पुं (चित्रकार)
पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।
पुजा ज्वलं
नेपाः देय् बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुजातीय देय् खः । थुकथं थन धार्मिक सहिष्णुता यक्व खनेदु । नेपालय् थीथी धर्म माने याइपिं दुसां तबि हिन्दु व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः मेमेगु धर्म माने याइपिनिगु ल्याः सिबय् अप्वः दु । हिन्दु धर्मय् नं बौद्ध धर्मय् नं पुजाया चलन दु । थथे पुजा याः वनीबलय्, द्यइके वनीबलय् पुजा ज्वलंतय्गु आवश्यकता जुइ । उकी मध्यय् नं ली, सिजःया थीथी प्रकारया पुजा ज्वलंत दयाच्वनी ।
नेपाः देसय् नं नेवाःत धार्मिक आस्थाय् अझ अप्वः झुकाव दुपिं खः । नेवाः समुदायदुने नं हिन्दु धर्म माने याइपिं व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः अप्वः दु । मेमेगु धर्म माने याइपिं दुसां उमिगु ल्याः म्ह्व जक दु । नेवाःतय्सं पुजा याःवनीबलय् व द्यइके वनीबलय् ली, सिजःया ज्वलंत छ्यला वयाच्वंगु ताः ई न्ह्यवःनिसें खः । विशेष यानाः माध्यमिककालय् नेवाःत अतिकं सम्पन्न जू । थ्व हे हुनिं नेवाःतय्सं थीथी सम्पदात, संस्कृतित निर्माणया नापनापं थीथी जात्रात, नखःचखः दयेकाः माने याना वयाच्वंगु दु । थुपिं जात्रात, नखःचखःत थीथी द्यःपिं लिसे सम्बन्धित जुइगु जुयाः पुजा ज्वलंतय्गु छ्यलाबुला नं अतिकं जुइगु जुइ । पुजा यायेत, द्यइके वनेत मदयेकं मगाःगु पुजाभु, लःथल, कलः, क्वतः, काय्ब्व, समय्ख्वला, सुकुन्दा लिसें थीथी ज्वलंत ली, सिजःया हे जुइ । धार्मिक आस्थाया हुनिं थौंतक नं नेवाःतय्सं पुजा ज्वलं तयाः न्हिंन्हिं द्यइके वनीगु, नखःचखः व जात्राय् वनीगु याना वयाच्वंगु दु ।
आचमानि
पुजा यायेत छ्यलीगु पंचपात्रय् च्वंगु नीलःयात थकायेगु निंतिं आचमानिया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातइ । थ्व थल चीधं जुइ । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइजकथं चाइ । सिथय् पाखे लः लिकायेत ज्याछिंक भतिचा गाः वंकाः तःगु दइ ।
कलः
थीथी द्यःयाथाय् पुजा याःवनेत थीथी पुजाज्वलं तयायंकेगु थलयात कलः धाइ । थ्व थल अप्वः धया थें लीया दइ । थ्व थल थीथी ज्वलंत तयेजीक गाः वनीसा लखाये वा यखाये छिंक चु नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वःलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा ब्वराकी । अनंलि मेगु पातायात ताःहाकः जुइक चाइ । उकियात लिसं तयाः ग्वःलाक्क स्वाइ । उगु ब्वय् च्वय् भतिचा चिचाकः जुइसा क्वय्या ब्वय् भतिचा तःचाकः जुइ । क्वय्या ब्वय् चक्का पातायात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । ज्वनेत छिंक चुया निंतिं साइजकथं पातायात चानाः लिसं तयाः ग्वलाक स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चुयात भतिचा ब्वराकी । अनंलि जवय् खवय् पाता स्वानाः कलःया म्हया ब्वय् की तानाः स्वाइ । थ्व थल त्वपुइकथं पुजाभः छपाः नं तयाबी ।
कलश
पुजा यायेगु झ्वलय् नीलः तयाः थापना यायेत भिंगु ज्याय् कलशया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल ली, सिजः, चाया नं दइ । कलशय् अःखुं दइगु व अखुं मदुगु नितां दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, तौया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं दयेकेत चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुइ । ल्हुयाः ग्वारा दयेकेधुंकाः उकी ककु स्वायेगु याइ । प्वाःया ब्व ग्वाराक पिहां वइसा, ककुया ब्व चिपु जुयाः दइ मखु । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ तयेगु याइ । छ्यंया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुयाः भतिचा फःपुइकी । उकी दथुइ लाक ककुया साइजकथं ह्वः खनाः ककु व छ्यंया ब्व लिसं तयाः स्वाइ ।
क्वतः
विशेष यानाः नेवाःतय्सं पुजा वनेत छ्यलीगु छता ज्वलं । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः चकनी सा गपःया ब्व भतिचा दुहां वनी । अनंलि प्वाःया ब्व पिहां वइ । थ्व थलया क्वय्या ब्वय् दथुइ भतिचा ग्वार्चाचिंक थकया तःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ ।
उगु ग्वलाःगु पातायात ल्हुयाः भतिचा थकाइ । उगु थहां वःगु ब्वयात ब्वराक्क ल्हुयाः च्वय्पाखे चीधं यानायंकी । च्वय् म्हुतुया ब्वय् भतिचा फःपुइकी । क्वतःया जाः चिजाः जुइ । क्वय्या ब्वया दथुइ भतिचा ल्हुयाः दुनेपाखे थकाइ ।
खाय्कुलिं
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् खाय् छायेत खाय्कुलिंया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा चकनाः ककुया ब्व भतिचा दुहां वनाः क्वय्या ब्व भतिचा पिहां वइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयेकातःगु दइ ।
थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थगासा कथं क्वय्या ब्व, ककु व छ्यंया ब्व नापं दथुइया ब्व धालय् यानाः दयेकी । थुपिं ब्वत छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः खाय्कुलिं तयार जुइ ।
गुंगूमकः
पुजा यायेगु झ्वलय् गुंगू थनेत गुंगूमकःया छ्यलाबुला जुइ । गुुंगूमकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया वा चाया नं छ्यलेगु चलन दु । गुंगूमकः चु दुगु दइसा, चु मतसे नं दयेकातःगु दइ । मकलय् ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकी, उकी गुंगू तयाः कुँ वयेकी । गुंगूमकः दयेकेत दकलय् न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । उगु थलय् ह्यंग्वाः नं तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः याइ । च्वय् म्हुतुपाखे पातायात भतिचा फःपुइकी । क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराका यंकी । क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयेगु याइ । मि ग्वाकाः तयेत मकःया म्हय्या ब्वय् चिचिप्वाःगु प्वाः नं खनातःगु दइ । चु तयेगु खःसा चु तयेत ज्याछिंक पातायात ग्वलाक्क पाइप थें यानाः छकूचा दयेका तइसा ह्याण्डल नं तयेगु चलन दु ।
गुल्पाः
बौद्धतय्सं विशेष यानाः गुल्पाः छ्यलेगु याः । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलयात भगवान बुद्धया पात्रया रुपय् कायेगु याः । थुकी जाकि तयाः थीथी देगलय् गुम्बा, विहारय् छायेगु याइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः ब्वहःया ब्वयात भतिचा दुकाइ । उकियात हाकनं छ्यंया ब्वपाखें फपुइकाः च्वय्या ब्व चिप्वाः याइ ।
जलहरी
पुजा यायेगु झ्वलय् शिवलिङ्गय् लः हायेकेगुया निंतिं जलहरी छ्यलेगु याइ । थुकी लः लिसें दुरु, घ्यः, कस्ति नं तयाः महाद्यःयात द्यछायेगु याइ । थ्व थल सिजःया दयेकी । गुलिं जलहरी त्रिखुट्टीया व्यवस्था यानातःगु दइसा गुलिखे खायेगुकथं सिखः वा खिपःया प्रयोग नं जुइ । थ्व थल स्वयेबलय् च्वामुबाताया चिग्वःगु स्वरुप थें नं च्वनी । थ्व थलया म्हुतुप्वाः खुल्ला जुइसा क्वय्पाखे बुलुहुं च्वामु जुजुं प्यंचाःपाखे पुरा हे च्वामुया वनी । क्वय्या ब्वय् चिचाप्वाःगु ह्वः छगू तयाः लः, दुरुलिसेंया पदार्थ शिवलिङ्गय् हायेकेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चानाः ल्हुइगु याइ । म्हुतुया ब्व खुल्ला जुइसा प्यंचाःपाखें च्वामुसे यानायंकी । त्रिखुट्टी दयेकेत तार अथवा पातायात जलहरीया साइज कथं ताहाकः जुइक चानाः ग्वलाक लिसं तयाः स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चक्कायात स्वंगू ब्व यानाः छपु छपु तुतिया रुपय् स्वायेगु याइ ।
झारि
पुजा ज्वलनय् झारिया नं कलशया थें हे ज्या वइगु खः । पुजाया निंतिं नीलः तयाः थ्व थलया छ्यलाबुला याइ । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल करुवा, तांफ, कलश सिबय् भतिचा तजाः जुइ । थुकी अःखुं नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं, तौया ब्व अनुसार चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक निगू चाइ । प्वाःया च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः ग्वारा दयेकी । उगु निगू ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । उगु प्वाःया ब्वय् अःखुं स्वाइ । झारिया ककु चित्याः जुयाः भतिचा ताःहाकः स्वाइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा पाइ । दथुइ लाक ककुया ध्वःया साइजकथं प्वाः दइ । छ्यंया ब्व दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक चानाः दथुइ ककुया ब्व लाइथाय् ह्वः खनी । अनंलि भतिचा ब्वराकाः ज्वनेछिंक छकूचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ स्वानाः झारि तयार जुइ । तौ तयाः भतिचा तःजाः जुइ ।
