पञ्चायतकाल (ने.सं १०८५–१११०)

पञ्चायतकाल (ने.सं १०८५–१११०)

देशय् पञ्चायती व्यवस्था लागु जुसेंलि राज्यं छगू देय् छगू भाषाया नीति (एक देश एक भाषाको नीति) ज्वनाः देय्‌या मेमेगु मातृभाषायात थें नेपालभाषायात नं बहिष्कृत यायेगु ज्या जुल । २००७ सालया प्रजातन्त्र स्थापना लिसें रेडियो नेपालं प्रशारण यानावयाच्वंगु नेपालभाषा समाचार वाचन लगायत जीवन दबू थेंज्याःगु ज्याझ्वः नं बन्द यानाबिल । साहित्य सम्मेलन थेंज्याःगु साहित्यिक कार्यक्रम तकं याकेमबिल । पञ्चायती शासनया थज्याःगु दमनकारी भाषा नीतिं नेवाः समुदाययात आतंकित व आन्दोलित यानाबिल । थज्याःगु दमनया विरोधय् तत्कालीन ल्याय्‌म्हतय्‌सं त्वाःत्वालय् वाःवाःपतिं साहित्य सम्मेलन यानाः भाषिक आन्दोलन न्ह्याकल । थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पुलांपिं लेखकपिनि च्वसा परिमार्जित जुइकेबिलसा न्हूपिं आपालं च्वमिपिं नं बुइकल । फलत असंन्तोष, आक्रोश व व्यंग्य हे तत्कालीन कविता, बाखं, च्वखँया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । अथेहे काव्य साहित्यय् टी. एस. इलिएट, इजरा पाउण्ड थेंज्याःपिं अंग्रेजी कविपिंसं प्रयोग याःगु आधुनिक कविता प्रवाह व लु शुन, माओत्सेतुंग आदिपिंसं प्रयोग याःगु प्रगतिवादी प्रवाह नेपालभाषा काव्यय् नं नापनापं थ्वहे इलय् दुथ्यन । थ्वहे कथं प्रतिकात्मक अभिव्यक्ति, परम्परागत मूल्य मान्यताप्रति अनास्था, वर्तमानप्रति असन्तोष आदि तत्कालीन काव्यया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । पूर्ण वैद्य, आनन्द जोशी, रमेश मधु, योगेन्द्र प्रधान, बुद्ध साय्मि, श्यामसुन्दरु सैंजु, इन्द्र माली, पुष्पबहादुर चित्रकार, पुष्परत्न तुलाधर, पुष्पराज राजकर्णिकार, त्रिरत्न शाक्य, सत्यभामा माथेमा आदि थ्व प्रवृतिया अग्रज कविपिं खःसा थ्व हे क्रमय् नातिवज्र, नवीन चित्रकार, नर्मदेश्वरमान प्रधान, भगतदास श्रेष्ठ, प्रतिसरा साय्मि, शाक्य सुरेन, सुधीर ख्ववि, श्रीराम श्रेष्ठ, वसन्त महर्जन, नारद वज्राचार्य, सुदन खुसः, रामभक्त कायष्ठ, श्यामलाल दिवाकर, महेन्द्र कायष्ठ, शैलेन्द्र श्रेष्ठ, अमोघ ताम्राकार आदि कविपिं नं खनेदत ।

बाखं विधाय् न्हापा खनेदुपिं बाखं च्वमिपिनिगु बाखं गथे पूर्णदासया न्हूधाः, मथुरा साय्मिया जि हेरा, कस्ति, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यया च्वापुया जः आदि थेंज्याःगु बाखं पिदनसा हितकरवीर सिंह कसाःया अगिंमथः, यज्ञरत्न धाख्वाःया सारी, सुवर्ण केशरीया गुंच्व मूपुली आदि बाखं सफू पिदन । हरिशंकर रञ्जितकार, राजा शाक्य, सुवर्ण केशरी, गम्भीरमान मास्के, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, दुर्लभलाल सिंह, केशरमान ताम्रकार, नर्मदेश्वर प्रधान, मंगलदेवी स्थापित, मोतिलक्ष्मी शाक्य, मनदेवी तण्डुकार, अष्टमुनि गुभाजु, अमोध ताम्राकार, ध्रुव मधिकर्मि, सुलोचना मानन्धर, सुशीला मानन्धर, केदार सितु, केशवमान शाक्य, श्यामदास कुमाः, अमीर रत्न ताम्रकार, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, उद्धव मास्के, लोचनतारा तुलाधर, रीना बनिया, सरस्वती तुलाधर, शशीकला मानन्धर, भवानी तुलाधर थेंज्याःपिं पुलांपिं नापं न्हून्हूपिं बाखं च्वमिपिंसं नं बाखं च्वयेगु यानाहल । फलतः सामाजिक कुरीति, सुधारया सन्देश बीगु जक बाखं मखु मनोवैज्ञानिक, नारीमुक्तिया चेतं प्रभावित बाखं नं खनेदत । शैली व प्रस्तुती चेतना प्रवाह, फ्लासबाय्‌क थेंज्याःगु न्हापा उलि खनेमदुगु प्रयोग बाखं व उपन्यासय् नं छ्यलेगु जुल । अथेहे लघुकथा, विम्वात्मक बाखं नं प्रचलनय् वल ।

