासि तताकेहेँ मय्‌जु, विद्या ब्वनादीमाल’ रेकर्ड यानाः देसय्‌ लिहां वंगु इलय्‌ हवाई दूर्घटनाय्‌ लानाः म्ये नं झौ जुल । वि.सं. २००९ सालपाखे येँया हनुमानध्वाखाय्‌ जूगु छात्रा संघया ज्याझ्वलय्‌ वय्‌कलं नातिकाजी श्रेष्ठजुं लसय्‌ हनादीगु ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं च्वयादीगु छपु म्ये ‘न्हिलाच्वंगु थुगु क्यबचा, वइन धकाः थें पासा’ हालादिल । थ्वयां लिपा कान्छाबुद्ध बज्राचार्यजुया लसय्‌ व महाप्रज्ञायाजुया छपु म्ये ‘झ्यालनं फय्‌ वयाः मतः जक सित यो मां’ नं हालादीगु खः ।
अतिकं यइपुगु सःया धनि थ्वय्‌कःया छेँया नां पद्मकुमारी मानन्धर खः । वि.सं. २००८ सालं रेडियो नेपालय्‌ ज्याझ्वः न्ह्याकीम्ह पद्मादेबी धकाः न्ह्यथंगुलिं वय्‌कःया नां पद्मादेबी जूवन । नेपालभाषाया न्हापांगु सामान्यज्ञान सफुती रेडियो नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां नेवाःम्ये हाःम्ह मिसा धकाः पद्मादेबीया नां न्ह्यथना तःगु दु । वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ छपु हे नेवाःम्ये हालादीगु मदु । तर वय्‌कः रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालादीम्ह दकलय्‌ न्हापांम्ह नेवाःमिसा खः । वि.सं. २००९ सालय्‌ जूगु रेडियो नेपालया म्ये प्रतियोगिताय्‌ तारिणीप्रसाद कोइरालाया म्ये ‘यो नयनमा एकदिन गंगा बग्यो’ २० म्ह लय्‌चिनामिपिन्सं ब्यागलं ब्यागलं न्ह्यब्वःगु मध्यय्‌ रत्नदास प्रकाशया लसय्‌ वय्‌कलं हालादीगु म्ये न्हाप जूगु खः । अनंलि वय्‌कलं ३० पुं मल्याक खस म्येत हालादीगु दु । तर छपु नं रेकर्ड मखुसें प्रत्यक्षरुपं हालादीगु खः । लिपा शास्त्रीय संगीत शिक्षाया निंतिं छात्रवृत्ति कयाः वि.सं. २०११ सालपाखे भारतया लखनउ झाल । अले वय्‌कः आधुनिक म्येख्यलं रेडियो नेपालय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह पद्मादेबीया नां बुलुया वन । शास्त्रीय संगीतय्‌ दुबिनाः भातखण्डे विद्यापीठं १८ सालय्‌ संगीत विशारद (एम.म्युज.) यानादिल । अनयाम्ह हे संगीतज्ञ गुरु पं. रंगराव कादम्बरीलिसे यःत्यः जुयाः वि.सं. २०१९ सालय्‌ हैदराबादय्‌ इहिपाः जुल । थनं लिपा वय्‌कः पद्म कादम्बरीया नामं म्हसीका जूवन । वय्‌कःया निम्ह काय्‌ व छम्ह म्ह्याय्‌ दु ।
भातःलिसें नेपाः लिथ्यने धुंकाः वय्‌कलं वि.सं. २०२० सालपाखे डिल्लीबजारया संगीत महाविद्यालयपाखें शास्त्रीय संगीत स्यनेज्या न्ह्याकादिल । लिपा नेपाल बाल संगठन, पद्मकन्या क्याम्पसय्‌ संगीत स्यँस्यं वि.सं. २०५० सालय्‌ अवकाश कयादीगु खः । थ्व हे झ्वलय्‌ ३३ सालपाखे वय्‌कलं भारतया प्रयाग संगीत समितिपाखें शास्त्रीय गायनय्‌ संगीत प्रविणय्‌ ल्यू लाकादिल । शास्त्रीय गायन व संगीतय्‌ थःत पोख्त यानादीम्ह थ्वय्‌कः इहिपाःन्ह्यः नेपाः वयेबलय्‌ नं शास्त्रीय संगीतया निंतिं जक रेडियो नेपाल वनेगु जुलसा सुनानं आधुनिक म्ये हायेकगु वा रेकर्ड यायेगु ज्या मजुल । वय्‌कलं अन न्हापां हालादीगु लोकंह्वाःगु गुलिखे म्येत तारादेविं हालाः उलि हे लोकंह्वाःगु दु । लिपा थःगु जीवनया अन्तिम इलय्‌ तकं कलानीधि इन्दिरा संगीत प्रतिष्ठानय्‌ आवद्ध जुयादीम्ह वय्‌कः स्वँय्‌ क्यान्सर जूगुया हुनिं ने.सं. ११३६ सिल्लागाः दुतिया, बुधबारखुन्हु सुथसिया १ ताःति इलय्‌ थ्व संसारं तापाना वन ।