थापिंचा
नियमित पुजा सिबय् नं भतिचा विशेष पुजाय् थापिंचा छ्यलेगु याइ । थ्व थलय् थ्वँ अथवा अय्लाः नं तयेगु याः । थ्व थल कँय्या दयेकी । नापं मोहनीया इलय् थापिंचा स्वनेगु धकाः हे जःपिं अनुसार थापिंचायात थापना यायेगु चलन दु । उगु इलय् थुपिं थापिंचाय् अय्लाः, थ्वँ तयेगु याइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासाकथं तौ, क्वय्या ब्व, च्वय्या ब्व, छ्यंया ब्व धाले याइ । प्वाःया ब्वया दथुइपाखे छकूचा बुट्टा थें च्वंक पिकयातःगु दइ । धाले यानातःगु थीथी ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ।
थ्याक्चा
पुजा ज्वलनय् समय्बजि नापं द्यःयात अय्लाः, थ्वँ हायेगु चलन नं दु । उकी मध्यय् अय्लाः तयेगु थलयात थ्याक्चा धकाः धाइ । थ्व थलयात अन्तिचा धकाः धायेगु नं याः । थ्व थल अप्वः धइ थें कँय्या दयेकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं तौ, प्वाःया ब्व, ककु, धाले यानाः दयेकी । ककुया ब्व बुलुहुं चिपु जुयावनी । छ्यंया ब्वयात भतिचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ छगू नं स्वानाबी ।
धाल्चा
घःया हे चिग्वःगु स्वरुपयात धाल्चा धायेगु याः । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातःगु दइ । थुकी सादा धाल्चा, बुट्टा दुगु धाल्चा दइ । पुजाया इलय् माःगु लःया व्यवस्था यायेत धाल्चा छ्यलीगु याइ । थुकियात कलशया रुपय् नं कायेगु याः । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु ह्वःचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ, उकी ककु व ह्वःचा हनाः धाल्चा तयार जुइ । थ्व थल थीथी साइजया दइ ।
धाला
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् थ्वँ छायेत धाल्चाया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलया स्वरुप पुजा करुवा थें हे च्वनी । पुजा करुवा सिबय् खः थें मखुथें भतिचा तःजाः जुइ । थ्व थल अप्वः धयाथें कँय्या दयेकातःगु दइ । धाल्चाय् प्वाः भतिचा पिहां वयाः ग्वाराचिनी । ककु भतिचा चीपु जुयाः छ्यनय् ज्वनेत ज्याछिंक भतिचा फःपुइकातःगु दइ । थ्वँ पिहां वयेत अःपुकेत अःखुं छपु नं तयातःगु दइ । प्वाःया क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं प्वाःया ब्व, नौ, अःखुं ककुया ब्व आदि धाले याइ । उपिं ब्वयात छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः धाला तयार जुइ ।
पंचपात्र
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः पुजाभुइ नीलः तया यंकेत पंचपात्र छ्यलेगु याइ । खय्त ला नीलःया निंतिं करुवा, अंखोरा, लोटा आदि नं दइ । अथेसांतबि नीलःया निंतिं पंचपात्रया छ्यलाबुला नं यायेगु खः । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं गोलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः म्हुतुप्वाः व प्यंचा तक छगू हे साइज यानाः दयेकी । म्हुतुप्वाःपाखे भतिचा फपुइकाः ज्वनेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल यक्व तग्वः जुइमखु ।
पाल्चा
द्यःथाय् पुजा वनेगु झ्वलय लिपालाक्क द्यःयात मत बिइगु चलन दु । उगु इलय् मत बिइत पालचा छ्यलेगु याइ । थ्व थल अप्वः धयाथें सिजःया दयेकातःगु दइ । थ्व थल भतिचा गाःवंक दयेकातइसा इताः तयेत ज्याछिंक च्वय्पाखे छकूचा खलुं वंकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः च्वय्पाखे तःचाकः यानाः क्वय्पाखे चिचाकः याइ । च्वय्या ब्वय् भतिचा फपुइकी । च्वय्पाखे हे भतिचा खलुं वंकाः इताः तयेत ज्याछिंकी ।
पुजाभू
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकेत थ्व थल छ्यली । पुजा याःवनेत माःगु जाकि, बजि, स्वां, सिन्हः आदि थ्व थलय् तयाः यंकी । थ्व थल ग्वलाइसा थीथी साइजया दइ । ली वा सिजःया थ्व थल दयेकी । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइज कथं ग्वलाक चाइ, अनंलि उगु चक्का पातायात भतिचा ल्हुयाः साइडपाखे भतिचा थकयाबी । थुकिया जाः तसकं चिजाः जुइ । अझ भतिचा जक हे थकायेगु याइ ।
मकः
चिकुगु इलय् म्ह वा क्वथा क्वाकेत मकः छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व मकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया, चाया नं दयेफु । थुकी ह्यंग्वाः अथवा कोइला तयाः मि च्याकीगु जुयाः थ्व थल भतिचा गाःवनी । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । अनंलि उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । थुकी ह्यंग्वाः वा कोइला तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः हे जुइ । च्वय्या ब्व म्हुतुपाखे भतिचा चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराया वनी । थुकी बैठक छगू नं दइ । ज्वनेत ज्याछिंक ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । म्हुतुपाखे पातायात मुलातःगु दइ ।
लम्पिचा
पुजाया झ्वलय् समय्बजि नं छायेगु चलन दु । थ्व समय्बजि तयेगु थलयात हे लम्पिचा (समय् ख्वला) धाइ । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थल समय् तयेत ज्याछिंक गाःवंक दयेकातइ । थुकी तौ नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात गाःवंक ल्हुइ । थुकिया म्हुतुप्वाः चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराना वनी । क्वय्पाखे तौयात की तानाः स्वाइ ।
पुजाज्वलं
नेवाःतय् छँेय् छेँय् मनूत सुथन्हापां निभाः लुइ न्ह्यः दनेगु याइ । इमि दकलय् न्हापां दनाः वसिबँ निं पुइ । वसिबँ पुइबलय् मूलुखाय् पिने पिखालखु, लुखाखलु व स्वाहानेबालय् सियुचां इली । अले सुचिनिचि यानाः नीलः काइ। नीलः सुनानं मथीक व हाचां मगायेक पुजाकुथिइ यंकाः दिकी ।
पुजाकुथिइ छेँदुने व छेँपिने द्यःपुज्यायेत पुजाभः तइ । छुं नखःचखः व ज्याखँ दइबलय् उकियात ल्वयेक व माःकथं संकल्प यानाः पुजाभः तइ । अले दकलय् न्हापां पिखालखु निं पुज्याइ। पिखालखु पुज्याये धुंकाः लुखाखलु, स्वाहानेबाः पुज्यानाः वयाः पुजाकुथिइ पलिस्था यानातःपिं गणेद्यः, भिंद्यः, आगंद्यः व मेमेपिं द्यःपिं पुज्याइ ।
कःसिइ सुद्र्यः पलिस्था यानातःगु दइ । वयात पुज्यानाः पिने द्यइके वनी । त्वालय् पलिस्था यानातःम्ह मंकाः गणेद्यः पुज्याये धुंकाः तिनि मेमेथाय् द्यइके वनी । नेवाःतय् न्हिथं द्यइके वनीपिं द्यःपिं मूकथं गणेद्यः, भिंद्यः, चीभाःद्यः व त्वाःबहालय् पलिस्था यानातःपिं द्यःपिं अले अजिमाद्यः, आजुद्यः, करुणामयद्यः, क्वाःपाःद्यः, अले माःद्य, नारांद्यः, ससुद्यः व मेमेपिं द्यःपिं जुयाच्वनी । नखःचखःबलय् धाःसा ई कथं मेमेथाय् नं द्यइके वनी ।
थुकथं द्यः पुज्यायेत वा द्यइके वनेत पुजाकुथिइ पुजाभः तइबलय् मूकथं फुकं पुजाभलय् तइगु ज्वलं धयागु जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय्, इताः, बजि व सिसाबुसा जुयाच्वनी । पुजाभः लिसें चीग्वःगु लःथल छगः नं दइ । न्हापां लः बीधुंकाः तिनि द्यः पुज्याइ ।
अजिमाद्यः व आजुद्यःपिं पुज्यायेत धाःसा समय्ख्वला व धालाचा नं दइ । नखःचखःबलय् व मेमेगु तःधंगु पुजाय् जूसा ग्वःजा, जजंका व मेमेगु ज्वलं नं दयाच्वनी । नखःचखःबलय् छेँय् दयेकीगु ज्वलं गथेकि वः, चतांमरि, यःमरि, ल्वंचामरि, क्वाति, हिसकि, थीथी मरिचरि व मेमेगु नं दयाच्वनी ।
नेवाःतय् छेँय् छेँय् तःधंगु चीधंगु पुजा न्ह्याब्लें दयाच्वनी । थीथी नखःचखः, जात्रा, संस्कार, सी–बू ज्याखँ व मेमेगु ज्याखँ लिसें न्हिथंया पुजाया ज्या दयाच्वनी । मचाबू ब्यंकेगु, इहि यायेगु, बाः¥हाः,
कय्तापुजा, बुन्हि हनेगु व ज्याःजंक्वय् नं पुजाया ज्या यायेमाः ।
छेँया ततःधंगु पुजाय्, गुथिया पुजाय्, आगं व देगुद्यःया पुजाय् क्वतःज्वलं तयाः पुज्याइ । थथे तःजिगु पुजाय् व मोहनिबलय् नं थीथी पुजाज्वलं स्वनेगु नं यायेमाः । क्वतः लीयागु दयेकी ।