उपन्यास विधाय् नं शुरुइ निम्ह प्यम्ह उपन्यासकारपिं जक खनेदुथाय् थुगु समयावधी वयाः गिरिजाप्रसाद जोशी, जगदीश चित्रकार, रत्नवहादुर साय्मि, मथुरा साय्मि, चिनियालाल वज्राचार्य, केवलप्रकाश कायष्ठ, रामकुमार खेँ, रामशेखर नकमि, मदनगोपाल श्रेष्ठ, मल्ल के.सुन्दर, अरुण साय्मि, शशीकला मानन्धर, तुयुबहादुर महर्जन, नजरराम महर्जन, राज साय्मि थेंज्याःपिं उपन्यासकारपिं नं खनेदत । प्रवृत्तिगत रुपं थ्व इलय् वयाः फ्रायडवाद, यर्थाथवाद, जक मजुसे माक्र्सवाद, प्रगतिवाद, विसंगतिवाद, अस्तित्ववाद दर्शनं प्रभावित उपन्यास नं पिदन । धर्मरत्न यमिया आंगल्हामो, इश्वरानन्दया न्हाय्कं, रामशेखरया नसंफाःगु चा आदि उपन्यास थुकिया दसु खः । अथेहे यःम्ह सत्रु उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाय् जासुसी उपन्यासया प्रार्दुभाव राज साय्मिं यानादिलसा मिसा उपन्यासकार कथं शशीकला मानन्धर नं शैली उपन्यास ज्वनाः पिदन । लघु उपन्यास, लघुकथा, गजल, मुक्तक आदिया प्रचलन नं विस्तारं खने दयावल ।

निबन्ध विधाय् नं प्रेमबहादुरं न्ह्याकूगु आत्मपरक निबन्धया धाःयात अझ चकंकेगु ज्या पद्मरत्न तुलाधर, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, पूर्ण वैद्य, मंगलप्रसाद स्यस्यः, पूर्ण ताम्रकार आदि थेंज्याःपिं च्वमिपिंसं यानायंकल । थ्व समयावधीइ वयाः कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध, स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया झीजि, हेमराज शाक्यया नेपाल संस्कृतिया मूलुखा, स्वयम्भु महाचैत्य थेंज्याःगु ग्यसुग्यंसु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिदनसा जीवनपरक च्वसुत नं आपालं पिदन । थ्व समयावधीइ विकास जूगु छगू महत्वपूर्ण विधा हास्यव्यंग्य नं खः । सूर्यबहादुर पिवाः, रामशेखर, पद्मरत्न, श्रीकृष्ण अणु आदिपिंसं थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यातसा लिपा हानं ध्रुवनारायण कायष्ठ, हृदयप्रसाद मिश्र, सौरभ शाक्य, केशरत्न शाक्य आदिपिंसं नं थ्व लँय् पलाः न्ह्याकल । नाटक विधाय् दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा, ब्यहांचुलि थेंज्याःगु गीति नाटक, वासुशशीया ताःचाप्वाँय्, गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखा छेँ थेंज्याःगु सामाजिक नाटकं आपालं लोकप्रियता कमय् यातसा दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि आदि थेंज्याःपिं न्हूपिं नाटककारपिं नं पिदन ।

समालोचनाया ख्यलय् माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनाया सिद्धान्त, कमलप्रकाश मल्लया नःलि स्वना (सं), सिँकःमिया स्वांने, जनकलाल वैद्यया सत्यसतीया विवेचना, नेपालभाषाया काव्य सिर्जना प्रवृति, ईश्वरानन्दया सौन्दर्य व आलोचना, पूर्ण वैद्यया कविताया लागा आदि पिदन । थुकथं न्हापा पत्रपत्रिकाय् जक समालोचनाया च्वसु च्वयाच्वंपिं समालोचकपिं माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्दसिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, झुलेन्द्रमान प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, इन्द्र माली, गिरिजाप्रसाद जोशी, काशीनाथ तमोट आदिपिनिगु सैद्धान्तिक व व्यावहारिक समालोचनाया सफू पिदनसा न्हून्हूपिं समालोचकपिं मनमोहन श्रेष्ठ, प्रेमशान्ति तुलाधर, माधवलाल श्रेष्ठ, शान्तहर्ष बज्राचार्य, चन्द्रमान बज्राचार्य, चुन्दा बज्राचार्य, जनक नेवाः आदि पिदन । थ्वहे कथं ने.सं १०८७ इ सिद्धिदास १०० दँ बुदिंया लसताय् सिद्धिदास सम्बन्धी स्वम्ह विद्वानपिंसं कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् न्हापांगु साहित्यिक गोष्ठी सम्पन्न जुल । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया विकासया दृष्टिं थ्व समयावधी उर्वराकाल सिद्ध जूगु दु । अथेहे नेवाः एकता व भाषिक अधिकार प्राप्त यायेगु तातुनाः ने.सं ११०० य् नेपालभाषा मंकाः खलःया स्थापना जुलसा थ्व संस्थां गैर खसनेपाली भाषीतय्‌गु दथुइ भाषिक चेतना थनेगु नापं नेपाल संबत्‌या प्रणेता शंखधरया शालिक स्थापना यानाः म्हपुजाया दिनय् न्हूदँ हनेगु परम्परा न्ह्याकेगु यात ।