अजीर्ण जुयाः प्वाः स्याःसा
अजीर्ण, वायु आदि जुयाः प्वाः स्यात धाःसा त्यपुचिया छचाःलिं हिं चुलाः पायेगु याइ । बेय्चि, मलय् निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाख वंक काढा लः दायेकाः त्वनेगु याइ ।
अप्वः च्व फायेमालीगु ल्वय्
गुलि च्व फायेमालीगु खः व सिबें अप्वः च्व फायेमालकि सियातःगु चाना छपासः व छकूचा साखः नापं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । गुलिगुलिसियां थथे जुइबलय् माय्कँे वा माय्वः नं नकीगु चलन दु । गुम्हे गुम्हेसितं चाना व साखलं मजीफु । अबलय् आयुर्वेदिक वासः हे नकी । गोक्षुरादि गुग्गुल १–२ गुलि, चन्द्रप्रभा वटी १–२ गुलि व चन्दनादि चूर्ण छगू चम्चा (३ ग्राम) लुमुलुमु धाःगु लः नाप नकी ।
गुम्हेगुम्हेसितं स्वता मध्ये छता जक वासलं नं ज्या याइ । यदि छता जक वासलं ज्या मयात धाःसा स्वता मध्ये निताजि वा स्वताजिं हे वासः छक्वलं नकी । थ्व स्वताजिं वासः बन्या पसलय् व आयुर्वेदिक वासः पसलय् याउँक हे न्यायेगु दु ।
अम्बः
नये मयइबलय् वाउँगु अम्बः दुसा वाउँगु, मदुसा अम्बः सुकूयात लखय् फ्वयाः ध्याध्या यानाः जीचुं व चिचुं सवाः कथं तयाः अचार दयेकाः जानाप नयेगु चलन दु । थुकिं म्हुतु चकनी, नसा नये यइ ।वाउँगु अम्बः नयेबलय् फयांफतले चिग्वःगु अम्बः हे भपियादिसँ । थुकी आपाः हे गुण दइ । तग्वःगु अम्बः विकासे जूगुलं उलि बांलाः मजू ।
अम्बः चुंयात मुसु वःगु इलय् कस्तिनाप ल्वाकछ्यानाः नयेगु चलन दु । प्वाःया ल्वचय् लःनाप नयेगु चलन दु । अथेहे तागत दयेकेत घ्यः नाप नयेगु चलन दु ।
अय्लाखं काःसा
अय्लाखं काःसा कागति पाउँ, प्याज नकेगु याइ । ख्वाउँक फसय् तयाः पालि तःलय् चिकं थाकेगु याइ ।
अलःकै
– न्हूगु अलःकै (हि खनेदुगु वा मदुगु) वयाच्वंगु इलय् क्वाःक्वाः हे सियातःगु चाना छम्हू नकेगु याइ । थथे यायेबलय् हि वःगु नं दिनावनी, अलःकै नं सुनावनी ।
–हि खनेदुगु अलःकै वइबलय् ज्यःनां बेलि यायेबलय् मुसू केँनाप पाउँसे च्वंगु महि नं त्वंकेगु चलन दु ।
– हि खनेमदुगु अलःकै वइबलय् हाकु हाम्वः ३–५ ग्राम नचुक्क न्ह्ययाः ख्वाउँगु लः त्वनेगु याइ । हाकु हाम्वःयात नचुक्क निनाः भतिचा क्वाकाः अलःकैचय् पायेगु नं याइ ।
– हि खनेदुगु अलःकै वइबलय् ककःचिया ति १ चम्चा व साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः निसें स्वकः तक नकेगु याइ । हि वःगु दिनावनी नापं कै नं सुनावनी । नापं भिंगु हलू (हलूपालु निनातःगु) व कुनूया लाः ल्वाकछ्यानाः मलम थें दयेकाः अलःकै वःथाय् पायेगु याइ । अलःकै हिइसे च्वंगु नं लनी, कै नं सुनावनी ।
– अलःकै वइबलय् प्याजया ति १ चम्चाय् साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः नकेगु चलन दु ।
– अलःकै वइबलय् कचिगु लैं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु चलन दु । गनं गनं लैंयात चिचीकुक तानाः सिंचि हाहा यानाः चछि अथेहे तयाः सुथन्हापां छुं हे मनःनिबलय् लैं नयेगु याइ । उलि जक मखु, झारा च्वने धुंकाः अलःकैयात लैंया तिं सिलेगु नं याइ ।
– हि खनेदुगु अलःकै वःगुलिइ मस्र्यासोंप, जी व ग्वःसंचा १–१ चम्चा छगू ग्लास लखय् तयाः दायेकाः बछि सुपाः वंकाः उकी १ चम्चा घ्यः ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः त्वंकेगु चलन दु । विशेष यानाः प्वाथय् दुपिं मिस्तय्त अलःकै वइबलय् थथे त्वंकेगु याइ ।
आउँ जूसा
आउँ जुइबलय् निभाः जलय् व मिइ पनाः अप्पा क्वाकाः उकी साल्लुक कापतं भुनाः आउँ जूम्हेसित क्वाक्क फ्यतुकी । कुन्हःबुँ व सिमलया तरकारी नं नकी । ब्याः फ्वयाः उकिया रस त्वंकी ।
आँतय् ज्वर वःसा
आँतय् ज्वर वयाः म्ह हरन्त जुइबलय् जीलः दापाःवंक दायेकाः त्वंकी ।
उकै वइबलय्
उकै वइबलय् मकलय् च्वंगु गुनुमिइ ख्येंय् छुनाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय् ख्वला मप्वःगु ख्येँचं हे उकै वःथाय् क्वाः तयेगु चलन दु । थुकथं क्वाः तयेधुंकाः व ख्येँय् प्वलाः नकेगु नं चलन दु । कमजोर जुयाः उकै वइगु व उकैयात क्वाः तलकि कै याकनं सुनावनी । ख्येँय् नलकि तागत नं दइगु स्वाभाविक जुल । उकिं कमजोर जूसां ख्येंचं कमजोरीयात म्हो यानाबीगु नं जुल ।
कचिघाः, ला च्वतूसा
कचिघाः जूसा वा दयाः ला च्वतूसा ई भचा तयाः ब्वय्ब्वय् स्यायेगु चलन दु । थथे यायेबलय् कचिघाः व ला च्वतूगु याकनं लनी ।
कथु स्याःसा
कथु स्याःसा वा टनसिल वःसा सिंचि लखं गल्ल यायेगु, अजूस्वांमायागु हः दायेकाः त्वनेगु ।
कफ थानाच्वंसा
कथुइ कफ थानाः कथु वालावाला मिनाच्वंसा दुरुइ हलू तयाः दायेकाः त्वनी । थुकिं कथुइ थानाच्वंगु कफ पिहां वयाः याउँसे च्वनी ।
कब्जियत जूसा
दिसा कसे जुल, न्हियान्हिथं पिथा च्वने म्वाःल, प्वाः ग्वःग्वः धालधाःसा राजवृक्ष निचाः प्यचाःति लखय् फ्वयाः रस त्वनाबीगु । थ्व रस अप्वः त्वने मज्यू । हाकुगु हलः छुयाः म्हुतुइ तयातयेगु व त्रिफला फ्वयाः रस त्वनेगु नं याइ ।
कह्रः जूसा
कह्रलय् कताबसि तयाः कताबसिया चुं भचाछ्याकः छ्याकः जुइक छ्यानाः कह्रलय् ग्वाराचिंक तिकाः प्वःचिनातइ । थथे यातकि कह्रः लनावनी ।
कँथं कःसा
कथं कःसा कं लिकयाः वाखि (वाया खिति) तयाबिलकि याकनं क्वलाइ ।
किमि दाःसा
अक्षयतृतियाकुन्हु पालाःभियात लखय् चुलाः भचा फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया रसं प्वाथय् च्वंपिं किमि स्यायेगु याइ । दच्छिइ छकः किमि स्यायेगु यात धाःसा दच्छियंकं किमिं दुःख मबीगु जनविश्वास दु । मस्तय्त जन्तर थें पालाःभि क्वखायेकेगु नं चलन दु ।
किलं न्याःसा
किलं वा छाःकिलं न्यानाः फ्वातः फ्वातः वःसा लाभा निनाः अथे फ्वातःफ्वातः वःथाय् पानाबीगु याइ । तर लाभा निनाः मिखाया जःखः इले मज्यू ।