पिने तापाक द्यइके वनेत कलखय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । कलः धयागु पुजाज्वलं तयेगु थल खः । थ्व तिंयागु दयेकीगु खः । थुकी लखायाः ज्वनेगु नं दइसा द्यःने पुसा नं दइ। थौंकन्हय् थ्व लीयागु दयेकेगु यानाहःगु दु ।
छँेय् न्हिथं पुज्यायेत व पिने त्वाःबहालय् द्यइके वनेत नं पुजाभलय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । पुजाभः तपाःगु, चिपाःगु, लीयागु, सिजःयागु दइ ।
पुजाभः ज्वलं
पुजाज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं–धुपाँय्, इताः, ताय्, बजि, सिसाबुसा
पुजाभः– द्यः पुज्यायेत माःगु सकतां ज्वलं तयेगु देमा वा भुचा । थ्व तपाःगु, चिपाःगु लीयागु, सिजःयागु, वहःयागु जुइ ।
लःथलचा– नीलः तयेगु थल ।
पुजाविधि व हलंज्वलं
अंप
पुजाआजाय् छ्यलीगु चायागु अःखुंचा दुगु थल वा आम्खोरा । छुं नं पुजाय् वा विशेष यानाः ज्याःजंक्व याइबलय् जज्ञशाला दय्काः च्याम्ह दिक्पाल, अष्टमंंगलया चिं चाया थलय् च्वयाः च्यागू दिशाय् ब्वयेगु याइ ।
अइकः/अजिकः
जाकियात जा दयेकाः मनापु तयाः क्वाक फांगा तयाः त्यनाः उकी लः तयाः थ्वँ लिकाये धुंकाः ल्यंदुगु कः अइकः खः । थ्वँ कायेधुंकाः थुज्वःगु अइकःपाखें बुला दयेकाः त्वनेगु याइ ।
अचःदेखा
अचला वा चन्द्रमहारोषण द्यःया गुह्य मन्त्र । गुरुपाखें शिष्ययात चूडाकर्म यायेधुंकाः सुयात नं कनेमज्यू कथं न्हिथंया न्हिकं याइबलय् मन्त्र ब्वनेगु तातुनाः गुह्य रुपं बीगु शिक्षा ।
अजःसला
अजः तय्गु थल । मचा बुइबलय् न्हूम्ह मचायात मिखाय् अजः उइकेत अजः दयेकाः तयातइगु वहःया चीचाग्वःगु बत्ता । मचाबू ब्यंकीबलय् थःछेँपाखें मचायात माःगु सामान तयाहइगु इलय् थ्व नं तयाः हयेगु याइ ।
अथः
चकंगु सिथय् थकयातःगु चाया थल । विशेष यानाः न्हापा न्हापा वसः हीत छ्यलेगु याइ ।
अन्ति
अय्लाः तयेगु कँय्यागु परम्परागत थल । थौंकन्हय् वहःयागु नं छ्यः । बारुणीपुजाय् खाय् थापिं अय्लाः स्वनीगु इलय् अःखुं दुुगु, दथुइ ग्वःलाःगु, पुसाय् झंगःतयाः दयेकातःगु कलात्मक अय्लाः थल ।
अपसत्य/अपसब्य
ब्राम्हणतय्सं क्वखायातःगु जनाइ का । जनाइ दुम्ह मनू सीबलय् वयागु जनाइयात त्वकाः देपागु ल्हातय् हीकाबीगु छगू ज्या ।
अम्बः
छताजि सि । मनू सिनाः ब्यंकीबलय् सँ चायेधुंकाः हाम्वःनाप ल्वाकछ्यानाः म्वःल्हुइत शुद्धया लागि छ्यली । हाम्वःनाप ल्वाकछ्याना म्वःल्हुइबलय् सँ खाइबलय् जुइगु घाः लनीगु विश्वास याइ ।
अय्लाः
पुजाआजा, भ्वजय् छ्यलीगु त्वनेबलय् कायेयःगु वस्तु । तान्त्रिक पुजाय् थ्वँ अय्लाः, खाय् नाप स्वनेत छ्यली । भ्वजय् नयागु पचे यायेत त्वनेत छ्यली ।
अर्घा
पितृया ज्याय् पिण्डय् लः हायेकेत छ्यली चाकलानाः च्वकालूगु धः दुगु सिजःया थल । द्यःपिन्त जाकि आखे, दक्षिणा, दाफ्वःस्वां लः शंखय् तयाः पुरोहितं वाक्य ब्वनाः तर्पण बीगु छगू प्रक्रिया ।
अष्टचिरञ्जिवी
च्यागू दिशाय् च्वनीपिं च्यागू दिशाया रक्षक । च्याम्ह दिक्पालपिं पुजाआजाय् छ्यलीपिं । अश्वत्थामा, ब्यास, बल, परशुराम, हनुमान, विभिषण, कृपाचार्य व मार्कण्डेय । प्राचीन इलय् ताःआयु दुपिं वा आपाः म्वाइपिं धकाः धयातःपिं च्याम्ह मनूत ।
अष्टमसान बलि
बौद्धतय्सं चचा हालाः भावनात्मकरुपं याइगु बलि । थुकी मेगु बलिइ थें माय्, म्वाः, छाः, लाभा, तयाः पुजा यायेम्वाः ।
अष्टमी व्रत
लय्या शुक्लपक्षया अष्टमीकुन्हु दनीगु धलं वा व्रत अष्टमी व्रत खः । अष्टमी व्रतयात करुणामयया धलं नं धाइ । करुणामय वा आर्यावलोकितेश्वरया धलं कार्तिकशुक्ल अष्टमीनिसें ग्वसाः ग्वइ ।
लय्या शुक्लपक्षया अष्टमीखुन्हु तीर्थ, करुणामय द्यः दुगु थाय्, चैत्य वा बौद्धधर्मकथं महत्वं जाःगु थासय् धलं दनी । गोकर्णनिसें न्यखुतक झिंनिगू तीर्थय् दनी । मुखःअष्टमीनिसें लय्लय् पतिकं दनी । बौद्धतय् देखा कायेत नं अष्टमी व्रत धलं दनी ।
अहोरात्र/वःलाः
न्हिछिचछि याइगु होम । थ्व हे अहोरात्रपाखें वःलाः खँग्वः वःगु खः । येँया स्वीनिगू त्वाः मध्ये क्वःनेया ज्यापुतय् कतिंपुन्हिकुन्हु स्वयम्भू द्यःयाथाय् वःलाः तइ । थःनेयापिनि सीघः पुन्हिकुन्हु सीघलय् तइ । तेबहाः, वतु व दुगंबहीयापिनि पाहांचःह्रेबलय् लुँमधिइ तइ । त्यःरय् च्वंपिनि बालाचह्रेबलय् लुतिइ तइ । मेगु छगू पुचःया त्यःरय्यापिनि भ्वरी गणेद्यःयाथाय् तइ । भोताहितियापिनि स्वन्तिबलय् मय्तिइ तइ । क्वःनेयापिं छथ्वःया पचिंमह्र कुन्हु पचलिइ तइ । वःलाः मतयेकं तःधीया ल्याः तइमखु । वःलाः झिंनिदँय् छकः छ्वइ । वःलाः स्वदँतक छ्वयेमाः । येँया साय्मितय् नं वःलाः तइ ।
आंग्सा
मनूतय्गु छ्यनय् दकलय् च्वय्या चसुप्वालय् च्वंगु सँ । बौद्धतय् भिक्षु वा बरे छुइगु इलय् आंग्सा फुक्क चायेगु याइ । हिन्दूतय् बुसँखा, कय्तापुजा व मेमेगु संस्कारया ज्याय् चसुप्वालय् भचा ल्यंकाः तयेगु याइ ।
आःचाः लुये
वज्रयानी विहारय् वज्राचार्यया कायमचातय्त विहारया दुजः दय्केत बरे छुइधुंकाः मन्त्र ब्वनाः, गं, वज्र, मुखः लःल्हानाः गुरुं आचार्यया अभिषेक बीगु ज्या ।
आःचागू फये
वज्रयानी विहारय् वज्राचार्यया कायमचातय्त बरे छुइधुंकाः गुरुं आचार्यया अभिषेक बीगु ज्या । थथे आचार्य यायेधुंकाः विहारया नियमकथं दछिया छकः आचार्य जुइधुंकूपिं च्वनाः विहारया नियम बारे सहलह याय्गु व्यवस्था यायेगु जिम्मा कायेगु । थ्व छगू आचार्य परिषद् खः । येँय् झिंच्यागू विहारया आचार्यपिं मुनाः स्वयम्भू चैत्यया पश्चिम अमिताभ बुद्धयाथाय् पुजा यानाः शान्तिपुरया न्ह्यःने दछिया छकः मुनेगु याइ । यल, किपुलिइ थःगु हे विहारय् दछिया छकः आचार्यपिं मुनेगु याइ । थुगु व्यवस्था यायेगु हे आःचाःगू फयेगु खः ।
आगं
हिन्दू व बौद्धतय् सुथन्हापां नित्यपुजा यायेत दयेकातःगु कुलद्यः नापनापं मेमेपिं द्यःपिं तयाः दयेकातःगु गुह्य क्वथा । थुज्वःगु क्वथाय् थःथःगु कुलया द्यःपिं दइगुलिं पिनेयापिंत क्यनेगु याइमखु ।
आगंद्यः
आगम विधि वा तन्त्र विधिकथं पुजा याइम्ह इष्टदेवता । नेवाःतय्गु छेँय् ब्यागलं थाय् दयेकाः थः परिवारया दुजःपिन्सं जक पुजा याय्ज्यूकथं छेँया दकलय् च्वय्या तल्लाय् सुनानं मखंक मक्यंसे पलिस्था यानातःम्ह कुलद्यः वा इष्टद्यः । आगंद्यः न्ह्याबलें गोप्य जुइ । आगंद्यः तयेत ब्यागलं दयेकातःगु छेँयात आगंछेँ धाइ । आगंछेँय् चक्रसंबर, वज्रबाराहीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दइ । वज्राचार्यतय् छेँय् आगं क्वथाय् व विहारया आगंछेँय् आगंद्यः स्वनातःगु दइ ।
आगंपुजा
बौद्धतय् थःगु छेँय् व विहारय् तान्त्रिक द्यः, कुलद्यः पलिस्था यानातःगु द्यःकुथियात आगं धाइ । थुगु थासय् पर्वय् थीथी तिथिइ चचा हालाः खाय् थापिं स्वनाः याइगु पुजा ।
आमैपुजा
कृष्णपक्ष शुरु जुयाः झिंन्यान्हुया दिं आमै खः । थुगु दिंयात छाःगु मभिंगु दिंकथं कयाः दोष भयपाखें मुक्त यायेगु तातुनाः विहार विहारय् चक्रसंबरया न्ह्यःने च्वनाः याइगु पुजा ।
आलमत
कःसिइ पं धंकाः उकी द्यःने खायातइगु मत । पंया यःसिं धंकाः सर्गतय् वा आकाशय् मत च्याकेत खायातइगु, ह्वःह्वः दुगु थल । आकाशदीप, सर्गः मत । कतिंपुन्हिकुन्हु पं वा सिँया तँतँ दयेकाः उकी द्यःने चिकंया मत तयाः च्वय्थ्यंक च्याकीगु मत ।
आलुइताः
बलिं पीबलय् निराञ्जन यायेबलय् च्याकेत प्यलांगु हाकःगु सिन्काय् कपाय् हिनाः दयेकातःगु विशेष इताः । थ्व इताः येँयापिन्सं विशेष छ्यलाच्वंगु दु ।
इचा
मचा बुइबलय् ह्याउँमचा वा नःलिम्ह मचायात म्हय् हिनेत छ्यलीगु कुचा यानातःगु पर्सि कापः । थौंकन्हय् इचा कापः पर्सि खुनाः जक मदयेकुसे मेगु हे कापः न्यानाः छ्यलेगु याना हयाच्वंगु दु ।
इताः
कपाय्यात ल्हातं फ्यनाः मत च्याकेगु तातुनाः चिकं इलाः दयेकातःगु का । थ्व कपाय्यागु, कायागु न्यातु तयाः द्यःकथं ह्याउँगु, वाउँगु, म्हासुगु नं दु । सामान्यतया इताः तुयुगु जुइ ।
इनाय्द्यः
गणेद्यःया मेगु नां । नेवाः बस्ती दुने त्वाः गणेश पलिस्था यानातःगु दु थें बस्तीया च्वय्क्वय् नं गणेश पलिस्था यानातःगु दु । थुकियात च्वय्क्वय् गणेश मधासे थँय्ना, क्वय्ना, बुँइना धयाः वयाच्वंगु दु । गणेशया मूर्ति च्वयाः याइगु पुजायात इनाय्क्वं, इनाय्पुजा धायेगु याइ ।
इनिमिनि
येँया साय्मितय् छुं नं भ्वजय् पाहां वःपिं व छेँजःपिनि भ्वय् नयेन्ह्यः याकीगु पाहां वा कौला ला छताजि नसा ।
इलां
