छँया पाखां पिने वा छेँया मूलुखा न्ह्यःनेसं च्वंगु थाय्‌यात पिखालखु धाइ । थुगु थाय्‌ खुसिया प्रतीक पवित्र थाय्‌ खः । नेवाः संस्कृतिइ पिखालखुया तःधंगु महत्व खनेदु । रक्षा याइम्ह द्यः जूगुलिं पिखालखुयात क्षेत्रपाल व कुमार नं धायेगु याः । गुम्हगुम्हेसिनं पिखालखुइ ल्वहंया वा लीया मन्दःपाः स्वनेगु नं याइ । अप्वःसिनं पिखालखु दुकायेगु धकाः न्हिं न्हिं वसिबँ पुइधुंकाः चाःलाक बँ थिली, द्यः पुज्याइ । बुसांनिसें सीधुंकाःया थीथी संस्कार, नखःचखः, जात्रा आदि पिखालखुइ च्वनाः यायेमाः । मचाबू ब्यंकेकुन्हु, आगंब्वजा पिखालखुइ छानाः इनी । म्हयाय्‌मस्तय्‌त इहि यानाः हयाः पिखालखुइ तयाः बारां छुइ । इहिपाबलय्‌ भौमचायात पिखालखुइ माजुं ह्याउँथ्वं तुति सिकाः, बलिं पियाः सिँफं लुनाः दुकाइ । थीथी नखःचखःबलय्‌ न्हापां पिखालखु दुकयाः द्यइके वने न्ह्यः पिखालखु पुज्याइ । जन्मन्हिबलय्‌ धौबजि, यःमरि पुन्हिबलय्‌ यःमरि, समय्‌ पुन्हिबलय्‌ समय्‌बजि पिखालखुइ छानाः इनी । गथांमुगः कुन्हु दुवातय्‌ बौ वाये न्ह्यः न्हापां पिखालखुइ बौपाः तयेमाः । मोहनिबलय्‌ आगमय्‌ दैत्यया प्रतीक भुइफसि, तुमा, पालुमा पालाः बौपाः पुज्यानाः पिखालखुइ वाइ । अथे हे नःलास्वां नं पिखालखुइ वाइ । द्यःयाथाय्‌ स्याःम्ह बाहांया सीकाःभू भ्वय्‌ नयेधुंकाः क्वँय्‌ मुनाः पिखालखुइ वात धायेवं इपिं पशुपन्छि योनीं मुक्त जुइ धाइ । म्हपुजा व किजापुजाया मन्दः जक मखु छेँय्‌ छुं पुजा याःसां स्वां सिन्हः मुनाः पिखालखुइ वाइ । श्राद्धय्‌ पिण्ड खुसिइ चुइके यंकेवं फि मुनाः पिखालखुइ वाइ । स्वन्तिया लक्ष्मीपुजा कुन्हु लक्ष्मी दुकायेगु धकाः पिखालखु निसें बँ थिलाः लक्ष्मीद्यः पुज्यायेगु कुथिइ तक बँथिली । छेँ दयेकाः पलिं चीबलय्‌ छेँया हामायात पिखालखुइ तयाः लः हायेकी । छेँबौ तयेबलय्‌ शान्तिस्वस्ति यायेत बौ तयेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां पिखालखुइ बौ तयेमाः । दिगु पुजाबलय्‌ दिगुख्यलं द्यः छेँय्‌ दुकायेबलय्‌ पिखालखुइ थाकुलि नकिनं द्यःयात बलिं पियाः लसकुस यानाः दुकाइ । गणचक्र ब्व नं पिखालखुइ तइ । नखःचखःबलय्‌ तइगु सिकीब्व कन्हय्‌कुन्हु पिखालखुइ तइ । द्यःया जात्राबलय्‌ द्यःयात बँ थिलाः द्यः पुज्यानाः बाहां भोग नं बी । जात्राय्‌ द्यःखः पिखालखुइ तयाः द्यःखतय्‌ बिज्याकाः जात्रा यानाः पिखालखुइ तुं तयाः लसकुस यानाः द्यःछेँय्‌ दुकाइ । अथे हे ज्याःजंक्वबलय्‌ जंक्वखः पिखालखुं सालाः गणेद्यः चाःहीकाः लसकुस यानाः दुकायेगु याइ । सुं सित धायेवं पिलालखुइ पाखाकुँ थनाः सीम्ह कूतालय्‌ तयाः सिथं यंकी । सी मुइ धुंकाः मि तःम्ह, वा ह्वःम्ह, छेँया जःपिंत पिखालखुइ तयाः बलिं पी । कौलाब्व न्हिं न्हिं पिखालखुइ वाइ । न्हय्‌न्हुमाः नं पिखालखुइ तइ । अथेहे सीम्हेसिगु नामय्‌ दकलय्‌ न्हापां १०८ प्वाः मत पिखालखुइ च्याकेगु चलन दु ।