क्वलः
पत्थरी जुइबलय् पिसाबया ल्वय् वा किड्नी (जलास्येँ)या ल्वय् जुलकि क्वलः केँ नयेगु चलन दु । क्वलंयाके किड्नी दुने च्वंगु पत्थरयात बुलुहुं बुलुहुं नायेकेगु शक्ति दइ । थ्व यक्व नलकि गरम नं जुइयः ।
गर्मिं कपाः स्याःसा
गर्मिं कपाः स्याःसा कपालय् व न्हकुइ कुनू इलेगु याइ । कुनू बाफलाः यानाः छ्यनय् नं तयेगु । न्हिंन्हिं छकूचा छकूचा नयेगु याःसा झन् फाइदा जुइ । श्रीखण्ड चुलाः कपालय् छ्वालुक्क पायेगु याइ ।
गर्मिं छ्यं स्याःसा
ताल्लाया इलय् तांन्वयाः छ्यं स्याःसा आलेहः दायेकाः रस त्वन धाःसा क्वलाइ । आलेहःचुयागु अचार दयेकाः नं नयेगु याइ ।
गःपतय् हरिचा प्वः वःसा
गःपतय् हरिचा प्वः वःसा ल्वहंमाया मचा क्वाकाः क्वाः तइ । नेपाली भ्वँतय् ख्वाखःया लेपन तयाः तिकेगु वा पावासः पायेगु याइ ।
ग्वःसंचा
न्ह्यः मवइबलय् ग्वःसंचा फ्वयाः उकिया ति त्वनेगु याइ । उकी सिचुसे च्वंकीगु गुण दुगुलिं दिमागयात सिचुका बी । उकिं यानाः याउँक न्ह्यः वइ । सुथय् फ्वयाः बहनी द्यने त्ययेकाः त्वनेगु चलन दु ।
ग्वालि तज्याःसा
चिकुलां ग्वालि तज्याइबलय् च्युरिघ्यः नायेकाः बुलेगु याइ ।
चाकिलं नःसा
लखय् यक्व सनीपिनि व ताःई तक ल्हाः वा तुति माःबुक प्यानाच्वनीपिनि ल्हातय् व तुतिइ चाकिलं नयेयः । चाकिलं नलकि पतिंकापिइ बांलाक गंक हुयाः हलू तयाबीगु याइ ।
चिकनं पूसा
क्वाःगु चिकं तिचाः वयाः पुत धाःसा कस्ति पानाबीगु याइ । कस्तिं पूगु नं शान्त याइ, घाः हे जूसां लंकाबी ।
चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा
चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा च्यूरि घ्यलं बुली । ग्वालि हे भज्यंक तज्याःसा तज्याःथाय् च्यूरिघ्यः स्वचाक्क बुलाः इताः छप्वाँय्चा बुलाः मत च्याकाः मतं ग्वालिइ भाराक्क भाराक्क दायाः क्वाः तयेगु याइ । जाकिम्व वा हिम्वं बरोबर तुति सिलाः प्याःप्याकं हे चिकनं थानाबीगु याइ । न्यताः व म्हुतुसि तज्याःसा दुरुपुइँ वा घ्यलं बुलेगु याइ ।
छ्यं वा कपाः स्याःसा
छ्यं, कपाः स्याइबलय् दुरुइ जिफ्वः चुलाः कपालय् इलेगु यात धाःसा छ्यं सिचुसे च्वनाः छ्यं वा कपाः स्याःगु क्वलाइ ।
जँ स्याःसा
जँ स्याःसा भिंगु अय्लाखय् पालुति तयाः क्वाकाः स्याःथाय् बुलेगु याइ । सुकुलिइ वा सिपू लायाः द्यनेगु याइ । नायूगु तजाःगु लासाय् द्यनीमखु ।
झारा जूसा
तःधिकःपिंत झारा जूसा जिफ्वःयात लखय् फ्वयाः ल्वहंतय् चुलाः फ्ययेगु चलन दु । छगः जिफ्वः न्हिछिया दुने चुलाः नकलकि झारा जूगु दी ।
मस्तय् झारा जुयाच्वंगु इलय् छोहरा चुलाः फ्ययेकाबीगु याइ । तःधिकःपिनि झारा जुयाच्वंसा जिफ्वः लःया काढा दायेकाः त्वंकी । थथे यायेबलय् झारा जुयाच्वंगु क्वलाइ ।
टन्सिल जूसा
– टन्सिल जुइबलय् प्यभि चिभ्येगु लाभायात ध्याध्या यानाः निगू कप लः तयाः ग्वाराग्वारा दायेकाः बछि सुपाः वंकाः लुमुलुमु धाःगु इलय् हे गरगर
यायेगु चलन दु । थुकथं गरगर यायेबलय् टन्सिल याकनं लनी ।
– टन्सिल जुइबलय् म्येय्छ्यं (सिंघाडा)यात मनाः नयेगु चलन दु, छुं दिं तक थथे नलकि याउँसे च्वनी । म्येय्छ्यनय् आयोडिनया मात्रा माक्व दइगुलिं टन्सिलय् फाइदा जुइगु खः ।
– टन्सिल जुइबलय् चि लः गुलि फु उलि क्वाक्क गरगर याइ । थथे गरगर याइबलय् न्हिथं नयेगु चि सिबें सिंचि तयाः याःसा अझ अप्वः प्रभावकारी जुइ ।
– टन्सिल जुयाच्वंबलय् स्तमि (जेठी मधु)या कुचायात म्हुतुइ तयाः बुलुहुं न्ह्ययेगु याइ चाकुचाकु धाःगु स्तमिया रसं कथु स्याःगु, कथु मनावःगु क्वलाकी ।
– टन्सिल जूबलय् स्वाग (सुहागा) व फटकिरी २–२ ग्राम तयाः छगू कप लखय् दायेकाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय् गरगर यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय् टन्सिल जूगु लनी ।
तागत दयेकेत
ज्वर वयाच्वंबलय् व ज्वर लनेधुंकाः ग्वःमूयात चौलानिइ तयाः जीचुं, पालु, हलू व चि तयाः मू तज्याक दायेकाः मूक्वाति त्वंकेगु याइ । थुकिं तागत दयेकेगु ज्या याइ ।
तापालं लिहां वःपिंत
देश विदेशंं (तापालय्) वनाः सुं नं लिहां वल धाःसा खालु फ्वयाः खालुति छख्वला त्वंकेगु याइ । खालुति त्वंकलकि पिने तापलेयागु गर्मि, सर्दि व औलपाखें बचे जुइ ।
तुति इसुसा
तुति इसुल वा तुतिइ ला थहां वल धाःसा मचिकंनं बुलेगु याइ । तुति त्यानुगु इलय् चिकनं बुलेगु याइ ।
तुतिइ लाभी बाःसा
तुतिइ लाभी बाःसा वा पालि स्याःसा पन्यूचा न्हुयाः गिलिगिलि यायेगु याइ । थुकथं बरोबर यातकि लाभी बाःगु क्वलानावनी ।
थीमज्यू जुइबलय् प्वाः, जँ स्याःसा
थीमज्यू वा रजस्वला जुइबलय् मिस्तय् प्वाः÷जँ स्याइबलय् क्वय् धयातः थें लः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । तुयुगु हाम्वः व इमू छगू छगू चम्चा (च्या चम्चा) ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टि) दालचिनी चुं व सवाः कथं भतिचा चि नं ल्वाकछ्यानाः छगू व बागू कप लः तयाः दायेकाः बच्छि लः सुपाः वंक दायेकाः छाने यानाः क्वाः क्वाः सूप थें त्वंकेगु याइ । लखय् मिश्री व घ्यः भचा तयाः दापाःवंक दायेकाः मिश्री काढा त्वंकेगु वा त्वनेगु याइ । थीमज्यूबलय् आपाः हि कुहां वइ धकाः चाकु धाःसा नकीमखु ।