द्यः, मन्दः वा चैत्यया प्यखें पं थनाः उकी द्यःने लीया पाता वा ह्याउँगु झलर तयाः प्यकुंलाक कापः त्वपुइत दयेकातःगु वस्तु । थुज्वःगु इलां विशेष यानाः चैत्य बुसाधँंबलय् कापःयागु सुयाः चैत्यया च्वय् पँथय् चिनाः खायेगु याइ ।
इस्मू
मचा बूम्ह मिसायात दुरु यक्व वयेकेत क्वातिइ वा केँ खुनेबलय् ल्वाकछ्यानाः त्वंकीगु छता वाउँगु तरकारी । थुकियात खिचाभ्वाथः÷खिचाभ्यातः नं धाइ । थ्व मचाबू ब्यंकीबलय् त्वंकीगु क्वातिइ ल्वाकछ्यानाः त्वंकी ।
इहि पतासि
इहि याइम्ह मिसामचायात सिंकीगु ह्याउँगु पर्सि । इहि याइबलय् तःधी जूगु ल्याःकथं घःनीकेगु, का वायेकेगु, हासा हायेगु नापं पर्सिं सिंकेगु याइ । थुकियात क्वँय्लं नं धाइ ।
इहिजा
इहि याइम्ह मिसामचायात इहि याये न्ह्यः पाजुपिंसं सःताः नकीगु जा ।
ईँचा
वा लयेत छ्यलीगु चाःतूगु सिँया चु तयातःगु नया ज्याभः । मनू सीबलय् मनूयात तुयूगु कापतं फायेकेधुंकाः उकीया द्यःने तइगु ज्याभः । थौंकन्हय् न्यंकनं ईँचामछ्यःसे गनं गनं नया कुचा, चक्कु, नकिं आदि सीम्हया द्यःने तयेगु यानाच्वंगु दु ।
ईदाइचा
मचाबू ब्यंकीबलय् आगंब्वय् तइगु जाकिचुं तयाः दयेकाः तइगु छताजि नसा वा घासा ।
उत्तरी
श्राद्ध याइबलय् म्हासुगु धोती चिनाः जवल्हाः थकयाः पिण्ड थयेत वा ज्यायेत क्वखाइगु बाला । थुगु बालाय् गैंडामेय्या छ्यंगुलिं दयेकाःतःगु अंगू नं घानातइ । पिण्डय् कुश ज्वनाः पंचगव्य लः बीत उगु अंगू न्ह्यानाः बीगु याइ ।
उत्तरीधोति
श्राद्ध याइबलय् जवगु ल्हाः थकयाः क्वखाइगु तबलागु जोनानापं म्हासुगु हिनीगु कापः । श्राद्ध याइम्हेसिनं क्वखाइगु विशेष छताजि जनाइ व हिनीगु धोती कापः ।
उपाकु वने
येँ लागा दुने दछिया दुने सीपिं सुं नं मनूया छेँजःपिं यंलाया द्वादशी कुन्हु बहनी येँ देय् चाःहिलाः थाय्थासय् मत तःवने ।
उलिंकाथ
इहिपाबलय् मिसायात मिजंया छेँय् यंकेत निम्हसिनं कुबियायनीगु पुलांगु क्वबीगु साधन । उकियात तामदानी नं धाइ । थ्व निम्ह वा स्वम्हसिनं क्वबी ज्यू ।
औचा बिचाः
म्ह्याय्मचा बियाछ्वयाः मचाबुइवं थःछेँखलः व फुकीपि मुनाः कु ज्वनाः मचा बूगु छेँय् स्वःवनेगु ज्या । मचा बूम्हेसित नकेगु ज्वलंनापं अजिम्ह अंगू ज्वनाः मचा बिचाः याःवनीगु जूगुलिं थुकियात अंगूविचाः नं धाइ ।
कँय्ख्वला
कँय् धातुं दयेकातःगु थ्वँ त्वनेगु चीग्वःगु थल वा बात्चा ।
कँय्मिला
लः तयाः न्हायाः चाकलाक पाचापाता यानाः दयेकातःगु सियूचा । निराञ्जन याइबलय् पृथ्वी तत्वया रुपय् छ्यलीगु स्यूचाया चक्का । द्यःयाथाय् छाहायेकीबलय् विशेष यानाः येँयापिंसं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु ।
कँय्लः
मनू सिनाः शोधन यायेत घःसूया होमय् कलश स्वनाः उकी द्यःने दाफ्वःस्वांया कचा तयातःगु लः । उगु लः छेँजः दूमाःपिं व छेँय् न्यंकनं हाः हाः यायेत छ्यली ।
कंघासा
चीग्वःगु कय्गू फ्वयाः निनातःगु छताजि नसा । थुगु नसा भ्वय् याइबलय् झिंनिता ब्वघासा तइबलय् ब्वइगु वा तइगु घासा खः । छेँय् अचार नयेत मल्ता, लाभा, पालु, चि, हिं तयाः जानाप नयेत नं छ्यली ।
कःछे
बुँइ पिनाः सयेकातःगु कय्गू दुने दुगु माय् सयाच्वंगु धे । थुज्वःगु कःछे धे खाइसल्हूबलय् खाइक्वाति त्वनेगु इलय् तयाः त्वनेगु याइ ।
कःथ्वँ/करथ्वँ
कःकि वाया जाकि वा जाकि क्यलाः नचुकाः लुकुंचा हायाः लः भचा तयाः प्वकत्यनाः उकी थःतः माक्व लः तयाः लछि निला क्वाःगु थासय् तयेधुंकाः संकाः त्वनीगु थ्वँ । प्वक त्यनेधुंकाः उकी जाकिया मना सुयाः ल्वाकछ्यायेगु याइ ।
कःनिथ्वँ
छगू थलय् कःनियात नचुकाः उकी लः, मनापु तयाः फय् दुहां मवंक भ्वाथलं कसिक्क हिनाः क्वाकाः दयेकातःगु त्वनेगु वस्तु वा कःनिया थ्वँ ।
कःमू/कःम्वः
जाकियागु थ्वँ थुयाः थ्वँ लिकाये माक्व लिकायेधुंकाः उकिया कःयात ल्हातं ब्वब्वस्यानाः सिलाः उकी क्वँय्, न्ह्यपु, तिस्यः, ला, मसला तयाः तयेकातःगु छता नसा । थुकियात बुल्ला नं धाइ ।
कःसू
क्यलाः बागः यानातःगु चिग्वःगु कय्गू । थ्व सिकिब्वय् प्यताघासाय् तयेगु चलन दु । सम्यक न्यायेकीबलय्या भ्वय्, बौद्धतय् मरिभ्वय् आदिइ तयेगु चलन दु ।
कछाड (धोति)
श्राद्ध याइबलय् जजमान वा श्राद्ध याइम्हेसिनां हिनीगु चिबालागु धोती । श्राद्धय् सामान्यतयाः म्हासुगु धोतिं चीगु याइ ।
कजि
हामा, मूलम्ह मनू । कःघानाः ज्या याइम्ह । धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक छुं नं ज्याय् खलः, पुचः वा गुथिइ न्हापांनिसें जिम्मा कयाः ज्या यायेत अधिकार बियातःम्ह मनू । बाजं स्वयाच्वंम्ह, संयोजन याइम्ह मनू ।
कय्ता
मिजंतय् गोप्य ब्व त्वपुइत हिनीगु कापः । थौंकन्हय् कट्टुया थासय् न्हापायापिंसं च्व फायेगु त्वपुइत चीगु कापः ।
कलःपुजा
कलः तयाः पुजा वनेगुयात कलःपुजा धाइ । विशेष यानाः हारतीमां द्यःयाथाय् कलः तयाः पुजा वनेगुयात कलः वनेगु धाइ । हारतीयाथाय् त्वाय् चिंकाः तइबलय् दछिया छकः कलः वनी । मचात उसाँय् मदइगु इलय् कलः छ्वयाः कलःपुजा वनी ।
कलश
छुं नं ततःधंगु पुजाय् होम संस्कार, द्यः पलिस्था आदि ज्याय् द्यःयात सःताः आसनय् तयेत मन्दःया द्यःने त्रिखुटि आसन तयाः सादुरु लः तयाः उकी दाफ्वःस्वांया कचा तयाः किसलीनं त्वःपुयातइगु लःथल । थुगु थल पुजाय् बाहेक मेगु थासय् छ्यली मखु । दथुइ अःखुं दुगु कँय् वा सिजःया लःथल । संस्कारया ज्याय् ब्वयेत चाया कलश दयेकाः उकी अष्टमंगलया चिं च्वयाः द्यः आह्वान यायेत स्वनेगु याइ । धलं दनीबलय्, इहिपा, जंक्व आदि भिंगु ज्याय् छ्यलीसा अमूर्त द्यःया रुपय् नं कलश स्वनेगु याइ।
कलिज्वः
जवंखवं तुतिइ न्ह्याइगु त्याःचिंगु चुल्या थें च्वंगु वहःया तिसा । थुज्वःगु तिसा मचा जा नकीबलय् मचातय्त त्याः चिंक दयेकाः निपां तुतिइ न्ह्याकी ।
कलिमह्रि
नेवाः परम्पराकथं इहिपा याइबलय् थःथितिपिन्सं भमचा जूम्हेसित अष्टमंगलया चिं च्वयाः उकी द्यःने सालुगु भ्वँतं त्वपुयाः उकी दुने मह्रि तयातःगु चायागु थल । थुकियात मह्रिकसि नं धाइ । इहिपाबलय् भमचाया लागि मह्रि तयाः यनीगु थल वा कसि ।
काय्भः
द्यः पुज्याइबलय् म्हासुसिन्हः व भुयूसिन्हः तयेत छ्यलीगु निगू स्वाःगु सिन्हः तयेत छ्यलीगु पुजाज्वलं । थुज्वःगु सिन्हःज्वलं क्वतः तयाः पुजा याइबलय् क्वतलय् तयेगु याइ ।
किकिंपा
द्यःया छ्यनय् छुकीगु वहःया तिसाज्वलं । द्यःयात पुइकीगु मतूया द्यःने छुकीगु खड्ग बांलूगु वहःया तिसा । किकिंपा साधारण व बुट्टा तयातःगु यानाः निथी दु । गुलिं किकिंपाय् दथुइ लुँया सिन्हः तिकातःगु दइ ।
किन्किनजाल
छुं पर्व उत्सव मेला जात्रा जुइबलय् द्यः देगः, बहाबही व पुजा जुइगु थासय् बांलाकेत काय् रंगीबिरंगी जाल थें दयेकाः प्यनीगु ध्वाँय् । थुज्वःगु ध्वाँय् बौद्धतय्सं न्याता रंगया छ्यःगु खनेदु । महायानी, थेरवादीतय्सं प्यकुंलाःगु छ्यःगु खनेदुसा वज्रयानीतय्सं स्वकुंलाःगु किन्किनजाल मन्त्र च्वयाः व मन्त्र मच्वसे निथी नं छ्यःगु खनेदु । हिन्दुतय्सं सत्यनारायण धलं, होमया ज्या द्यःयाथाय् मेला जुइबलय् कापः, भ्वं व प्लाष्टिकं दयेकातःगु किन्किनजाल छ्यलाच्वंगु दु ।
किस्ति
मरिचरि, सिसाबुसा, अबीर ताय् तयेत छ्यलीगु चकंगु भु । द्यः पुजा, जात्राय् जाकि, ताय् अबीर दक्षिणा तयाः ह्वलेत, पुजाय् थीथी वस्तु तयाः ब्वयेत छ्यलीगु तपाःगु प्लेट ।
कुँन्या
ख्येँनापं सगं बीबलय् छ्यलीगु छताजि न्या । थुगु इलय् म्ह छम्हं दुम्ह न्या छ्यलीसा, थुगु इलय् छ्यःगु न्यायात लः तŒवया चिंकथं नालाच्वंगु दु ।
कुति
छेँया छ्यलिइ प्वाकः दयेकाः उकी वा तयाः सिँग्वः प्वाकलय् लाइकथं मिले यानाः छकः कुहां वनीगु छकः थहां वनीगु जुइक तुतिं न्हुयाः वायात जाकि दयेकीगु पुलांगु प्रविधि ।
कुतिघाः
छ्यलिइ कुतिप्वाः तयाः कुति वाइबलय् छम्हसिनं वा तयेगु व जाकि यानाः लिकाइगु इलय् कुति वा सिँग्वःपाखें मचायेक लाइगु घाः ।
कुतिप्वाः
वा सुइत दयेकातःगु प्वाः । वा क्यलेगु मेशिन मदुगु इलय् वा क्यलाः जाकि यायेत सिँया कुति वायेत दयेकातःगु प्वाः ।
कुमारीपुजा
ततःधंगु पुजाय् बौद्धतय् कुमारी पुजा याइ । उगु पुजाय् मिसापिं जक च्वनाः पुजा यानाः भ्वय् नइ । कुमारी पुजा वनीबलय् खिचां थी धकाः न्ह्यःने ल्यूने खिचा ख्याइपिं कथि ज्वनाः पुजा याइपिं दथुइ च्वनाः वनी । थ
कुमि
छुं नं पुजाआजा संस्कार संस्कृतिया ज्याय् पुजाज्वलं, सामान वस्तु खःमू वा म्हे तयाः कु क्वबीम्ह मनू । पुजाआजाय् ब्यागलं हे कुमिया ब्यवस्था यानातःगु दइ । सामान्यतया कुमिया ज्या ज्यापुं यानावयाच्वंगु दु ।