लिच्छविकालीन तना वनेधुंकूगु छगू बज्रयानी विहार खः— सर्वसिद्धी महाविहार । थ्व विहारयात चलनचल्तीया भासं पिंगल विहार धाइ । ग्वल देय्‌या लामपोखरी (ताःहाकःगु पुखू) दुगु थासय्‌ थ्व विहार दु । कालोपुलं थहां वनाः चाःबही गणेद्यः मथ्यवं कुटुबहाः नांया थासय्‌ थ्व लानाच्वंगु दु । इतिहासया गर्भय्‌ सलंसः दँ तक तनाच्वंगु थ्व विहार थौंकन्हय्‌ येँय्‌ देय्‌या म्हसिका जूसां छुं न बौद्धविहार संघय्‌ दुथ्यानाच्वंगु मदु । थ्व विहार लिच्छवि जुजु नरेन्द्रदेवया इलय्‌ भारतया पिंगला रानीं दयेकावंगु जनविश्वास दु ।

इतिहासय्‌ लिच्छविकालय्‌ बिशालनगरय्‌ तःधंगु उथलपुथल जूगु ब्वने दु । पिंगला विहार उकिया हे दसु नं खः । बिशालनगरया पतनया निद्वःदँ लिपा गुह्येश्वरी दर्शन याःवःम्ह पिंगला रानीं थ्व विहार दयेकाः ६०० म्ह सर्वसंघ बाँडातय्‌त त्वःतावन धाइ । तर विहारया बाँडात तःभुखाय्‌, बिशालनगरय्‌ तसकं मिं नःगु, शंकराचार्यया दमन वा हिन्दू ब्राम्हणतलिसेया शास्त्रार्थय्‌ बुनाः विस्थापित जूगु किंवदन्ती दु । येँ वतुया मूलश्री महाविहार (मू बाहाः)या आजुपिं न्हापा चाबहीया पिंगल विहारपाखें वःपिं धाइ । थौंतक नं मूबहाःया बज्राचार्यपिंसं पुजा संकल्प वाक्य ब्वनेबलय्‌ थःत “मूलश्री महाविहारावस्थित पिम्बहालाचार्य…” धकाः सम्बोधन यानावयाच्वंगु दनि ।

थौंकन्हय्‌ पिंगला विहारया सुचं पाटी थ्व विहार तःभुखाचं यानाः ध्वस्त जूगु न्ह्यथना तल । तर मूबहालय्‌ न्यनेदुगु किंवदन्तीकथं विहारय्‌ तसकं ग्यानापुक्क मिं नःगु धयातल । थुकिं यानाः विहारया वास्तविक घटना तसकं अलमल जूगु खनेदु । पिंगल विहारय्‌ न्हापा गुगु घटना जुल उकिया लिच्वःकथं अनया वासिन्दात मेमेगु थाय्‌ च्वंवनन । पिंगल विहार ध्वस्त जूगु तःदँ लिपा अन च्वंम्ह द्यःयात यलय्‌ यंकूगु खः । गुकियात हेमराज शाक्यजुं थःगु सपूm ‘शिवदेव संस्कारित रुद्रवर्ण महाविहार छगू अध्ययन’य्‌ नं न्ह्यथनातःगु दु । थौंकन्हय्‌ थ्व द्यः हिरण्यवर्ण महाविहार, क्वाःबहाःया मू द्यःया रुपय्‌ पलिस्था याना तल । वि.संं २०६८÷८÷९ कुन्हु हिरण्यवर्ण महाविहारपाखें पिंगल विहारयात थःम्हं यंकूगु द्यःया पलेसा लुं सियातःम्ह भगवान द्यः विहार शिलान्यास यानाः पलिस्था यानाबिल । छगू किंवदन्तीकथं मारवार देय्‌या रानी पिंगला थः भाःतपाखें अपमानित जुयाः गुह्येश्वरीइ वयाः च्वंवःगु जुयाच्वन । छुं हे मनसे द्यां लानाः द्यःया आराधना यानाच्वंम्हेसित द्यवं च्वनेगु थाय्‌ दयेकाः च्वनेत व जुजुयात सम्मोहित याये फइकथं मिखाय्‌ अजः उलाः च्वनेत उजं जुल । रानीं अथेहे यात । नापं उगु थासय्‌ थीथी द्यःपिनिगु आकृति च्वयाः वा पलिस्था यानाः बहाः दयेकल गुकियात पिंगला विहार धाल धइगु दु ।