– थीमज्यू जुइगु ई त्यलकि गाजरया पु ५ ग्रामयात २५० ग्राम लखय् तयाः दायेकाः बछि लः सुपाः वनकि उकी भतिचा साखः ल्वाकछ्यानाः २ ÷३ न्हु तक न्हिं निकः त्वंकेगु याइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् म्हो जक जुयाः प्वाः व जँ स्याये यः वा इलय् मजुयाः नं समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय् ५ग्राम लैंया पुसा (क्यपु) चुं यानाः न्हिं स्वकः लः नाप नकेगु याइ । थथे याइबलय् इलय् हे थीमज्यू जुइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् म्हो जक हि कुहां वलकि लाभा १० ग्राम व गाजरया पु ५ ग्राम नचुकाः ५०० ग्राम लखय् तयाः दायेकाः १२५ ग्राम ल्यं दुबलय् ३० ग्राम साखः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु याइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् छुं कथं समस्या खनेदत धाःसा अंजीर स्वचाः प्यचाः प्यन्हुतक नकेगु चलन दु । थीमज्यू जूगु क्वचालकि अंजीर नयेगु नं त्वःताछ्वइ ।
– थीमज्यू जुइबलय् आपाः हि कुहां वल धाःसा तुलसीमाया हायात नचुक्क निनाः २ ग्रामया मात्रा यानाः सादा ग्वाः नाप नकेगु चलन दु ।
– थीमज्यू जुइबलय् आपाः हि कुहां वल धाःसा ग्वःसंचा चुं १ चम्चा (३ ग्राम) चौलानिनाप नकेगु चलन दु ।
– थीमज्यू जुइगु न्ह्याः वइगु, लिहां वनीगु जुयाच्वंगु इलय् अशोकया ख्वलायात चुं यानाः छगू चम्चा (३ ग्राम) या मात्रा यानाः मिश्री लःनाप बाःछि लच्छि तक हे नकेगु याइ । अशोकं हर्मोनया मात्रायात नियमित यानाः इलय् हे थीमज्यू जुइका बी ।
दम
– दम वयाः सासः ल्हाये थाकुइगु इलय् मिश्री, मलय् व हलू थ्व स्वतां उतिकं मात्राय् ल्वाकछ्याना दयेकातःगु चुं ३÷३ ग्रामया मात्राय् कस्ति ल्वाकछ्यानाः नकेगु याइ ।
– स्येंस्यें वइगु व मुसु वइबलय् थुकथं छेँय् हे वासः दयेकाः नकेगु याइ । ३ ग्राम स्वाग (सुहागा) यात द्वालय् तयाः फ्वंगायेकाः थुकी ४० ग्राम कस्ति
ल्वाकछ्यानाः छगः थलय् तयेगु । न्हिं न्हिं ३÷३ ग्राम बहनी द्यने त्ययेकाः थ्व वासः फ्ययेकेगु याइ ।
– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय् पालुति व कस्ति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः बाघौ छघौया छकःया ल्याखं फ्ययेकेगु चलन दु, थथे यायेबलय् दम वःम्हेसित यक्व हे आराम जुइ ।
– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय् म्हय्खापाया दंयात मैनबतीइ च्याकाः खरानी यानाः भतीचा कस्ति ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः स्वकः फ्ययेकेगु चलन दु ।
दाग/घाःखू
दाग वा घाःखू दुथाय् जिफ्वःयात दुरुइ चुलाः पायेगु याइ । अथे हे दुसा बागःग्वय् मदुसा छगः (तग्वःगु) ग्वय्यात लखय् चुलाः दाग वःथाय् वा घाःखू दुथाय् इलेगु याइ ।
दाद वःसा
म्हय् चातः थाक्क दाद वःसा दाद वःथाय् कचिगु मेवा तायेबलय् वइगु दुरुं बुलाबीगु याइ । मेवा तायेबलय् वइगु दुरु तयाबिल धाःसा दादया चातः तनावनी ।
दुरुपां दुरु म्हो वयेकेत
मचां सालां साले मफयेक दुरु वइगु नं समस्या हे खः । मांम्हेसित छुं जुयाः गंल्वय् (टिबी) जुल, ज्वर वल वा छुं कथंया ल्वय् जुयाः दुरु त्वंके मजिउगु अवस्था वल धाःसा दुरु आपाः वइगु नं तःधंगु समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय् दुरुपाय् नीहः(दुसा वाउँगु हे)या लेप थें दयेकाः निपां दुरुपाय् इलाबीगु याइ, थथे याइबलय् दुरुया उत्पादन म्हो जुयावनी ।
नकिनं सूसा
नकिनं सूसा व हे नकिं मिइ छुयाः सूगु थासय् क्वाः तयेगु याइ ।
न्हाय् गंसा
न्हाय् गंसा क्वाःलःया बाफ कायेकी, ह्यंग्वाः मिइ, छफुतिचा चिकं तयाः चिकं कुँया नस थनाः कायेकी ।
न्हाय् स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा
न्हाय् स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा फ्वंसिपुयागु पु चुलाः न्हासय् न्यंक पानाबीगु । फ्वंसि धयागु इसि, कःबसि, मतप्यासी थें च्वंगु भिम्पू लसिवःगु सि खः । थ्व नयेबलय् चाकुसे च्वनाः सवाः साइ, भचा खखः नं धाः । फ्वंसि प्वाः स्याःपिंत नं निं ।
न्हाय्पं स्याःसा
न्हाय्पं स्याःसा म्हय्म्हय् धाःगु ख्वाखः छ्यानाः न्हाय्पनय् ति छफुति तयाबीगु याइ । चमेलि चिकं नं तयेगु याइ ।
न्हासि वःसा
न्हासि वःसा न्हासय् ह्यंग्वाः चुलाः पाकाबी । स्यूचा कापतय् प्वःचिनाः नतुनेगु नं याइ ।
न्ह्यः मवःसा
– न्ह्यः मवःसा छगू चम्चा कस्तिइ बागू चम्चा कागतिया ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु याइ ।
– न्ह्यः मवःसा वाउँगु धन्याया ति छगू चम्चा व साखः बागू चम्चा लखय् ल्वाकछ्यानाः द्यने त्ययेकाः त्वंकाः थ्यनेगु याइ ।
– न्ह्यः मवःगु इलय् जिफ्वःयात लखय् प्याकाः ल्वहँमाय् चुलाः मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय् सालुक्क इलाः द्यनेगु चलन दु ।
– न्ह्यः मवःगु इलय् द्यने सिबें न्ह्यः छगः बाताय् लः तयाः छुं ई तक तुति थुनेगु याइ । थथे याइबलय् याउँक हे न्ह्यः वइ ।
– न्ह्यः मवइबलय् जिफ्वःयात लखय् चुलाः
छ्वालुगु तियात मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय् सालुक्क इलेगु यात धाःसा याउँक न्ह्यः वइ ।
पिसाब पोले जूसा
गरम जुयाः च्व फायेबलय् हीसे च्वनीगु जुयाच्वन धाःस जाकि फ्वयातःगु चौलानी ति त्वनेगु याइ ।
प्याःचाःसा
प्याः चाइबलय् व म्हुतु सारासारा गनीबलय् ग्वय् थें जिफ्वः कुचायात नयेगु याइ ।
प्रेसर अप्वः जूसा
प्रेसर अप्वः जुल धाःसा तुतिया पतिंकापिइ लाभा चुलाः पायेगु याइ । थथे लाभाः चुलाः पानागु न्यागू मिनेट लिपा हे सिलाछ्वयेगु याइ । थथे यात धायेवं थहांकुहां जूगु प्रेसरयात थातं तयेगु याइ ।
फय् स्वचानाः जन्हुफाः स्याःसा
फय् स्वचानाः जन्हुफाः व म्ह स्याःसा प्वंतुपः तयेगु । चायागु क्वरिंचाय् इताः छप्वाँय्चा च्याकाः उगु कोरिं स्याःथाय् भ्वाक्क भपुइकेगुयात प्वंतुपः तयेगु धाइ । इताःमतं म्हय् च्वंगु फय् सालाकाइ । फय् मंतकि कोरिंचा थःथम्हं कुतुं वइ । (थुकियात भ्वंचाक्वा तयेगु धकाः नं धाः ।) म्ह स्याःथाय् भिंगु अय्लाखय् पालुति भतिचा तयाः लुमुलुमु धायेक क्वाकाः बुलाबीगु ।