कुम्हःपुजा
कुमारी द्यःयाथाय् वनीगु पुजा । ततःधंगु पुजाय् पुजा क्वचायेधुंकाः मिसापिं जक च्वनाः कुमारी द्यःया पुजा वने । थथे वनेबलय् लँय् सुनानं थी मज्यू, उकिं न्ह्यःने ल्यूने खिचा ख्याइपिं च्वनाः कुमारी द्यःयाथाय् थ्यनेव मिसापिन्सं पुजा यानाः समयबजि चिपं थियाः वयेमाःगु पुजा ।
कुलद्यः
कुल परम्परांनिसें नालाः पुजा यानावःम्ह द्यः । दिगुद्यः । कुलद्यःकथं गुलिसियां ख्यलय् पलिस्था यानाः विशेष दिंखुन्हु कुलया दाजुकिजापिं च्वनाः हनीम्ह द्यः । गुलिसियां न्ह्याबलें पुजा यायेत आगमय् स्वनाः पुजा यानातःगु दइ ।
कुलेबौ
थुकियात दिदीबलि नं धाइ । मचाबू ब्यंकीकुन्हु व मचायात जा नकीकुन्हु च्वकि लखं सिलाः उकी माय् हलू व मचाया मांम्हेसिगु दुरु भचा नं तयाः मत दन्न च्याकाः दिदीअजिं छ्वासय् यंकाः तइगु बौ खः ।
कुश
श्राद्ध याइबलय् पिण्ड न्हायेत, पिण्ड ब्वथलेत पितृया छुं नं ज्याय् लः तर्पण बीत, ग्रहणं ज्वनीबलय् लः शुद्ध यानातयेत लखय् तयेत शुद्धताया चिंकथं छ्यलीगु छताजि घाँय् ।
कुसालप्ते
श्राद्ध याइबलय् कुशया द्यःने तइगु लप्ते । सिन्हाज्याय् वा वइबलय् कुइत दयेकीगु सिन्हाज्या कुसा थ्व लप्तें दयेकी । थुगु लप्तें दयेकातःगु कुसा मनू सीबलय् सीम्ह मनू प्वःचिनाः सिथं यंकेत छ्यली ।
कूताः
सीम्ह तयाः दिपय् यंकेत दयेकीगु पंया सीखः । मनू सीबलय् गुथियारत सीम्ह मनूया छेँय् मुनेधुंकाः गुथियारतय्सं दयेकी ।
क्वतः ज्वलं
ततःधंगु पुजाय् छ्यलीगु चाकलाःगु सिथय् थकयातःगु पुजाभःया दुने खाय् थापिं, सिन्हःमू, धौपति, काय्भः सहितया ज्वलं ।
कोरिंचा
धौ फीगु थल वा घ्यः तयेगु चायागु वा सिँयागु थल, थेकि । क्वरिं नं धाइ ।
कौ
सी उइधुंकाः नौ चुइकीबलय् नौयात मनूया म्ह ज्यानाः पुजा याइबलय् म्हुतुया रुपय् तइगु छताजि समुद्री कीपाखें दइगु वस्तु । थुज्वःगु कौ थर्कि म्हितेत, जू म्हितेत नं छ्यः ।
कौला
सुथय् नइगु नसा । च्या त्वनेगु चलन मवःनिबलय् सुथया जा नये न्ह्यः बुँइ ज्या याइपिंसं अय्लाः बजि नइ । गुलिसियां ल्वसा तयाः बजि नइ । यक्व नयाः सुथया जा नये मयल कि कौलां ज्यःनां च्वतू धायेगु चलन दु ।
क्वँय्लं
सिन्दूकार जातयापिंसं नीसी यानाः छुं हे मनसे थाइगु कापः । थुज्वःगु कापः इहि याइबलय् मचातय्त इहि पतासि सिंकेत छ्यली ।
क्वथापाहां
इहिपाया स्वयंवर यानाः भम्चा पितबी न्ह्यः मिसाया छेँय् मिजंपाखें वःपिंत भ्वय् झ्वःछुकाः स्याःन्याःपिं छेँजःपिंत भ्वय ब्व न्ह्यच्याकाः द्यः छायेकाः थनाः यंकाः ब्यागलं क्वथाय् तयाः माःमाःगु तयाः नकी । थथे भ्वय् न्यायेके ज्यामछिंगु जुलधाःसा भम्चा पितबीबलय् तःवनीपिंसं छेँजः फुकी दक्वसित ख्येँ, न्या, वः, अय्लाः, थ्वँ छेँया हामायात लःल्हानाबीगु नं क्वथापाहां खः । थुज्वःगु चलन भूगोलकथं व जातकथं थाय् थासय् पाः ।
क्वथाबिचाः
इहिपाकुन्हु म्ह्याय्मचा पितबी न्ह्यः मिजंया छेँजः फुक्कसित क्वथाय् तयाः पाहां याकीगु इलय् म्ह्याय्मचां क्वथाय् नयाच्वंपिंत स्वःवनीगु वा बिचाः याःवनीगु ।
क्वना
गुथिइ पुजाआजा जुइबलय् गुथियारतय्सं तयाहःगु समय्बजि तयेत छ्यलीगु सिँयागु थल । थ्व थल गुथिइ छ्यलेगु याइसा सुं नं गुथियारया भाग काःमवःपिंत थुगु हे क्वनाय् तयेगु याइ ।
क्वपु
बँय् फ्यतुइ म्वायेक फ्यतुइत दयेकातःगु सिँयागु आसन । थुज्वःगु क्वपु सुकू मदुथाय्, जा नयेत, श्राद्ध याइबलय् फ्यतुइत छ्यली । कय्तापुजा, इहि संस्कारय् मचातय्त फ्यतुकेत क्वपुचिया तःलय् वा निगःचा तयाः उकी द्यःने फ्यतुकेगु याइ ।
क्वलं बुइके
तछ्वचुं, पःकाचुं, जाकिचुं व चिकं (तूचिकं) तयाः ख्वालय् बुलेत दयेकातःगु समाःज्वलं । मचात बाःह्राः तइगु इलय् बाःह्राः क्वथाय् मिसात क्वलं बुलेत वनेगु याइ । थौंकन्हय्या समाःज्वलं वयेन्ह्यः ख्वाः बांलाकेत बुलीगु छता समाःज्वलं ।
क्वसः
इहिपाबलय् थःथिति, पासा, त्वाःबाःयापिंसं बियाछ्वइम्ह मिसायात पय्नं भ्वय् नकूगु दिंकुन्हु भ्वय् नये न्ह्यः बीगु सामान वा उपहार । बुँज्या याइगु इलय् मेय्चा, फैचा क्वसः, यं, फेलु बीगु चलन खनेदु ।
क्वाःघासा
बूबः, वाउँचा व मेमेगु ल्वसाघासा ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु केँ वा नसा । अप्वः यानाः भ्वय्बलय् ल्यंगु घासा दक्व ल्वाकछ्यानाः केँ खुने म्वायेक दयेकातःगु घासा ।
क्वाःपाःलाकां (खराउ)
बहाबहिलिइ न्ह्याइगु सिँयागु लाकां । इहि, कय्तापुजा, बरे छुइगु आदि संस्कारया ज्याय् ग्वय्पलाः वा न्हय्पलाः छिकीबलय् न्ह्याकीगु सिँयागु लाकां ।
क्वाति
क्वाक्क ति तयाः त्वनीगु छता नसा । क्वाति
यक्व ताजिया दु । नेवाःतय्सं खाइसंल्हूकुन्हु नचु मजुइक जाकि क्यलाः कःछे, लैंसि, नीहः तयाः खाइक्वाति त्वनी । गुंपुन्हिकुन्हु गुता बूबः ल्वाकछ्यानाः बूबः क्वाति त्वनी । मचाबू ब्यंकीबलय् जाकि क्यलाःतःगुलिइ इमू ह्वानाः खिचाभ्वाथः (भ्यातः) तयाः जाकिक्वाति (ईदाया) त्वनी ।
क्वातिकः
गुंपुन्हिकुन्हु गुता बूबः तयाः त्वनेबलय् ति मदयेक बूबः जक वयेक ब्यांजा नकेत तइगु क्वातिया कः । ति मदयेक दायेकातःगु क्वाति ।
क्वातिवासः
मचा बुइकेधुंकाः मचा बूम्ह मिसाया प्वाः वा फु बल्लाकेत नकीगु वासः । मचाबू ब्यंकेधुंकाःनिसें क्वातिवासः त्वंकीसा गर्मी जुइबलय् त्वंकी मखु । थुकियात क्वाःराः वासः नं धाइ ।
खः
द्यः तयेत दयेकातःगु सिँयागु आसन । द्यः जात्रा याइबलय् प्यम्ह मनुखं क्वबी ज्याछिंक दयेकातःगु सिँयागु साधन । घःचाः तयाः साले मछिंगु थासय् क्वबीत खः छ्यली । बुराबुरी जंक्वबलय् जंक्व याःपिं तयाः चाःहीकेत जंक्वखः दयेकेगु याइ ।
खःमू
कुमितय्सं सामान अःपुक ब्वहलय् पंग्वः वा पंबाला दिकाः क्वबीत ज्याछिंक दयेकातःगु क्वबीगु साधन । जवंखवंया पंबालाय् खिपः तयाः पंबालां थानातःगु सिँयागु ह्वःह्वः तयाः थानातःगु सामान तयेगु थल । थथे चकंक सिथय् थकयातःगुयात खःमू व मतःगुयात चखःमू धाइ ।
खपं लुये
दछिया छकः गूद्यः पाः वयाः न्हापांम्ह मनू सीबलय् खुसिइ पाः च्वनीपिं गुथियारत गूद्यः पाःलाःम्ह गुथियारया छेँय् मि तयाः वयेधुंकाः सीपाः च्वनावःपिं गुथियारत च्वनाः नइगु भ्वय् ।
खय्पि
भ्वय्या ब्वघासा ब्वयेबलय् प्यकुंलाक्क तानाः ब्वइगु फसिया कुचा । खय्पिनाप उगु हे प्यकुंलाःगु फसि चिचिकू यानाः चय्पि धकाः नापं तयेगु याइ ।
खलः
छुं नं छगू ज्या पूवंकेत दयेकातःगु मनूतय्गु पुचः । छगू हे गुथिया मनूत गुथि खलः । छगू हे बाजंया पुचः बाजंखलः ।
खाजा
श्राद्धया पिण्ड न्हायेत तइगु छताजि मरि । थुगु मह्रि श्राद्धयात जक छ्यली । थ्व मरि दयेकेत मरिकःमितय्सं न्हापां नीसी यानाः म्वःल्हुयाः जा मनसे छुइगु खः ।
खातां न्यय्के
सुं नं मनूयात सम्मान, बधाई, भिंतुनेगु ज्याय् व द्यःयात स्वांमाःया रुपय् क्वखायेकीगु कापःया बालाः । थुकियात खादा नं धाइ । थ्व स्वांमाःया थासय् विकल्पया रुपय् छ्यलावयाच्वंगु दु । खादा न्ययेकेगु चलन तिब्बतं हिमाली लागा जुयाः नेपाःगालय् दुहां वःगु खः । थौंकन्हय् खादां न्ययेकेगु चलन अप्वयावःगु दु ।
खापि कापः
कापतय् मः (चुं व लः तयाः दायेकातःगु) तयाः निभालय् पानाः गंकाः काराक्क च्वंकातःगु छताजि कापः । थुज्वःगु कापः लनय् बक्रम तयेत छ्यली ।
खाय्
हलू, जीचि, तूचिकं तयाः वा चिकनय् हलू क्वयेकाः दयेकातःगु धौ । थुज्वःगु खाय् बौद्धतय् गुह्यपुजा वा तान्त्रिकपुजाय् खाय् थापिं स्वनाः पुजा यायेबलय् ख्यें, न्या व ला छकू ल्हातय् तयाः पात्र कयाः त्वनेगु याइ । थथे धलिइ चिकं हलू चि तयाः छ्वालुकातःगु नाप ख्यें, न्या व ला छकू तयाः पाल्हातय् तयाः त्वनेगुयात नं खाय् कायेगु धाइ ।
खाय्कुरिंचा
गुह्यपुजा वा तान्त्रिक पुजाय् खाय् तयेत छ्यलीगु चायागु, लीयागु, कँय्यागु थल । थुकिया द्यःने पुजा यायेबलय् देछापाः तइ ।
खासिबलि
थुगु बलियात देशबलि नं धाइ । बरे छुइगु, ज्याथजिथि जंक्व, चैत्य पलिस्था आदिबलय् लक्षाहुति होम यानाः खासि (जःसि) जायेक जा थुयाः उपद्रव व अशान्ति मजुइमा धयागु कामना यानाः बौ वायेगु थलय् भैरवया ख्वाःपाः तयाः आतापुतिं क्वखायेकाः नीप्यक्वः वा खुइप्यक्वः बलिमाला पुजा यानाः, प्यम्हेसित थ्वँ हायेके बियाः देय् चाःहीकीगु बलि । थ्व बलि देशया न्यंकनं च्वंपिंत जा थल कुबियाः चतनं जाःह्वलाः काहा पुइकाः नाय्खिं थाकाः थाय्थासय् ह्वलेगु याइ ।
खिचाभ्वाथः (भ्यातः)