ख्वप, खौमा त्वालय् सन् १८९० स बूम्ह पद्मसुन्दर नेपाः देय्या न्हापांम्ह विद्युत इन्जिनीयर खः । नेपालभाषाया प्यंगःथां मध्यय् छम्ह जगतसुन्दर मल्लया किजा थ्वय्कःयात जापानय् वनाः आखः ब्वनेगु माःगु फुक्क ब्यवस्था जगतसुन्दरपाखें जूगु खः । सन् १९१६ स जापान टोकियो विश्वविद्यालयपाखें इन्जिनियर ब्वनेगु क्वचायेकूगु खः । लिपा १९२२ स संयुक्तराज्य अमेरिकां इन्जिनीयरिङ्ग विधाय् विद्यावारिधि क्वचायेकाः नेपाः लिहां झाःगु खः । नेपाःया आपालं जलविद्युत गृहया विकास यायेगुली थ्वय्कःया मूवंगु भूमिका दु । संयुक्तराज्य अमेरिकाया भ्रमणयाःम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि नं थ्वय्कः हे खः ।

येँया ३२ कि.मी. दक्षिणपूर्वय् काभ्रे जिल्लाय् लाःगु, उत्तरपाखे पुण्यमाता खुसि, दक्षिणपाखे रोशी खुसिं चाःहुलाच्वंगु शंख आकारया धार्मिक, ऐतिहासिक बस्तीयात हे पन्ति धाइ । पलाँति, अस्मनगर, पान्चालनगरया नामं नांजाःगु, लिसें सांस्कृतिक दृष्टिं महत्वं जाःगु पन्तिइ ज्याःपुन्हिकुन्हु तःजिक जात्रा जुइ । थुकियात हे पन्ति जात्रा बाय् ज्याःपुन्हि जात्रा धाइ । तःगू किंवदन्ती मध्ये छगूया कथं सत्ययुगय् यौनचाहनां भय्बियाः उगु चाहना पूवंकेत ६४ म्ह योगिनीपिंसं महाद्यःयात लित्तुलिउगु अवस्थाय् महाद्यवं उमिगु इच्छा पूवंके मफइगु खनाः त्रिवेणी खुसिइ क्वब्वानाः सुलाबिउगु धइगु दु । लिपा महाद्यः उन्मत्त भैरवया रुपय् खुसिं पिहां वयाः येचास्वापूया नितिं ब्रम्हायणी देवीया लिसें मेमेपिं देवीपिंत स्वापू तयेगु नितिं ल्यूल्यू वनेवं दक्वं ग्यानाः बिसिउँ वनाः भद्रकाली देवीयाके समाहित जूगुलिं महाद्यवं भद्रकालीनाप जक येचास्वापू तःगु धयागु कथन दु । थुगु जात्राय् विशेष यानाः इन्दे्रश्वर महाद्यः, भद्रकाली, व उन्मत्त भैरवया जात्रा जुइ । थुगु जात्राया सुरुवात तछलाथ्व दशमीनिसें तछलागा तृतीया तक खःसां मू जात्रा कथं चतुर्दशीनिसें पारु तकया दिंयात कयातःगु दु ।
भद्रकाली व उन्मत्त भैरवया रथजात्रा जुइसा इन्द्रेश्वर महाद्यःया खः पंयागु क्वथाक्वथा दयेकाः वर्गाकार जुइकथंया आकारया जुइ, गुकियात मनूतय्सं ब्वहलय् तयाः न्ह्याकेगु याइ । जात्राकुन्हु पन्तिया लाय्कुलिइ भद्रकाली व उन्मत्त भैरवयागु खःया घःमाः ल्वाकी, गुकियात प्रतीकात्मक रुपं निम्हेसिया दथुया येचास्वापू तःगु कथं कयातःगु दु । थ्व हे जात्राया मू आकर्षण खः । उकथं हे इन्द्रेश्वर महाद्यःया उगु पंया खःयात ब्वहलय् तयाः मनूतसें तिंतिंन्हुयाः प्याखं हुइकी । थ्व जात्राया मेगु आकर्षक पक्ष खः ।

नांजाःम्ह गायक पन्नाकाजी शाक्य वि.सं. १९८८ स ओमबहालय्‌ बूगु खः । वय्‌कःया मां बालकुमारी शाक्य व बाः चतुरमान शाक्य खः । नेपाः व खस नेपाली भाषाय्‌ वय्‌कःया यक्व लोकंह्वाःगु म्ये दु । ‘ताः दत मखनागु ल्वःमन ला रतन’, ‘वा माया वा वा जिमिथाय्‌ लाछिइ वा’ थें ज्याःगु वय्‌कःया म्ये तसकं लोकंह्वाः । खस नेपाली भाषाय्‌ वय्‌कःया म्ये ‘तिरिरि मुरली बज्यो बनैमा’ तसकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । वय्‌कः थःगु इलय्‌ नांजाःम्ह कलाकार नं खः । वय्‌कःया निम्ह काय्‌पिं प्रवेशमान शाक्य व पवित्रमान शाक्य नं लोकंह्वाःपिं म्येहालामिपिं खः । गायक पन्नाकाजिं संगीत ख्यलय्‌ यानादीगु योगदानया निंतिं थीथी सिरपाः, मानपदविं विभूषित जुयादीगु दु ।

स्व. पन्नामान ताम्राकार माज्याया ख्यलय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४३ यंलाथ्वः दसमिकुन्हु बौ स्व. आशाकाजी ताम्राकार व मां आशामदु ताम्राकारया कोखं येँया मरु इलाछेँ त्वालय् जन्म जूगु खः ।
वय्कलं आशामान सिंह ताम्राकारया हःपालं धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धैगु माज्याय् सिजः, लीया पातायात दायाः थी थी कलात्मक वस्तुत दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) येँया काल भैरव द्यःया च्वय् अष्टमातृका सहितया इलांछत्र निर्माण २) फम्पिइ श्री बज्रयोगिणी देगःया निगूगु तल्लाय् ली पाताया पौ व झल्लर निर्माण । ३) नाला करुणामयया देगलय् झल्लर निर्माण ।