फु मुसु वःसा
सुख्खा फु मुसु वयाच्वंगु इलय् फु बजि छभ्वाः भ्वाक्क नयाः न्ह्यन्ह्यं म्हुतुइ ताउत तक म्हुतुइ हे तयातइ । थुकथं घ्यलय् क्वाकातःगु जिफ्वः अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनाबिलकि नं मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।
बागः छ्यं (कपाः) स्याःसा
– बागः छ्यं स्याइबलय् पिपलामूलयात चुं यानाः बागू चम्चा ख्वाउँगु लःलिसे ३०÷३० मिनेट पाकाः स्वकः तक त्वंकेगु चलन दु ।
– बागः छ्यं स्याइबलय् गन स्याःगु खः अन हे लाभा चुलाः पायेगु याइ, थथे पायेबलय् मिखाय् जःखः लाभा बुली मखु । नापनापं जवगु छ्यं कपाः स्याःसा देपागु न्हाय्प्वाः वा खवगु छ्यं कपाः स्याःसा जवगु न्हाय् प्वालय् छफुति लाभाया ति तयेगु नं याइ ।
– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय् सुथय् बहनी जा नयेधुंकाः १०÷१० ग्राम कस्ति फ्ययेगु याइ ।
– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय् गंगु तुलसीहःचुं स्वपतिंचा (एकचिम्ति) व कस्ति ल्वाकछ्यानाः सुथय्, न्हिनय् व बहनी फ्ययेगु याइ ।
– बागः कपाः स्याःसा बागःग्वय् चुलाः कपाः व न्हकु न्यंक पायेगु याइ । (बागःग्वय् धयागु बागः थें च्वंगु छगः हे ग्वय् खः) बागः कपाः स्याइबलय् श्रीखण्ड चुलाः नं पायेगु याः ।
– छ्यं स्याःथाय् कागतिया ति बुलेगु चलन दु । अथे हे सुंपालुयात लखय् प्याकाः ल्वहँमाय् चुलाः छ्यं स्याःथाय् पायेगु नं चलन दु । ग्वालि पुलि स्याइबलय् नं कागतिया तिं बुलेगु चलन दु ।
– छ्यं स्याइबलय् हिंयात भतीचा लखय् प्याकाः व हे स्वकः प्यकः नतुनेगु याइ ।
भुयू कुहां वःसा
– भुयू कुहां वइगु इलय् सियातःगु चानाचुं छब्व व उकिया बछि साखः ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु चुं निगू चम्चायात घ्यः व क्वाःगु सादुरुनाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकीबलय् छुं दिं लिपा हे भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।
– भुयू कुहां वइगु इलय् कचिगु केरा चिचिकुक तानाः केरासुकू दयेकाः चुं ल्हुयाः उलि हे मात्रा साखः ल्वाकछ्यानाः १०–१० ग्रामया मात्रा यानाः न्हिं स्वकः लुमुलुमु धाःगु लःनाप नकेगु याइ । थथे नकेबलय् भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।
मस्तय्त झारा जूसा
चीधिकःपिं मस्तय्त वाउँक छ्वालुक्क झारा जूसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा मचायात फ्ययेकेगु यातकि मचातय् झारा जूगु क्वलाइ ।
मस्तय्सं लासाय् च्व फाःसा
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त द्यने त्ययेकाः भतीचा कस्ति फ्ययेकाः थ्यनेगु याइ । थथे यातकि च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनी ।
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त द्यने त्ययेकाः ख्वःसिं व किसमिस नकेगु चलन दु । थुकथंझिन्हु झिंन्यान्हु तक नकलकि लासाय् च्व फायेगु याइमखु ।
– लासाय् च्व फाइपिं मस्तय्त मचाया उमेर स्वयाः छगःनिसें निगःतक छोहरा द्यने न्ह्यः नकेगु याइ ।
मर्कय् जूसा
ल्हाः तुति मर्कय् जूसा भिंगु अय्लाखय् लस्सा वयेक लेप निनाः मर्कय् जूथाय् पानाः नेपाली भ्वँतं तिकाः मसंक चिनातइ । थुकथं लेप पानाः प्यन्हुन्यान्हु तयातलकि मर्कय् जुयाः स्याःगु क्वलानावनी ।
मस्तय्त बातः जूसा
मस्तय्त बातः जुयाः तुइक च्व वयाच्वंसा जाकि सिलागु चौलानी लः त्वंकेगु याइ ।
मिखा त्यय्लाकेत
मिखा त्यय्लाकेत सुथय् दनेवं ख्वाः सिले न्ह्यः न्ह्यथुकुन्हु बहनी फ्वयातयागु त्रिफला (हलः बलः व अम्बः) लखय् नायुगु कापः छकू थुनाः मिखाय् छ्वाछ्वा यायेगु ।
मिखा फाराफारा मिंसा
मिखा फाराफारा मिनीबलय् नेपाली भ्वं छकूचाय् क्वाःक्वाः ई भचा इलाः मिखाया पुसाय् तिकाबीगु याइ ।
मिखा स्याःसा
मिखा ग्वःग्वःधायाः स्याइबलय् मिखाय् मचाया मांया दुरु तयेगु याइ । नापं स्याःगु मिखाय् कस्तुरी तयाः दयेकातःगु अजलं उली ।
मिखाय् धू वंसा
मिखाय् धू दुहां वंसा मिखा तग्वयेक कंकाः फू फू यानाबीगु । मिखाया धू पिकायेत पाल्हातय् लः छपासः तयाः लखय् मिखा कंकाः फुतिफुति याकेगु याइ ।
मुसु वःसा
मुसु वयाच्वंसा भिंगु घ्यलय् जिफ्वः क्वाकाः भिंगु अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनेगु याइ । थुकथं घ्यलय् क्वाकातःगु जिफ्वः अय्लाः झ्वाँय् यानाः त्वनाबिलकि मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।
म्ये क्वाचुसा
म्ये क्वाचुयाः नयासवाः मदुसा तुसिपु प्वलाः नयेगु । मस्र्याबरां नयेगु नं ज्यू । तुसिपु वा मस्र्याबरां नचुक्क न्ह्ययाः पलख म्येय् तयातयेगु याइ ।
म्ह गरम जूपिंत
म्ह गरम जुयाः म्ह चासु, म्हुतु क्वाचु, कपाः स्याः, नये मयः आदि जूपिंत ख्वल्चाघाँय् छ्यानाः रस तिसिनाः न्हिथं छख्वला छख्वला त्वंकेगु याइ ।
म्ह स्यानाः मनावःसा
म्ह स्यानाः मनावःसा चिकं बुलाः मि पनाः क्वाः तयेगु याइ । मल्तामा व तुख्वः च्याकाः मिया क्वाः तयाबी । मनावःगु उजुंसुजुं क्वमलाःसा तुसिपु फ्वयाः क्वाकाः नं क्वाः तयाबी ।
मांया दुरु अप्वयेकेत
मांया दुरु मवलकि सियातःगु इमू नकेगु चलन दु । इमूयात छथाय् तयाः नचुक्क निनाः मचा बूम्हेसित चीधंगु थुमांचां (चम्चा) लुमुलुमु धाःगु दुरु नाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकाः नं दुरु बांलाक मवःसा इमू चुनय् शतावरी चुं ल्वाकछ्यानाः नकेबलय् दुरु बांलाक हे वइ ।
– मचा बूपिंत कचिगु बरां नं नकेगु चलन दु । थुकिं मांया दुरु अप्वयेकेगु व दुरुयात पौष्टिकतां जायेकेगु ज्या याइ । कचिगु वा बूगु बरां खाली प्वाथय् नकी मखु । आपाः नं नकी मखु, छपासः जक नकेगु याइ ।