मचाबू ब्यंंकीबलय् आगंबजि बियाः जाकिक्वाति (ईदाया) त्वंकाः छेँया जःपिनि नं क्वाति त्वनीबलय् क्वातिइ ल्वाकछ्याइगु छता घाँय् ।
खुसिबजि
मनू सीबलय् मि तयाः नौ चुइके क्वचायेधुंकाः विशेष यानाः यलय् म्ह्याय्मस्तय्सं मि तःगु दिपया मसानय् लिक्कच्वंगु खुसिइ हयाः नकीगु मुकाबजि वा चि पालु तयाः नकीगु बजि ।
गणेद्यः पुजा
नेवाःतय्सं छुं नं संस्कार व संस्कृतिया ज्याया छुमा गणेद्यःपाखें याइ । गणेद्यःया पलिस्था त्वाःत्वालय्, बस्तिया च्वय् क्वय् यानातःगु दु । गणेद्यःयात इनाय्, विनायक नं धाइ । च्वय्च्वंम्ह गणेशयात थय्ना, क्वय्च्वंम्ह गणेद्यःयात क्वय्ना धाइ । त्वालय् पलिस्था यानातःम्ह गणेद्यःयात त्वाः गणेद्यः धाइ । मचा जा नकेगु इलय् गणेद्यःयाथाय् मचायात ग्वःजा लानाःनकी । इहिपाया इलय् गणेद्यःया न्ह्यःने च्वनाः दुवाःखँ ल्हानाः भम्चा पितबीगु याइ । गणेद्यः दनाच्वंम्ह, फ्यतुनाच्वंम्ह निथी दु । निपाःल्हाः दुम्ह, खुपा ल्हाः दुम्ह, छपाःख्वाः, स्वपाःख्वाः दुम्ह नापं छपा ल्हातं लैं लड्डु ज्वनातःम्ह दु ।
गम्बासि थाये
नेवाः बौद्धतय्गु परम्परागत विहारय् सुथय् बहनी क्वाःपाःद्यःयाथाय् न्हिथं पुजा याइबलय् १०८ कः बज्रसत्वया धारणी ब्वनाः पुजा याइम्हेसिया ब्वहलय् दिकाः सिँया मचां थाइगु करीब न्यागू फुट ताःहाकःगु सिँत्वाः थायेगु ।
गरुड पुराण
हिन्दु समाजय् मनू सीगु छेँया छेँजःपिंत ब्रम्हुतय्सं कनीगु सीबाखं । राजोपाध्यायतय्गु मृत्युसंस्कार क्रियाविधिइ गरुड पुराणया प्रेतकल्पया अंश कनेगु चलन दु । थुकियात सारोद्धार गरुड पुराण नं धाइ ।
गातिलाः धलं (बसुन्धरा व्रत)
गातिलाः धलंयात तिलाय्व्रत नं धाइ । भाद्रकृष्णपक्ष तृतीया तिथिकुन्हु दनीगु धलं जूगुलिं थुगु धलंयात गातिलाः धलं धाइ । तिथिकथं गाया अर्थ कृष्णपक्ष, तिया अर्थ तृतीया व लाया अर्थ महिना खः । बसुन्धरादेवीया नामं विहार, छेँय् आगंछेँय् वसुन्धरा मन्दः च्वयाः फुक्कसिनं म्हासुगु लं, म्हासुगु सिन्हः, म्हासुगु स्वां, म्हासुगु कुम्हःका, म्हासुगु इताः छ्यली । धलनय् तःसियात अनिवार्य फलया रुपय् छ्यली । थुकियात वीजपूरककथं काइ । वीजपूरक बसुन्धराया हजुरी जम्बल नांया कुबेरया ज्वँसाया रुपय् ब्वयातःगु दु ।
गुन्द्रु
पाछै, तुकं, ख्वाखः काउलीहःयात सिलाः न्हःगंकाः ग्वंपचाय् तयाः गुन्हुतक फय् दुहां मवंक त्यनाः लिकयाः निभालय् पानातःगु छताजि नसा । थुज्वःगु नसा मचाबू ब्यंकीबलय् आगंबजि बीत बजिइ ल्वाकछ्यानाः इनाबीगु याइ । मनू सीया ब्याः वनीबलय् तयायनी ।
गुपाःबौ
न्हूगु छेँ दनीबलय् छेँ दनेत दुतहःगु फि, अप्पा आदिइ दुबिनाः भूतप्रेत सिक अगति आदि न्हूगु छेँय् दुहां वइ धयागु शंका मदयेकाः शान्ति यायेत याइगु बलि । थुकियात नवमपातबलि नं धाइ । थुगु बौ पुजाय् अष्टमातृका भैरवसहितया ख्वाःपाः तयाः मातृका साधना यानाः भूतप्रेत पिशाच, डाकिनी आदिया भय मदयेमा धयागु भाव तयाः इमित यःगु नसात्वँसा ग्वःगु माय्, म्वाः, कः, छाः, लाभा, पालु, चि, मी, झिकू, चोचोमचो, थ्वँ अय्लाः हायेकी ।
गुफासेवा
सन्त महात्मतय्सं ध्यान योगसमाधि च्वनाः सिद्धता काःगु ल्वहँ, डाँडाया कापिइ दयेकाःतःगु वा प्राकृतिकरुपं दुगु चकंगु खिउँसे च्वंगु थाय् । उगु थासय् सिद्धपुरुषतय्सं याःगु महत्वपूर्ण ज्यायात लुमंकाः इलय्ब्यलय् धर्माबलम्बितय्सं याइगु पुजा, भक्ति व आराधना गुफासेवा खः । शान्तिकराचार्य समाधी च्वंगु थाय् शान्तिपुर गुफा, नागार्जुनया सिद्धगुफा, मञ्जुश्री च्वंगु ल्हासापाकु गुफा पद्मसंभव च्वंगु फर्पिङ गुफा खः । क्वय्नाया चखुंहिति बखुंहिति थुगु थासय् दीक्षा वा मेमेगु इलय् गुफा सेवा धकाः वनेगु चलन दु ।
गुरुजु
बौद्ध पुजाआजाय् पुरोहितया ज्या याइम्ह वज्राचार्य । ज्ञान, विद्या, सीप, मन्त्र दीक्षा स्यनाबीम्ह सःस्यूम्ह मनू । अज्ञानता मदयेकाः ज्ञान तनाबीम्ह । मां अबुधुंकाः कर्मया लँपुइ यनीम्ह ।
गुरुपुजा
थःत शिक्षा ब्यूम्ह मूलम्ह गुरुयात लुमंकाः असार पुन्हिकुन्हु याइगु पुजा । बुद्धधर्मय् बुद्ध, धर्म व संघ त्रिरत्नयात गुरु नालाः पुजा याइ । असार पुन्हिकुन्हु सुथन्हापां नी यानाः न्हापांम्ह गुरु मञ्जुश्रीयात पुजा यानाः, मांअबुयात भागि यानाः थःत शिक्षादीक्षा बियातःम्ह गुरुयात भागि यानाः पुजा याइ । बज्रयानीतय्सं बज्रसत्वयात न्हापांम्ह गुरुया रुपय् काइ । नेवाः पुचलय् व्यक्तिकथं व मंकाःकथं गुरुयात पुजा यानाः थम्हं श्रद्धां गुरुदक्षिणा बीगु चलन दु ।
ग्रहमण्डलपुजा
दशा मभिनीगु इलय् दशा फायेकेत याइगु पुजा ग्रहमण्डल पुजा खः । ग्रहपुजा धकाः नवग्रहयात पुजा याइ । योगिनीदशा, विंशोत्तरीदशा, त्रिभागीयदशा, साढेसातदशा फायेकेत दान याइ । कुलदेवता, इष्टदेवता, पीठय् पुजा याइ । नवग्रहया चिंकथं गुता बीबः तइ । जन्मया चिंकथं आखेयात छ्यली । जन्मन्हि, बुराजंक्व बसुन्धरा धलंबलय् ग्रहमण्डलपुजा याइ । दशा फायेके माःम्हेसित गुरुमण्डल दंकाः मतपुजा याकी ।
ग्वं
सुं नं मनू सीबलय् दिपय् सीम्ह मनूयात वया कायं मि तयेधुंकाःनिसें सी उइ क्वमचाःतले सी उइपिं छथी ज्यापु समुदाय ।
ग्वःजा
पुजाआजाया ज्याय् बजि वा च्वकाबजि फ्वयाः न्हायाः चैत्य बांलुइक च्वका थकयाः दयेकातःगु द्यःया प्रतीक । थ्व जातकथं व पुजाकथं म्हासुसिन्हः च्वकाय् किकाः, हाकुमुस्या तिकाः । तःग्वःनिसें चीग्वः यानाः, गनं जायागु नं दय्की । यलया पुंचलिइ तःग्वःयानाः जायागु दयेकेगु याइ ।
ग्वय्
छताजि छाःगु फल । संस्कारया ज्याय् ब्वनापौ वा स्वापूया रुपय् छ्यलीगु फल । इहिपाबलय् थःथिति फुकी पासापिंके ग्वय् काइ । ब्वनापौ मदुगु इलय् भ्वय् सःतेत छगः बागः कुचा ग्वय् बियाः ब्वनेगु याइ । भ्वय् सिधयेकाः नं बिदा बीत ग्वय् बी । कय्तापुजा, बरेछुइगु, इहि संस्कारय् ग्वय्पलाः छिकेत ग्वय् छ्यली । इहिपाया ज्याझ्वलय् मिजं व मिसाया स्वापू पक्का यायेत झिगः ग्वय् बी । किसली तयेत ग्वय् छ्यली । ग्वचं तसकं शीतल याइ, कफ पित्त नाश याइ । पाचनशक्ति बढे याइ । नये यइ । म्हुतुइ ई बुइका बी । विरस नाश याइ ।
ग्वय् लिततये
मिसा व मिजंया इहिपा क्वःजीकेत लमिया पाखें झिगः ग्वय् बियाः पक्का यायेधुंकाः दथुइ मिले मजुयाः इहिपा त्वाःथलेत वा पार कायेत मिसापाखें बीगु झिगः ग्वय् । न्हापाया इलय् पार कायेमाःसा ग्वय् लित बी । मिजं नं ग्वय् लित कायेगु इच्छा मक्यन धाःसा मिसां थःगु पाखें जक नं ग्वय् झिगः झ्यालं क्वफ्वानाः लिततःगु भाव यानाः पार काइगु चलन दु ।
ग्वय्सिन्हप्वः छ्वये (सिसापालु)
म्ह्याय्मचा बियाछ्वयाः मचा बुयाः प्यन्हु मदुनिगु इलय् हे मिजंया थासं मिसाया थःछेँय् काय बूगु खः वा म्ह्याय् बूगु खः सुचं बीत थःथःगु जातकथं ग्वय्, भुयूसिन्हः बियाः छ्वयेगु छगू पद्धति । थुकियात गुलिसिनं सिसापालु क्यने, सिन्हः तयेके छ्वये नं धाइ । थ्व सूचं बीगु तरीका खः ।
जातकथं सामान तयाः छ्वइगु पाःगु खनेदु । गुलिसियां इमू चाकु छग्वारा, सुंपालु, जिफ्वः, लवं, पिपी तयाः छ्वयेगु याइ । मिजं बूसा चाकु छग्वारा तइसा म्ह्याय् बूसा बाग्वारा तइ । ग्वय् जिफ्वः भ्वपुइकाः थपुइका तयेगु, पूरा तयेगु बछि तयेगु याइ । थुकिं थःछेँ खलकं म्ह्याय् बूगु खः वा काय बूगु खः सीकाकाइ ।
ग्वाः
संस्कारया ज्याय् थीथी प्रयोजनया लागि छ्यलीगु छताजि मसला । सुयागुं सत्कारया लागि इहिपाबलय् लँ स्वःवइपिंत बीगु मसला । नयेबलय् पालुसे च्वनीगु, नयेबलय् गरम जुइगु व नये ययेकीगु, पित्त, कफया ल्वय् जुइमखुगु । म्हुतुया गन्ध नाश याइगु, धक्काः वइगु ल्वय् जुइमखुगु, त्यानुगु लनीगु, बास वयाः फुर्ति दइगु । वा स्याइगु ल्वय्पाखें बचे यानाः वा बल्लाकीगु, कथुया ल्वय् मजुइगु, म्हया इन्द्रिय शुद्ध जुइगु गुण दुगुकथं ग्वाःयात काइ ।
ग्वाःपाः
पाः मस्यंगु ग्वाहः । इहि, कय्तापुजा, बरे छुइगु संस्कारया ज्याय् न्हय्पलाः वा ग्वय्पलाः छिकीगु इलय् छ्यलीगु ग्वाःहः ।
ग्वाःस्वां काये
मनू सिनाः दुखं कयाच्वंपिं छेँजः फुकीपिन्त घःसूया दिनय् कलश पलिस्था यानाः होमया ज्या यायेधुंकाः होमया दथुइ पुजा यायेगु थासय् कलशया क्वय् तयातःगु धालेमाया कं दुगु कचा, ग्वाः ग्वय् पुरोहितं लःल्हाना शुद्धि यायेगु छगू विधि ।