मेगु किंवदन्तीकथं पिंगला विहारया साधकत न्हिन्हि छम्ह तान्त्रिक थुसाया बलं आगमय्‌ च्वनाः गुह्य पुजा याइगु जुयाच्वन । थ्व थुसायात छन्हु पशुपतिया बम्र्हूतय्‌सं खुयायंकेवं विहारया गुह्यपुजा भंग जूवन । विहारया साधकतय्‌गु तन्त्रसिद्धी तनावन । उमित म्हगसय्‌ पिंगला विहारय्‌ भोगचलन यायेगु ई सिधःगुलिं दक्षिण भेगय्‌ च्वंगु छगू तमागु सिमा दुथाय्‌ च्वं हुँ धकाः आगंद्यवं उजं जुल । वयां लिपा बुलुहुं पिंगला विहारया मनूत दक्षिण भेगय्‌ च्वंवन धाइ ।

थौंकन्हय्‌ पिंगला विहारदुनेया भगवान द्यःया न्ह्यःने निगः चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । शिलापत्र न तयातःगु दुसा जाःप्वं थयेबलय्‌ मन्दःगाः नं तयातल । पिंगल विहारया पुलांम्ह द्यःया ल्यूने च्वनीगु प्रभामण्डलया कुं छकुं न विहार परिसरय्‌ खनेदु । ल्यूने लाक्क दथुमन्दः चैत्य नं थापना यानातल । विशेषतः थ्व विहारलिसे थुसाया सम्बन्ध दुगुलिं दीपंखा यात्रा जुइबलय्‌ थ्व पिंगल विहारय्‌ नंं परिक्रमा याये हे माःगु चलन दु ।

वतु तःधंबहाःया निगुगू कचा बहाःकथं थ्व बहाःयात कयातःगु दु । तःधंबहाःया पश्चिमपाखे चीधंबहाःया न्ह्यःनेसं थ्व बहाः दु । थ्व बहाःयात पिच्छेबहाः वा खुँबहाः नं धाइसा संस्कृत भासं जाम्बनन्द विहार धाइ । आःतक थ्व बहाःया रुप स्यंगु मदुनि । छचाःखेरं नितँ जाः आँय्‌पापौया पलिं चिनातःगु थ्व बहाःया स्थापना ने.सं. ७११ पाखे बहाःया शाक्यभिक्षु जयलक्षजुं थःगु जग्गादान बियाः याःगु खः ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । थ्व बहालय्‌ छचाखेरं चाःहिले जिइक फः तयातःगु दुसा क्वाःपाःद्यःथाय्‌ दुहां वनेगु फःया त्वाथलय्‌ जवंखवं निम्ह चीधिकःपिं सिंह तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया फुसय्‌ सिँया त्वलं नं दु । त्वलंया फुसय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकझ्याः नं दु । अथेहे क्वाःपाःद्यया न्ह्यःनेसं तुयुचिभाः देगःयात सिजपौ तयाः त्वपुयातःगु दुसा जवपाखे ल्वहंया छत्रपाल दु ।

थ्व बहाःया पलिस्था याःम्ह शाक्यभिक्षु जयलक्षजुयात उगु इलय्‌ तसकं तःमिम्ह, जुजुलिसे सःतिम्ह जक मखसे राजकाजय्‌ नं प्रभाव दुम्हकथं कायेगु याः । उकिं राज्यपाखें देया अपराधय्‌ लगे जूपिं खुँ, डाका, फताहातय्‌त बौद्ध शिक्षा बियाः नैतिकवान दयेकेत थ्व बहालय्‌ तये हइगु जुयाच्वन । थज्याःपिं अपराधीतय्‌त तइगु बहाः जुयाः मनूतय्‌सं थ्व बहाःयात खुँ बहाःकथं म्हसीकल । कालान्तरय्‌ खुँबहाः हे धायेगु यानायंकल ।

एम्स मुभिजपाखें ने.सं.११३० दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता विनेभानन्द वैद्य खःसा निर्देशक स्वतन्त्र संसार महर्जन खः । थुकी राजु महर्जन जुजुया बाखं दुसा संगीतकार राजभाइ बज्राचार्य व शिव शाही खः । संकिपाया छायाँकार गुणराज शाक्य व प्रदिप सिंह थापा खःसा कलाकारकथं राजु महर्जन जुजु, तिर्थ अवाले, बबिता शाक्य, विनेभानन्द वैद्य, बेखा महर्जन, रामकृष्ण श्रेष्ठ, सोनीपिं दुथ्याः । थुकी देय्‌या संस्कृति लुमंकाः सुं वइ ला धका पियाच्वंम्ह छम्हेसिया बाखं न्ह्यब्वया तःगु दु ।

पिवांचा तनावने धुंकूगु तार दुगु छता हे जक परम्परागत नेवाः सूरबाजं खः । निपु तार दुगु थ्व बाजं पतिंचां बाय्‌ गजं कियाः थाइ । न्हापा दापा व मेमेगु भजनय्‌ पिवांचा थाइगु खः । थ्व बाजनं मेया धुन थायेज्यू ।