– मचा बूपिंत पाके जूगु मेवा नं नकेगु चलन दु । मांया दुरु अप्वयेकेगु व पौष्टिक यायेगु मचायात मदयेक मगाःगु भिटामिन ए नं परिपूर्ति जुइगुलिं थथे नकेगु चलन यानातःगु खः ।
– मचा बूपिंत सियातःगु जीचुं छगू थुमांचा (चम्चा) व उलि हे साखः वा चाकु ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः नकेगु याइ । थथे नकेबलय् मचा बूम्हेसिया दुरु अप्वइ ।
मिं पुसा
क्वाःगु लखं पूसा वा चिसकं मिं पूसा कुनूया लाः पायेगु याइ । थथे कुनू पानाबिलकि, मिं पूगु शान्त जुइ, लःफ्वं गाइगु नं म्हो जक जुइ । क्वाःलखं पुनाः हियुगु म्हो जुइगुया नापं फ्वं नं म्हो जक गाइगु जुइ ।
ल्हातय्, म्हय् वा ख्वालय् गनं मिं, चिकनं वा क्वाःलखं पूसां पुइसातकिं हे उगु थासय् चिकं इलाः हाकनं व हे मिं सह याये फक्व सेके यायेगु याइ । पूथाय् फ्वंगाये मलावं कुनू पानाबीगु वा हलू चिकं पानाबीगु याइ ।
मिखा स्याइबलय्
मलमल कापःयात बःबः यानाः म्हुतुं हाः यानाः मिखातिसिनाः मिखा ग्वलय् क्वाः तयेगु चलन दु । क्वाःजलं मिखा दुनेया रक्तसंचार नियमित यानाः स्याःगु क्वलाकाबी ।
मुसु वःसा
– मुसु वइबलय् हाकुगु हलःयात मिइ छुयाः ग्वय् नये थें छगः छगः नयेगु चलन दु ।
– मुसु वइबले सादा ग्वाः(ग्वाःहः, सख्वाः व चुन) नयेगु चलन दु । उकी द्वालय् तयाः फुले यानातःगु स्वाग (सुहागा) तयाः नयेबलय् झन् याकनं मुसुवःगु लनी । अझ उकी स्तमि(जेठीमधु) चुं भचा ल्वाकछ्याःसा चाकुचाकु धायाः ग्वाः झं हे साइ, उलि जक मखु स्तमिं मुसु अझ याकन लनी नापं सःसूगु नं चाली ।
– बहनी द्यनेबलय् वा चान्हय् मुसु वलकि तसकं थाकुइ । थजाःगु इलय् छफ्वः लवं द्यने न्ह्यः म्हुतुइ तयेगु याइ, उकियात काताक्क छकः न्ह्ययाः पालुगु लवंया रसं मुसु वयेके बी मखु ।
– मुसु वइबलय् छपासः छ्वयात निगू ग्लास लः तयाः बच्छि सुपाः वंक दायेकाः सवाः कथं चि ल्वाक्छ्यानाः ति जक त्वनेगु याइ । न्हिं निकः थथे छवाः तक त्वनेबलय् मुसु ला गन वं गन वं जुइगु याइ ।
– चिचीधिकःपिं मस्तय्त मुसु वःसा फुले यानातःगु स्वाग भतीचा व कस्ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु चलन दु । थथे नकेबलय् याकनं हे मुसु वःगु लनी नापं छाती घ्यारघ्यार जूगु नं लनी ।
– धालय् नयाः धालय् ख्वला वांमछ्वसे थुकियात निभालय् पानाः गंकातयेगु चलन दु । मस्तय् मुसु वइबलय् छकूचा धालय् ख्वला दुरुइ तयाः दायेकाः छाने यानाः त्वंकेगु याइ । मुसु वःगु याकनं लनावनी ।
च्व तुलुतुलु वःसा
च्व फायेबलय् गाक्क च्व मवइगु वा तुलुक्क तुलुक्क जक च्व वइगुयात मूत्रकृच्छ धाइ ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् ५० ग्राम छ्व चच्छि लखय् फ्वयाः सुथय् मिश्री ल्वाकछ्यानाः नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । न्हय्न्हु तक थुकथं नलकि थ्व ल्वय् क्वलानावनी ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् निगः सुकुमेल प्वलाः नचुक्क न्ह्ययाः क्वाः क्वाः दुरु त्वनेगु चलन दु । नापं थुकिं च्व नं हिइसे च्वंकीमखु ।
– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय् २ ग्राम सुंपालु चुं व मिश्री ३ ग्राम ल्वाकछ्यानाः दुरुनाप त्वनेगु याइ । थथे यायेबलय् च्व फायेबलय् हि वइगु नं दिनावनी ।
लासाय् च्व फाइपिंत
मचापिं मस्तय्सं लासाय् च्व जक फानाः दुःख बीगु इलय् उमेर कथं कस्ति फ्ययेकेगु याइ ।
लुसिप्वता जाःसा
लुसिप्वता जाइबलय् धौबजि वालाः लुसिप्वता जाःगु पतिंचाय् तयाः मलमल कापतं पतिंचा चिनाबीगु याइ । थुकिं लुसिप्वता जाःगु याकनं पाके यानाः लंकेगु ज्या याइ ।
ल्हाः तु्ति इसुसे स्याइबलय्
छमना लखय् बुरापतिं पायेकूगु सिंचि तयाः दायेकाः गुलि फु उलि क्वाः क्वाः हे मलमल कापः थुनाः इसुथाय् छ्वाछ्वा यायेगु चलन दु । छकःनिकः थथे चिलखं छ्वाछ्वा यातकि इसुसे च्वंगु लनावनी ।
ल्ह्वये वःसा
वाक्वाक् वयाः ल्ह्वये वयाच्वंसा यला व सुकुमेल भचा पतिचिंक छ्यानाः दापाः वंक लः दायेकाः त्वंकेगु याइ । थथे यायेबलय् ल्ह्वये वइगु दिनावनी ।
वा किलं नःसा
वा किलं नःसा सिंचि हिखयः तयाः लखं कुल्ला यायेगु । वा किलं नःथाय् हिं तयाबीगु नं ज्यू, तर वाया हाय् थीके मज्यू ।
वा बुया वइबलय्
चिचिधिकःपिं मस्तय् वा बुयावइगु इलय् गिजाय् कस्ति इलेगु यानाबी । कस्तिं गिजायात सालुकाबी, वा बुयावये अःपुकाबी ।
वा स्याःसा
वा स्याइबलय् नयेगु तूचिकनय् चि भतिचा तयाः वाय् बुलेगु । पाउँघाँय् दायेकाः कुल्ला यायेगु । आमाःसि माया दंया दतिवनं वाय् बुलेगु ।
वाःकाः वाःकाः वःसा
– वाःकाः वइबलय् लः भचा त्वनाबीगु यातकि नं वाःकाः वःगु म्हो जुइ वा दिना हे वनी ।
– वाःकाः जक वयाच्वन धाःसा ग्वःसं प्यंगः न्यागः नचुक्क न्ह्ययाः नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।
– वाःकाः वइबलय् सुंपालु, मलय्, इमू व पिपि उतिग्यंक कयाः चुं यानाः उकी सवाः कथं सिंचि व बेय्चि ल्वाकछ्यानाः ख्वाउँगु लःनाप भचाभचा नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।
वाकवाकि वइबलय्
वाकवाकि वइबलय् वा बान्ता जुयाच्वंगु इलय् यलायात भतिचा मिइ छुयाः प्वलाः न्यापु खुपु यलापु नकेगु याइ । थुकिं बान्ताया बेग शान्त यानाबी ।
सँ हाया वःसा
– सँ हायावइबलय् चिग्वःगु अम्बः प्यंगः न्यागः ध्याध्या यानाः अचार थें दयेकाः उकी छगः कागति तिसिनाः सँ हायावंथाय् व सँ महाःथाय् नं पतिंचा तुलाः मालिस यानाः बाघौति लिपा यच्चुक लखं चायेगु
याइ । थथे यायेबलय् न्हूगु सँ बुयावइ । हायेत्यंगु सँ हायेके बीमखु, सँ हाकुसे, नाइसे व ताःहाकः यायेत नं ग्वाहालि याइ ।