मि तःम्ह वा पुजाय् च्वंम्ह, पुजा तःम्ह म्ह्याय्मचा, छेँजः व फुकीपिं थकालिंनिसें तुति ल्हाः सिलाः नसला कयाः लीबाताय् लः हायेकाः थकालिनिसें ग्वाः कुचा छकू ग्वय् छकू, धालेकचा, सिन्का छकू छकू यानाः बी । नये भाय् व वाय् कुले भाय् यानाः बाताय् तुं तइ । दकलय् लिपा क्रियापुत्र वा घःसू याःम्हं नं अथेहे भाय् यानाः उगु बातायात म्ह्याय्मचां कलः वायेगु प्रक्रिया ।
घःसू
सुं नं मनू सित धाःसा सीम्ह मनूया छेँय् शुद्ध यायेत याइगु होम वा जज्ञ वा पुजा खः । संस्कृत भाषाया गृहशुद्धिपाखें घःसू वःगु खः । घःसू याइगु दिं जात स्वयाः पाः । गुलिसियां झिंनिन्हुं घःसू याइसा गुभाजु, जोगी व प्वःतय् न्हय्न्हुं घःसू याइ । द्यःनाप स्वापू दुपिं बुंगय् छन्हुं हे घःसू सिधयेकी ।
वज्राचार्यतय् विहारया न्ह्यःने व छेँय् निकः घःसू याइ । गनं निम्ह गुरुजु तयाः निथाय् नं याइसा गनं छम्ह हे गुरुजुं न्हापां विहारय् लिपा छेँय् होम यानाः घःसू याइ । घःसू याइबलय् कचिअप्पा लायाः अप्पा बापा यानाः लाइ । बछि दुगु अप्पायात नं प्यकू कुचा यानाः प्यंगू कुनय् तइ । उकी द्यःने सासौ इलाः कचिकां हिनी । अबीर व पोताय्नं बज्र च्वयाः गुता बीबलं चाःहीकी । च्यागू कुनय् च्यागू कुं च्वइ । दथुइ बज्रसत्वया चिं स्वरुप बज्र च्वइ । पंचबुद्ध स्वरुप कलश पलिस्था याइ ।
होमपुजा क्वचाय्काः छेँ छखां कुँ वयेकाः छेँया क्वथाक्वथाय् दुहां वनेगु लुखाय् नकिं (स्वकिं) ताइ । थ्व पुजा सिधयेव छेँ शुद्ध जूगु ल्याः जुइ । हिन्दू समुदाय घःसूया ज्या शिवाचार्यं छ्यलिइ च्वनाः याइ । घःसूया ज्याय् च्वनीपिं फुक्कसिया तुति सिलाः नसला काइ । मू मन्दःया उतरपाखे क्रियापुत्र
वा घःसू याइम्ह जजमान व मू मन्दःया दक्षिणय् आचाःजुया आसन दयेकी । घःसू याइम्ह मनूयात नकिं मदुगु क्वपुंचाय् फ्यतुकाः पुजा न्ह्याकी । थ्व पितृया पुजा मखुसे छेँ शुद्ध यायेगु पुजा जूगुलिं अग्निशाला दयेकाः घःसू याःम्हेसित स्वसिँ सिन्ता बियाः भागि याकाः अर्घपात्रया जलं सिन्चन याकाः, सिन्हः, स्वानं पुजा याकाः जज्ञशालाया द्यःने तयाः उकी द्यःने स्वचाः चाःहीकाः घ्यः, इताः च्याकाः मि तयाः छेँ छखां कुं
वयेकाः, लुखाय् नकिं ताकाः छेँया दक्व बांमलागु तत्व पिहां वंगु भावना याइगु छगू पुजा ।
घोतिचौथि
मचाबू ब्यंके धुंसांनिसें मचायात सर्दि गर्मि मिले यायेत, छातीइ घ्यार्रघ्यार्र मजुइकेत मांया दुरु ल्वाकछ्यानाः नकीगु छता बुटि । कफ ल्ह्वकेत जिफ्वः दुरुइ च्वलाः त्वंकेगु नं याइ ।
घ्यःबजि नके
मचाबू ब्यंकेन्ह्यः मचा बुयाः प्यन्हु दुकुन्हु थःछेँ खलःया मां, अबु व छेँजःपिं जिलाजंया छेँय् बजि, घ्यः, चाकु ज्वनाः स्वःवनेगु छगू सांस्कारिक ज्या ।
चःह्रेपुजा
नेपाःया परम्परागत विहारया लिसें दीक्षित शाक्त व शैवतय्सं हरेक लाया कृष्णपक्षया चःह्रेकुन्हु याइगु पुजा । चःह्रे व आमैयात छाःगु दिंकथं कयाः च्यागू दिशापाखें वइगु अनिष्ट, दुःख वा मभिंगु तŒवपाखें प्राणीतय्गु रक्षा यायेगु उद्देश्य तयाः पुजा याइ ।
चन्द्र
पृथ्वीं ब्यागलं जूगु छगू उपग्रह । हिन्दू मिथककथं चन्द्र ऋषिया काय खः, गुकियात सोम नं धाइ । अत्रि व अनुसुयाया काय, दक्षप्रजापतिया जिलाजं । दक्षप्रजापतिया २७ म्ह जिलाजंकथं काइ ।
चय्पि
भ्वजय् भ्वय् नयेन्ह्यः द्यःब्व तइबलय् ब्वइगु झिंनिता ब्वंघासा मध्ये प्यकुंलाःगु सालुक्क द्यःनेच्वंगु तानातःगु फसिया कुचा ।
चल्लाया छ्यंगू
कय्तापुजा याइबलय् मचातय्त कय्ता चिकाः पिताम्बरया लं फिकाः तुतां बियाः वनबास वा गुरुकूल छ्वयेत धनुषवाणय् घानातइगु चल्लाया छ्यंगू ।
चसुप्वाः
छ्यंया दकलय् च्वय् च्वंगु ब्व । बौद्धतय् बरेछुइबलय् चसुप्वाःया आङसा (आगंसँ) पाजुं खाकेगु याइसा ब्राम्हणतय् संस्कारया ज्याय् चसुप्वाःया सँ ल्यंकेगु याइ ।
चाकःपुजा
तःधंगु पुजाय् पुजा क्वचाये न्ह्यः छेँ वा द्यःदुगु थासय् प्यंगू दिशाया प्यंगू कुनय् लःमण्दः च्वयाः ग्वःजा जाकि स्वां सिन्हः तिकाः मत बियाः चाकःलिं याइगु पुजा ।
चापुजा
भैरव, योगाम्बर, चक्रसम्बर, अजिमा आदि शक्ति दुपिं द्यःयाथाय् निभाः बीधुंकाः बहनी पात्र थनाः याइगु पुजा । थाय् स्वयाः थुगु पुजा गनं न्हिनसिया १२ बजेनिसें चान्हय् १२ बजे दुने याइ ।
चिकंधंक बुके
मचा बूम्ह मिसायात न्हिं स्वकः स्वला प्यलातक त्वःमफीक चिकं बुके । माक्व, दथुइ त्वःमफीक, गुलि बुकेगु माःगु खः उलि हे चिकं बुकेगु ।
चिपं थीके
सीम्ह मुकाः लिहां वये धुंकाः, ल्वःचाःकुन्हु ल्वःचाः क्वचायेकाः, न्यान्हुमा व न्हय्न्हुमा सिधय्काः, झिंखुन्हुया खुसिया ब्यंकेगु श्राद्ध सिधयेकाः क्रियापुत्री वा मि तःम्हेसित थःथितिपिन्त म्ह्याय्मचापाखें नकीगु नसा ।
चैत्यपुजा
सुं नं मनू सीधुंकाः वयागु अस्थिधातु तयाः चाद्वँ थकयातःगु स्मारकय् श्रद्धाकथं याय्गु पुजा । चित्तया चैतन्य रुपयात श्रद्धा तयाः याइगु पुजा चैत्यपुजा खः । लिपा जूलिसे चैत्यया स्वरुप व भावनाया विकास नापनाप बौद्धविहार, तीर्थ, गुम्बा, लाछि, चुक, ननि, गल्ली व पर्वतय् चैत्यया पलिस्था यायेगु जुल ।
बज्रयानी बुद्धधर्मया दर्शननापं बज्रधातुचैत्य व धर्मधातुचैत्य विकास जुल । चैत्यया दुने अस्थिधातुसिवें नं मण्डल दयेकाः द्यःपिं आह्वान यानाः थीथी आकार प्रकार, वस्तु व शैलीकथं चैत्य दयेकेगु जुल ।
चैत्य धार्मिक आस्थाकथं विकास जुइवं दछिया छकः चैत्य पलिस्थाया दिंकुन्हु बुसाधं यायेगु, गुंला लछियंक चैत्य सीकः वनेगु, चैत्यपुजा यायेगु जुल ।
चोचोमचो
छेँ पलिस्था यानाः बौ बीबलय्, प्रेतबलि बीबलय् अष्टमातृका व भैरवया ख्वाःपाः तयाः उकी मेय्या म्हय् ग्वःताजि ला दइगु खः व फुक्क ला ।
छपाःबौ
कलशपुजा, होमपुजा व बुसादँ आदि पुजाय् छपाः जक बौ स्वनाः याइगु पुजा । थुकियात अलिबलि धकाः नं धाइ । थ्व बलिइ ला छ्यली मखु ।
जजंका
पितृ वा द्यःया प्रतीक ग्वःजा वा द्यःपिंत क्वखायेकीगु ज्वना वा जनै । पितृयात छायेत ह्याउँगु मदुगु व द्यःपिंत छायेत ह्याउँगु नायो वा ह्याउँगु कापः कुचा तयाः दयेकी । जजंका स्वतु तयाः दयेकी । जजंका कयाः तया तयेत जजंकात्वाकः छ्यली । म्हपुजाबलय् म्ह दानाः झिंनितु तयाः रंगीचंगी कापःया कुचा घानाः दयेकी । थ्व द्यःपिं व पुजा स्वयाः स्वतुंनिसें नीछतुतक तयाः दयेकी ।
जाकि
कुतिइ वा कलय् वा सुयाः वाय् दुगु म्व हायाः लिकयातःगु अन्न । न्हिथं जा थुइत छ्यलीगु अन्न । थुगु अन्न द्यःपुजाय् छ्यली ।
जागं
पुजाहोम याइबलय् यज्ञमण्डपय् मि च्याकाः उकिया च्वय् घ्यः तिकितिकि हायेकेत छ्यलीगु घ्यः तयेगु थल । थुगु थलया च्वय् म्हुतु तप्वाः जुयाः क्वय् च्वका लुयाः घ्यः होमया मिइ हायेकेत छ्यली । थज्याःगु जागं शिवलिङ्गय् लः हायेकेत शिवलिङ्गया च्वय् खायातःगु खनेदु ।
जाभ्वय्
ब्यंकेकु ज्वनाः वःम्ह कुमि व थः फुकीत फुक्कसित बहनी सःताः नकीगु जा । संस्कार संस्कृतिया छुं नं पुजाय् यक्व ज्वरे मयासे जा थुयाः नकीगु । श्राद्ध याइबलय् फुकीत च्वनाः समय् छकः नयाः जाभ्वय् नयेगु चलन दु । कागति गामय् श्राद्धया इलय् जा थुयाः ला भाग इनाः छेँय् यंकाः जाभ्वय् यायेगु चलन दु ।
ज्वलान्हाय्कं
धार्मिक व संस्कारया छुं नं ज्याय् छ्यलीगु ढलौट वा वहःया थीगु कलात्मक न्हाय्कं । थुकियात संस्कृतं श्रीयै धाइ । थ्व चन्द्रमा वा सौन्दर्यया चिं खः । थुज्वःगु सामान म्ह्याय्मचा बियाछ्वइगु इलय् अबुं म्ह्याय्याके ग्वय् कायेगु इलय् लःल्हाना बी । मिसा मचात बाःह्राः तइबलय् द्यः चाःहीकीबलय् ज्वंकेगु याइ । पुजा याइबलय् मण्दः वा जज्ञशालाया न्ह्यःने सरुवा जाकि आसन तयाः ब्वयेगु याइ ।
झारकु
दक्वसियां वा पी सिधयेकाः नाय्खिं च्वयेकाः कन्हय्कुन्हु वा पिउवःपिं फुक्कसिया थःथःगु छेँय् थःगु बुँइ वा पिउवःपिं फुक्क सःताः मेय् छ्यनय् दइगु दक्व ला तयाः नकीगु नसा ।
तःखाः
लाया छताजि प्रकार । लः भच्चा अप्वः तयाः ला पाख वंक दायेकाः भ्यगतय् ध्वःखनाः चछितक ख्वाउँगु थासय् तयाः ख्वयेका वा ढिक्का चिंकातःगु ला । विशेष यानाः किपूया जात्राबलय् थुगु ला दयेकेगु याइ । थुगु ला दायेकाः पाख वनेधुंकाः हाकनं थुकी चिकं, सँन्या, मल्ता तयाः ह्वानाः छुं भच्चा दायेकाः ध्वःखनाः पाँय् चिंकाःतःगु तःखाःया मेगु ताजिया लायात सँन्याखुना, पालुतःखाः धाइ । सँन्याखुना व पालुतःखाः वहे खःसां जात व थाय्कथं जक धाइगु पाःगु खः ।
तःनिगः
छताजि ग्वःजा । मिला ग्वःजा । धलं दनीबलय्, आगं पुजा याइबलय्, जज्ञ याइबलय् छ्यलीगु हाकुमुस्या तयाः दयेकाःतःगु तःग्वःगु ग्वःजा । नितँ,स्वतँ, न्यातँ यानाः नागया छ्यं व झंगःया छ्यं तयाः दयेकातःगु ग्वःजा ।