– सँ हायावइबलय् म्वःल्हुइगु स्वयां बाघौ (३० मिनेट) न्ह्यः तुसियात ध्याध्या यानाः तिसिनाः तुसिया तिं सँया हा थ्यंक वनी कथं बांलाक मालिस यायेगु चलन दु । थथे यातकि सँ हाइगु म्हो जुइ । गबलें गबलें तुसि मदुसा खौतुसि नं छ्यलेज्यू ।
– सँ हायावंथाय् पालुति, वाउँगु धनियाति व कागति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः सँया हाय् थ्यंक वनी कथं मालिस यानाः बाघौ वा घौछि ति लिपा म्वःल्हुइगु याइ । थथे यायेबलय् न्हूगु सँ नं बुयावइ, सँ नं हाया वनीमखु ।
– सँ पाचुयावंथाय् प्याजयात ध्याध्या यानाः तिसिनाः बहनी द्यने त्ययेकाःं मालिस यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय् आपाःसिया सँ बुयावयेगु याः ।
– सँ पाचुयावंथाय् जक लाभाया ति नं बुलेगु याइ । निला–स्वलातक थुकथं यायेबलय् सँ बुयावइ ।
सर्दिंं छ्यं स्याःसा
सर्दिंं छ्यं स्याःसा मलय् निगः, तेजपात छहः, इमू, हलूपालु छच्वः, पालु अथवा सुंपालु छकूचा तयाः सिंचिलः दायेकाः त्वन धाःसा क्वलाइ ।
सेखं चाःसा
सेखं चाःसा सिंचि, मलय् निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाखवंक वासःलः दायेकाः त्वनेगु याइ ।
सः सूसा
– सः सूगु इलय् कचिगु पालु कुचा कुचा यानाः छकू छकू ग्वय् थें नयेगु चलन दु ।
– सः सूगु इलय् इस्तमि (जेठीमधु)यात नं चिचिकुक तानाः ग्वय् नः थें छकू छकू नयेगु याः । थथे याइबलय् सः चालावनी । नापं कथु स्याःगु नं लनावनी ।
– सः सूगु इलय् इस्तमिं जक ज्या मयाइगु अवस्थाय् थ्व नापं सःपि नांया जडिबुटी नं छकू छकू ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ ।
– सः सूगु इलय् बहनी द्यने त्ययेकाः ग्वाः दयेकेबलय् तइगु तुयुगु सख्वाः (चुन) यात कथुइ पिने पानाः कन्हय्कुन्हु सुथय् ख्वाः सिलेबलय् थुकियात नं सिलाछ्वयेगु याइ । सः बांलाक हे चाली ।
– सः सूगु इलय् क्वाःलखय् भतीचा कस्ति तयाः गरगर यायेगु याइ, थथे यायेबलय् नं सः चालावं ।
– ग्वालय् तयेगु सख्वाःयात बहनिइ द्यने त्ययेकाः गःपतय् इलाबीगु, कन्हय् सुथय् ख्वाः सिलेखतं व सख्वाःयात नं सिलाः छ्वलकि सः सूगु लनी ।
हाछिकाः वइथें जूसा
हाछिकाः वइथें वइथें जुयाः उसिमिसि जूसा न्हाय् व न्हाय्पनय् ल्हातं मदिक्क गिलिगिलि यानाबीगु । पलख थथे यातकि याउँसे च्वनावनी ।
हानाः प्वः वःसा
हायेसातकि हे नायुगु कापः छकू ग्वाराचिनाः उकियात म्हुतुया सासलं हाः हाः यानाः क्वाःजः बियाः प्वःवःथाय् क्वाक्क त्यलाबीगु । प्वः वःगु थासय् बजि नचुक्क न्हायाः क्वाःक्वाः तिकाबीगु ।
हिकु वःसा
हिकु वःसा न्हाय्, म्हुतु, मिखा, न्हाय्पं प्वाःतिनाः पलख सासः मल्हासे फछिंफत्तले दिनाः सुम्क च्वनी । पलख थुकथं च्वनकि हिकु वइगु दिनावनी ।
ह्याउँमचातय् त्यपुचा पिहां वःसा
ह्याउँमचातय् त्यपुचा पिहां वःसा तूचिकं मी पनाः क्वाः तयाबी । थुकथं बरोबर तूचिकंया क्वाः तयाबिलकि पिहां वःगु त्यपुचा मिले जुयावनी ।
अंपु
सुपारी अं नयाः ल्यं दुगु पुयात निभालय् पानाः गंका तयेगु । न्हापा न्हापा भुतुलिइ सिँ च्याकाः म्व ह्वलाः भुतू च्याका जाकेँ थुइगु याइ । जा थुइ सिधयेकाः गुनुगुनु च्याःगु म्वमिइ अंपुयात स्वचाकाबीगु । छुं ई लिपा व अंपुयात पिनेच्वंगु ख्वला प्वलाः दुने च्वंगु पु नयेगु । थ्व पु माकुसे च्वनी ।
थथे नयेबलय् झारा जूगु लनावनी । संखवती धयागु आयुर्वेदिक वासः दयेकेबलय् छगू ब्वति कथं अंपुयात नं तयेगु यानाच्वंगु दु । थ्व वासः झारा जूपिंत तसकं ज्यू ।
अजयफुलि
बुँइबुँइ चिचिफ्वयेक वँचुगु स्वां ह्वइगु छताजि स्वांमा खः । गुंपुन्हिबलय् क्वाति दायेकेबलय् अजयफुलि तयाः दायेकेगु याइ । थुकिं प्वाःया ल्वय् क्वलाकी । थौंकन्हय् क्वातिइ अजयफुलि तयाः दायेकेगु त्वःफिके धुंकल ।
अन्तलि
अन्तलियात मनाः हः जक छथाय् तयाः ख्यें नाप दयेकाः नल धाःसा मिखाया दृष्टिशक्ति बल्लाइ । अन्तलिचा मनेबलय् हाकु हाकु धाःगु ति वइगुलिं थुकियात वांछ्वयेमाः । न्हापा न्हापा अन्तलिचा तरकारी दयेकाः नयेगु याइ । अन्तलिचा नलकि प्वाः सफा जुइ । प्वाःया थीथी ल्वय् क्वलानावनी । अथेहे इकंचा व बकं मनाः वालाः जीचि तयाः नलकि नं प्वाः सफा जुइ ।
उलाबजि
लः मदुथाय् वा हे पिनाः उला वा सयेकाः उकिया हे बजि ल्हुयाः उलाबजि दयेकी । व हे उलाबजि वा ल्हुयाबजिइ चाकु तयाः नलकि मुसु वःगु लनी ।
कुनःबुँ
कुनःबुँया अचार दयेकाः नयेगु याइ, ला नाप ल्वाकछ्यानाः नं नइ । विशेष यानाः झारा जूपिंत कुनःबुँया तरकारी वा अचार दयेकाः नकलकि झारा जूगु म्हो जुइ । झारा जुयाः प्वाःस्याःसां व नं क्वलाइ । कुनःबुँ नयेमयःसा कुनःबुँ दायेकाः वःगु तिइ चि, जीचुं तयाः त्वंसां झारा जूगु लनी ।,
कुनू सनाः
कुनूयात ह्यंग्वालय् छुयाः सिसि धालकि उगु कुनूयात चिकिकुक तानाः जी, चि, मल्ता, झम्सि वा कागति तिसिनाः सनाः दयेकाः नयेगु चलन दु । थुकिं पित्तजन्य ल्वय् क्वलाकीसा नयेमयः जूपिंत नये ययेकी । कुनूयात चिचिइकुक हाकःचा जुइक तानाः गंक पानाः निनाः चुंनाप वालाः सिसिइ तयाः फिनाः वासःया रुपय् नयेगु नं याः । ज्वर वल धाःसा नं कुनूसुकू नयाः ज्वर लंकेगु नं याः ।
खालु
तापालं (औलो वा मलेरिया जुइगु थाय्बाय्, भारतं लिहां वये न्ह्यः) आकाशवाणीपाखें थुगु दिनय् वइ धकाः खबर सीकाकाइ । छेँय् वयेसातं खालु (चिराइतो) फ्वयातःगु लः खालुलः बागू गिलासं निसें छगू गिलास तक त्वंकेगु याइ । औलो÷मलेरिया ल्वय् मजुइमा वा जूसां याकनं क्वलायेमा धकाः थथे त्वंकीगु खः ।
खिचाभ्वाथः/खिचाभ्यातः
थ्व छताजि घाँय् खः, लँय्लँय् अथें हे बुयावइच्वनी । थ्व खिचाभ्वाथःयात तू चिकनय् क्वयेकाः बुलाबिल धाःसा चासुकै व मेमेगु कै मदयावनी । थ्व हे खिचाभ्वाथःयात मचाबू ब्यंकेबलय् ईदाइचा दायेकीबलय् नं छ्यलेगु याः ।
ख्वाखःचिया ति
न्हाय्पं स्याइबलय् लैंहः (ख्वाखःचा)यात बांलाक सिलाः ध्याध्या यानाः छ्यानाः ति पिकयाः निफुति स्वफुति न्हाय्पनय् तलकि न्हाय्पं स्याःगु क्वलाना वनी । न्हाय्पनं धुनू (पीप) वःसां थथे ख्वाखःचा ति तयाबिल धाःसा धुनू वःगु लनी ।
ग्वाः
मचाबूम्हेसित ग्वाः नकल धाःसा मां व मचायात मुसु वःगु क्वलाइ । हि नं सफा याइ । नापं हि नं अप्वयेकी । उकिं मचा बूपिंत ग्वाः नकेगु चलन जुयाच्वंगु ।
घोडताप्रे
घोडताप्रे धयागु छथी घाँय् दु । थुकियात ब्राम्ही नं धाइ । घाः जुयाः हि वःथाय् घोडताप्रे तिसिनाः तयाबिल धाःसा हि वःगु दिनावनी । नापं घाः नं लनी । थ्व घोडताप्रे दायेकाः त्वनकि स्मरणशक्ति बल्लाइ । आखः ब्वनीपिं विद्यार्थीतय्त थ्व अतिकं ज्या वः । स्मरणशक्ति अप्वयेकेत ग्वाहालि याइगु आयुर्वेदिक वासः सारस्वत चूर्णय् नं थ्व घोडताप्रे तयातःगु दइ ।
घोति चौथि
घोति चौथि मस्तय्गु निंतिं तसकं नीगु वासः खः । थ्व वासः आयुर्वेदय् शास्त्रय् उल्लेख मदु । तर थुकियात द्वःछि दँ न्ह्यःनिसें छ्यला वयाच्वनागु दु । मस्तय् जंक्व याये न्हयःनिसें नकीगु चलन दु ।
मस्तय् तागत मन्त, कमजोर जुलकि घोति नकेगु चलन दु । मांया दुरु च्याफुति झिफुति ल्वाक छ्यानाः वहःया चम्चाय् तयाः नकेगु चलन दु । अथेहे मस्तय्त प्वाः स्याःसा प्वाः सफा यायेत चौथि नकेगु चलन दु । थ्व नं वहःया चम्चाय् मांया दुरु हायाः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । वहःया चम्चाय् तयाः नकलकि म्हय् दुने च्वंगु विषयात पितिना छ्वयेत ग्वाहालि याइ ।
चौलानिति
जाकियात न्हापां छकः सिलाः लः वांछ्वयेगु, उकी धूधाः दयेफु । वयां लिपा लः तयाः बांलाक संकाः चौलानिति दयेकेगु । उकी चिनी वा मिश्री भचा तयाः त्वंकल धाःसा च्व हीसे च्वनीगु, च्वफायेबलय् बातः वनेगु (च्वफाये धुंकाः छफि खनेदइगु)यात नं क्वलाना वनी ।
च्याम्पति
आमलिया पुयात च्याम्पति धाइ । च्याम्पतियात मिइ छुयाः ह्यंग्वाः हे दयेकेगु । उकियात नचुक निनाः छगः यच्चुगु थलय् तयातयेगु । तसकं वातावाता च्वंगु घाः उकियात उकुम जूगु धाइ, उकुमय् तकं थ्व च्याम्पतिया नौ ह्वलाबिल धाःसा घाः लनावनी ।
जिफ्वः
मस्तय् मुसु वल व प्वाः स्यात वा झारा जुल धाःसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा फ्ययेकल धाःसा मुसु वःगु नं क्वलाइ, प्वाः स्याःगु व झारा जूगु नं लनावनी ।
नीहः
म्ह स्याइबलय्, जँ स्याइबलय् वा छ्यं स्याइबलय् नीहः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । म्हय् घाः कै जुयाच्वंगु इलय् नीहः लखं सिलेगु यानाच्वनागु दु । थुकिं घाः व कै लनावनी । ब्लड प्रेसर अप्वः जुयाच्वंगु इलय् नीहः प्यहः न्याहः नकेगु चलन दु । व नं मनूया म्ह, उमेर स्वयाः नकेगु चलन दु ।
पालाःभि
बुंगद्यः रथय् तइबलय् पालाःभि ह्वखनाः मचायात क्वखायेकेगु याइ । क्वखायेके न्ह्यः थुकियात लखय् तयाः ल्वहंतय् चुलाः मस्तय्त फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया ति खाइसे च्वनी । थ्व हे खायु सवालं प्वाथय् च्वंपिं किमित सीगु व खि जुयाः कुहां नं वइ । दछिइ छकः थथे पालाःभि चुलाः त्वंकलकि दछि तक हे किमि दाइमखु ।
पासिपि
हाकुपासियात चक्का चक्का यानाः तानाः सुकू यानातःगुयात पासिपि धाइ । मिसातय् इलय् हे थीमज्यू मजुल धाःसा पासिपि नलकि पाय्छि इलय् हे थीमज्यू जुइगु याइ । विशेष यानाः ज्यापुतय्सं मी हइगु वा बी हइगु पासिपि नलकि मुसु वःगु क्वालाना वनी ।
पिपि
बन्या पसलय् पिपि (पिपला) यात चुं यानाः साखः वा चाकु तयाः छताजि वासः दयेकाः मियातःगु दइ । मुसु वइबलय् व वासः भचा फ्यलकि मुसु वःगु लनावनी । थुकिया सवाः चाकुचाकु पालुपालु धाइ ।
प्याजया ति
बान्ता जुइबलय् बान्तायात तुरुन्त दिके मज्यू, प्वाथय् च्वंगु विकारत पितछ्वयेत निक्वः स्वक्वः तक बान्ता जुइके बीमाः । तर बान्ता झाः झाः पतिकं जुलकि म्हयात सास्ति जुइ । अथे बान्ता जुइबलय् प्याजया ति निगू चम्चा व पालुया ति निगू चम्चा ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । थुकिं बान्ता शान्त यानाबी ।
फ्वंसिपु
फ्वंसियात तरकारी दयेकाः नयेगु, उकिया पुयात फ्वंसिपु धाइ । उकियात निभालय् पानाः गंका तयेगु । न्हाय् स्यात, न्हाय् मनावल धाःसा व हे फ्वंसिपुयात चुलाः पानाबिल धाःसा याकनं हे लनावनी ।
बकंचा/इकंचा
बकंचा÷इकंचाया तरकारी दयेकाः नल धाःसा प्वाः सफा जुइ, कब्जियत जुइके बीमखु ।
बागः ग्वय्
सिमाय् सइबलय् हे बागः जुयाः सइगु बागः ग्वय् लखय् चुलाः न्हकुइ पानाबिल कि छ्यं स्याःगु क्वलाइ ।
बाल्चिया पु
बाल्चिया पुया सवाः खाइखाइ धाः । आँउ जुइबलय् बाल्चिया पु नलकि आउँ क्वलाइ । बाल्चिया दुने नेपाली भ्वं थें सालुगु हः दइ । पु नं उकी हे दइ । थ्व स्वयेबलय् म्येय्या बपिक्वँय् थें च्वनी ।
माय् चिक
घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मांपिंसं मस्तय्त तू चिकनय् माय् क्वयेकाः दयेकातःगु माय्चिकं चसुप्वालय् तीकेगु चलन दु । चसुप्वालय् चिकं व नं माय्चिकं तिलेबलय् मस्तिष्कया सुख्खापन न्हनावनी । घ्यःचाकु संल्हूबलय् सुथय् छछाः माय्ब्वःजा नयेगु चलन नं दु । माय्ब्वः थुइबलय् माय्, घ्यः, चाकु व हाम्वः तयेगु चलन दु । माय् नं म्ह क्वाकेगु ज्या नं याइ ।
ब्याः
झाराबान्ता जुइबलय् लः त्वने प्याःचाइ, लः त्वंकेमाः । अथे लः त्वंकेबलय् ब्याःयात चिकुक्क तानाः फ्वयातःगु ति हे त्वंकेगु याइ । प्वाःया ल्वचय् ब्याः तसकं ज्या वः ।
मिक्वाः
लीयागु बाताचाय् मकःया गुनुमि तयाः लप्तें त्वपुयाः निबः स्वबः कापतं भुनाः फय्कूग्वारा वःथाय् मिक्वाः तयाबिल धाःसा ध्याउक ध्याउक धकाः वयाः प्वाः याउँसे च्वनी । थ्व हे क्वाः स्याःथाय् तयाबिल कि स्याःगु क्वलानावनी ।
मुस्या, पालु
समय् नयेबलय् हाकु मुस्या व पालु तयाः नयेगु याना च्वनागु दु । ला सिबें बांलाःगु प्रोटीनया खानी मुस्या खः । मुस्या नं स्वताजि रंगया दइ । तुयू, सियू व हाकु । थ्व स्वता मध्ये हाकु मुस्या दकलय् बांलाः । अथेहे तुयू, सियू व हाकु हाम्वलय् हाकु हाम्वः अप्वः हे बांलाः । हाकु मुस्याय् दुगु प्रोटीनयात पचे यायेत पालु नयेगु याइ । अझ उलि जक मखु लाभां नं पचे यायेत यक्व ग्वाहालि याइ । लाभां ला ब्लड प्रेसर व कोलेस्टोरल नं म्हो याइ । उकिं समय्बजि नयेबलय् मुस्या पालु व लाभा छ्यलेगु यानाच्वनागु दु ।
मू क्वाति
ज्वर वइबलय् वा कमजोर जुइबलय् मू क्वाति दायेकाः त्वनेगु याइ । थुकी प्रोटीन आपाः दइगुलिं मू क्वाित त्वनेगु वा मूवः नयेगु याना च्वना । अथेहे पःमाय्यात नं सूप थें दायेकाः त्वनेगु याना । भ्वय् नयेबलय् दकलय् लिपा पःमाय् तयेगु चलन दु । थुकिं शक्ति ला बी नापं पचे नं यायेत ग्वाहालि याइ ।
यला
प्वाः बमलाइबलय् मुसु वइबलय् प्वाः हिइबलय् यला नयेगु चलन दु । हि ताकुल धायेवं ल्वय् जुइयः, हि ताकु मजुइकेत नं यला नयेगु चलन दु । नुगःया ल्वय् जुयाच्वंपिंत यला नकेगु चलन दु ।बान्ता जुइबलय् यलायात मिइ छुयाः उकियात ख्वला प्वलाः बागः ति यला नचुक्क न्ह्ययाः नलकि बान्ता शान्त जुइ । यक्वसिया छेँय् थथे नयेगु याइ ।
वहःया चम्चा
न्हापा न्हापा म्हुकंचा (च्याउ) तरकारी दयेकेबलय् वहःया चम्चा वा ख्वलाचा नं तयाः दयेकेगु याइ । यदि वहःया रंग वाउँ वाउँ धालकि व म्हुकंचा नयेमज्यू, विषालु धकाः सीकी । म्हुकंचा बुइधुंकाः वहःया रंग गथे खः अथे हे च्वन धाःसा विषालु म्हुकंचा मखु धकाः सीकाः याउँक नयेगु याइ ।
राजवृक्ष
राजवृक्षया दुने च्वंगु सियुगु काच्याकाच्याच्वंगु चाःचा च्याचाः झिचाः लखय् फ्वयाः उकियात लखय् हे न्हात्तुन्हायाः ति जक त्वनकि झारा जुइ । कब्जियत जूपिंत थ्व तसकं बांलाःगु वासः खः ।
सितु
म्हय् गरम जुल, च्व हिइल, न्हासि वल, न्हय्पं स्याइगु इलय् सितुयात वासः कथं छ्यलेगु यानाः सितुयात यचुक सिलाः छ्यानाः उकिया ति भचा भचा त्वनेगु नं याना । सितु लखय् फ्वयाः त्वनेगु नं याना । तर सितु यक्व नये मज्यू ।
सितोपलादि चूर्ण
मुसु वइबलय् दालचिनी ५ ग्राम, यला १० ग्राम (ख्वला प्वलातःगु), तःध्ये पिपि २० ग्राम, वंसलोचन (बांलाःगु÷थिकेगु) ४० ग्राम व मिश्री ८० ग्राम । थुपिं दक्व छथाय् तयाः नचुक्क निनाः चिधंगु थुमांचां (चम्चा) छगू थुमांचा कस्तिनाप फ्यय्केगु याइ । थ्व वासः सर्दि गर्मी नितां ल्वचय् उतिकं ज्या वः । ल्हाःतुति हिइसे च्वंसा वा न्हासि वःसा थ्व हे वासः ख्वाउँगु लःनाप नकेगु चलन दु । हानं पिसाब हिइसे च्वंसा थ्व हे वासः चौलानि लः नाप नकेगु याइ ।
सिमल
सिमलया स्वां गंकातःगु अवस्थाय् बजारय् मी हइ । थुकियात बांलाक सिलाः लखय् तयाः मनेगु । मनातःगु सिमलयात ल्वहंमाय् तयाः ध्याध्या यानाः उकी जीचुं चिचुं तयाः अचार वा तरकारी थें दयेकेगु । थ्व नयेबलय् ला सवाः वइ । चैत महिनाय् थ्व न्यायेगु दइ । चैतबलय् आपाःसित आउँ जुइ । थथे आउँ जुइबलय् सिमलचिया तरकारी नलकि आउँ लनी । प्वाः स्याःगु नं लनी ।
प्वाः बमलाःगु, मचाछेँ कुहां वइगु, आंपाः पिहां वइगुयात फु छ्वासुइगु धाइ । थज्याःगु इलय् न्हापां निसें सिमल मनाः जीची तयाः तरकारी थें नकेगु चलन दु । आँउ जूबलय् नं सिमलयात थथे हे नकेगु चलन दु । सिमलया पलेसा कुनःबु नं नकेगु चलन दु ।
स्येँलामू
स्येँलायात नचुक्क त्यानाः जीचुं, हलू, चिचुं तयाः संकेगु । जा तायेसातं जाया दथुइ गाः वंकाः स्येँलामू (स्येँत्यानातःगु) तयाः मी चिकं क्वयेकाः उकी हे झ्वाँय् यायेगु । उकियात क्वाःक्वाःगु जां त्वपुयाबीगु । जा व मी चिकंयागु क्वाःजलं स्येँलामूया रंग भचा म्हासुम्हासु धाइ, थथे यानाः नलकि मिखा त्यय्लाइ ।
सःपि व स्तमि
सः सुइबलय् सःपि व स्तमि (जेठीमधु) छकू छकू तयाः म्हुतुइ तयातयेगु । उकिया रसं सः सूगु लंकाबी ।
हलः
सः सुइबलय् चिग्वःगु हलः (थ्व हाकुसे च्वनी) लखय् चुलाः फ्ययाबिलकि सः सूगु चालावनी । झारा मजूसा हाकुगु हलः भतीचा घ्यः तयाः सियाः उकियात चुं यानाः उलि हे बेय्चि ल्वाकछ्यानाः द्यने न्ह्यः लुमुलुमु धाःगु लः नाप चीधंगु चम्चां छगू चम्चा नकेगु चलन दु । थथे नल धाःसा सुथ न्हापां हे याउँक झारा जुइ ।
कच्यूगु वा मगंगु हलः बिहलः (बलः) व अम्बः तयाः त्रिफला दयेकेबलय् हलः छगः, बिहलः निगः व अम्बः स्वंगः तयेगु चलन दु । तर अम्बः चिग्वःगु हे जुइमाः । थुकियात छ्यानाः पु लिकयाः गंके धुंकाः चुं ल्हुयाः त्रिफला चुं दयेकेगु चलन दु । यदि स्वतां गंगु हे अवस्थाय् दुसा स्वताजिं उतिग्यंक तयाः त्रिफला चुं दयेकी । प्याःबलय् हलः दकसिबे तग्वः, बिहलः भचा चिग्वः व अम्बः दकलय् चिग्वः जुइगुलिं १ः२ः३ या मात्राय् ल्वाकछ्यायेगु यानातःगु खः । त्रिफला चुंयात ३÷४ ग्रामया मात्राय् नलकि प्वाः सफा जुइ, हि शुद्ध जुइ, मिखा त्यय्लाइ, नये यया वइ, प्वाः बल्लाइ ।
हलु चि लः
मुसु वइबलय् व सेखं चाइबलय् हलू चि लः दायेकाः त्वनेगु चलन दु । धायेबलय् जक हलू चि, थुकी बुरापतिं पाय्कूगु पालुयात ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टी) हलू, सवाः कथं चि, ग्वःगु जी व इमू चीधंगु चम्चां छगू छगू चम्चा तयाः छगू व बागू ग्लास लखय् तयाः ग्वारा ग्वारा दायेकेगु । छगू ग्लास लः जुलकि छाने यानाः क्वाःक्वाः त्वनेबलय् मुसु वःगु याउँसे च्वनी ।