तःमकः
चिकुलाया इलय् मि पनेत छ्यलीगु तःलय् तौ दुगु चां दयेकातःगु तग्वःगु मकः । थुज्वःगु मकः पुलांपिन्सं मचा बुइगु इलय् मचा व मांयात बहनीपाखे चिकं पनाः बुइकेत छ्यलेगु याइ ।
तपुलि
छ्यं त्वपुइत दय्कातःगु पुइगु छ्यंया वस्त्र । पुजाआजाय् थीथी तपुलि छ्यलेगु याइ । तपुलियात ताजया रुपय् काइ । तकः तपुलि, धाका तपुलि, जमय तपुलि, कार्चोपि तपुलि, खित्याःतपुलि, समखाल तपुलि, फितावाल तपुलि, मुखः तपुलि नापं द्यःया पुजाआजाय् नं विशेष तपुलि पुइ । नेवाः बौद्धधर्मय् विहार विहारय् आगमय् पुजा यायेत आजुपिं ल्ययातःपिंसं विशेष पुजाय् तपुलि पुइ उगु तपुलियात आजु तपुलि धाइ । गनं बौद्ध विहारपाखें आजुपिन्त ब्वनापौ बीगु इलय् मनू वने मफइगु इलय् आजुया प्रतिनिधिकथं तपुलि ज्वनाः वनेगु याइ ।
ताःचाबिचाः
म्ह्याय्मचा बियाछ्वइगु इलय् थःछेँखलःपाखें म्ह्याय्मचाया गुलि क्वसः दुगु खः उगु क्वसःया बारे च्वयातःगु लगत वा भ्वं । लगतकथं सामान दु–मदु मिजंया छेँपाखें बिचाः यानाः कायेगु ।
ताःतू
मेय्या म्हय्च्वंगु आतापुति, ग्वः, स्येँ, अःपि व सःपू आदि । भ्वय् न्ह्यः भ्वय् भलिंत मुनाः ज्वरे यानातःगु ल्वसा कयाः नयेगुयात ताःतू यायेगु धाइ ।
ताक्या
छेँय् ज्वरे यायेबलय् चिकं तयाः पुकेगु यायेत छ्यलीगु चु दुगु दथुइ चकनाः सिथय् थहां वःगु नयागु थल ।
ताय्
वा सियाः कःनि थें मुइकातःगु छताजि अन्न । द्यःपुजाय् जाकि, अबीरनाप ल्वाकछ्यानाः, लसकुस यायेत, किगः तिनेत शुद्धया रुपय् छ्यलातःगु अन्न । बुद्धधर्मय् आकाश तŒवया रुपय् शून्यताया चिंया रुपय् छ्यलातःगु अन्न ।
ताय्माः
पुजा यायेत छ्यलीगु वा सियाः तुइसेच्वंक मुइकातःगु अन्न । थुज्वःगु अन्नयात सुकाय् हनाः दथुइ फिपौ तयाः द्यःयात क्वखायेकेत, गुरुपिन्त क्वखायेकेत दयेकातःगु माः ।
ताराव्रत
संल्हूकुन्हु आर्यतारायात लुमंकाः दनीगु व्रत । ताराव्रतयात ताराधलं नं धाइ । धलं दनीपिन्सं दक्व वाउँगु वस्तु छ्यली । वाउँगु लं फिनाः, वाउँगु जजंका, वाउँगु इताः छ्यलाः ताराद्यः न्ह्यःने धलं दनी । तारा तीर्थया रुपय् वागद्वारय् धलं दनी । न्याम्ह बुद्धया शक्तिया रुपय् न्याम्ह तारापिं लोचनी, मामकी, पाण्डुरा, आर्यतारा व वज्रधातेश्वरीमध्ये अमोघसिद्धिबुद्धया शक्ति आर्यतारायात काइ । थुम्ह तारायात फय् तत्वया रुपय् काइ । ताराधलं इतुंबहाःया शान्ततारा, गोदावरी, वागद्वार व सक्व बज्रयोगिनीयाथाय् मुख्य रुपं दंगु खनेदु ।
तिंख्वला
बौद्धतय्सं याइगु सप्तविधानुत्तर पुजाय् कुसुम लः तयेत छ्यलीगु क्वय् तौ दुगु चिचाग्वःगु ख्वला । थुज्वःगु ख्वला अय्लाः त्वंकेत कँय्यागु नं छ्यलेगु याइ । थुकियात तिंचाख्वला नं धायेगु याः ।
तिँप्वाः
तिंकथि फायाः कले वा प्वाँय् चिनातःगु सिँ । थुज्वःगु प्वाँय् चिनातःगु तिं मनू सीबलय् दिपय् मि तयेत छ्यलेगु याइ । थुज्वःगु तिंप्वाः गुथियारतय्सं छेँय् नं हे व्यवस्था यानाः यनी । सीगु बाहेक मेमेगु पुजा बरेछुइगु, इहिपा, ज्याःजंक्व आदि धार्मिक संस्कारया पुजाय् पिखालखुइ तयाः लसकुस यानाः दुकाइगु इलय् चिकं तयाः च्याकेत नं छ्यली । छेँय् कःनिमुस्या सीत तिंयात फायाः प्वाँय् दयेकाः छथाय् कां चिनाः वाःता दयेकेत नं छ्यली ।
तिकिंबजि
तिकिं (तिगनी) धैगु थासय् ल्हुइगु सालुक ल्हुयातःगु बजि । थुगु बजि माकुगु, साःगु जूगुलिं स्वनिगलय् तसकं नां दं ।
तिलःरी
साखः दायेकाः ख्वयेकाः कुचाकुचा थलाः हाम्वः तयाः दयेकातःगु नयेगु वस्तु, साखसला, चाकुसला । थुकियात तिलहरि, तिलौरी नं धाः ।
तिसाबिचाः
द्यःयाथाय् थःपिनि पुर्खां छानातःगु तिसायात दछिया छकः पर्व वा बुसाधँकुन्हु पुजा यानाः लिकयाः स्वःवनेगु । गनंगनं थुज्वःगु तिसाबिचाः यायेगु गुथि नं दु । उगु दिनय् तिसा कयाः छेँय् हयाः सिलाः हाकनं उगु हे थासय् वा द्यःयात तयेगु ज्या ।
तीर्थश्राद्ध
मनू सीधुंकाः उम्ह मनूया लुमंतिइ लछिया छकः छकः झिंनिकः झिंनिगू तीर्थय् वनाः फिया चीभाः, नाग, पिण्ड दयेकाः याइगु श्राद्ध ।
तीर्थसेवा
खुसिया सिथय् पलिस्था यानातःगु घाट व द्यः देगःया पवित्र थाय् तीर्थ खः । साधु सन्त महात्मातय्सं थपिनिगु जीवनय् यानावंगु महत्वपूर्ण थासय् धर्माबलम्बीतय्सं धार्मिक आस्था तयाः याइगु भावभक्ति पुजा । तीर्थ स्वथी द— जंगम, मानस व स्थावर । धर्मया ल्याखं तीर्थसेवा यायेगु थाय् फरक फरक जुइ । हिन्दूया निंतिं काशी, मथुरा, प्रयाग, अयोध्या, काञ्ची, इस्लामया निंतिं मक्का मद्दिना, बौद्धतय्गु निंतिं लुम्बिनी, बोधगया, सारनाथ, कुशीनगरय् धार्मिक आस्थां वनेगु तीर्थसेवा खः । नेवाः समुदाय दुने झिंनिगू तीर्थय् प्रत्येक महिनाय् सिद्धि, शक्ति, धर्मया कामना यानाः तीर्थकथं धलं दं वनेगु, पाठ याःगु, तीर्थ सीकः वनेगु दान यायेगु तीर्थसेवा खः ।
तुं पुजा
सिथिनखःबलय् हिति, पुखू सफा याये थें गाः वंगु लः मुनाच्वंगु तुंयात सफा यानाः तुंया द्यःने सफा याये सिधःगुया चिंकथं फय्गुलि तयाः द्यःपुजा यायेगु प्रक्रिया । थथे तुं सफा यानाः पुजा यानाः ज्या याःपिनि समय् चिपं थीगु याइ । गनंगनं तुं सफा यानाः समय् नयेमाःगु गुथि नं दु ।
तुख्वः
महादीप च्याकीगु पुजाय् महादीप दिकेत छ्यलीगु रस लिकयातये धुंकूगु तुयात क्वलाछि हाकः यानातःगु तु । अथे हे गथः गथः दइगु तुया दकलय् क्वय्या ब्व । सवालाख मत छ्वयेकीबलय् इताः ग्वलेत छ्यलीगु तु ।
तुतःब्वने
बौद्ध विहार वा बौद्ध द्यःपिनि न्ह्यःने च्वनाः थीथी द्यःपिनिगु गुणया प्रशंसा यानाः छन्द, लय तयाः चिनातःगु स्तुति वा स्तोत्र ।
तुलंपौ
कापतय् झ्वःलिं द्यःपिनिगु बाखंहना किपा ब्वयेत च्वयातःगु तुलातःगु कापः । थुकी द्यःपिनिगु बाखंयात किपापाखें ब्वयातइ । थुज्वःगु तुलंपौ धार्मिक उत्सव व द्यः ब्वइगु इलय् बहाःबही, द्यःयाथाय् ब्वयेगु याइ । थुकियात बिलंपौ नं धायेगु याइ ।
तुसिपु सिखः
नेवाः संस्कार कथं द्यःयात छायेत व क्वखायेकेत लुँ वा वहःया तुसिपु बान्कि वयेकः दयेकातःगु सिखः ।
दक्षिणा छाये
मचाबू लहिकः मवःनिगु इलय् थःछेँखलःयापिं वयाः नःलि मचाया कपालय् ध्यबा छायेगु । दकलय् न्हापां मचाया ख्वाः खनीगु इलय् मचाया भिं जुइगु कामना यानाः छाइगु ध्यबा । द्यःयात छाइगु ध्यबा । गुरु पुरोहितयात पुजा याःगु बापत बीगु ध्यबा ।
दशमहाविद्या
तन्त्र शास्त्रय् न्ह्यथनातःपिं झिम्ह मिसा द्यःपिं । काली, तारा, षोड्शी, भुवनेश्वरी, भैरवी, छिन्नमस्ता, धुमावती, बगलामुखी, मातंगी व कमला नाप स्वापू दुगु विद्या ।
दशमीपुजा
तिथिकथं शुक्लपक्ष व कृष्णपक्ष यानाः लछिया निकः दशमी वइ । उकी मध्ये कृष्णपक्षया दशमीकुन्हु बौद्धतय् चक्रसंबर बज्रबाराही पलिस्था यानातःगु आगमय् तान्त्रिक पुजा याइ । थुगु पुजाय् गनं चचा हालाः पुजा याइ । मार्गशीर्ष कृष्णपक्षया दिंकुन्हु मञ्जुश्रीयात नैरात्मा खगाननादेवी दर्शन ब्यूगु दिंनापं अष्टदोष (च्यागू दोष) क्षय जूगु दिंयाकथं मार्गशीर्ष दशमीया दिनय् मालाख्वः दिशी धकाः शाक्य व वज्राचार्यतय्सं हनाच्वंगुयात नं दशमीपुजा हे धाइ ।
दिदीबलि
मचाबू ब्यंकीबलय् व मचायात जा नकीबलय् च्वकि, हलू, मांया दुरु व मत च्याकाः दिदीअजिं ज्वनाः छ्वासय् मचाया दशा फायेकेत तःवनीगु बलि ।
दिशीपुजा
बौद्धमार्गीतय्सं मार्गकृष्ण दशमीकुन्हु आगमय् याइगु पुजा । आषाढ कृष्णपक्ष दशमी नक्वाःदिशी व मार्गकृष्णपक्ष दशमी ताल्लादिशी व चिकुला दिशी दछिया निकः हनी ।
दशमीकुन्हु आगमय् बकंछिमात्रा, सिन्हःपुजा याइ । दशमी खँग्वःपाखें दिशी वःगु खः । दशमीकुन्हु याइगु फुक्क पुजा दिशीपुजा खः । अथेखःसां दिशी धालकि सम्बरोदयया दिनय्न्यायेकीगुयात जक धाइ । थ्व दिशीपुजा गुभाजु, बरे व उराय्तय् न्यायेकी । मार्गकृष्णपक्ष दशमीयात मालाख्वःदिशी नं धाइ ।
दीक्षा काये
छुं नं छगू विषयलय् दुग्यंक ज्ञान दुम्ह मनूयात गुरुपाखें शिष्ययात दायित्वया लँपु क्यनाबीगु छगू तान्त्रिक अभ्यास । थःथःगु परम्पराकथं गुरुं गुह्यरुपं बीगु मन्त्रदान । उगु मन्त्र छ्यलाः न्हिथं न्हिकं यानाः संस्कार कर्मय् छ्यली । थुकिया अभ्यासं थःके दुगु भाव स्फुरण जुइ । थःथम्हं इष्टद्यः, कुलःद्यःया न्ह्यःने च्वनाः थम्हं थःत म्हसीकेगु मभिंगु न्हंकाः आत्मसाक्षात्कार जुइत ग्वाहाली याइ । गुम्ह द्यःया दीक्षा ब्यूगु खः उम्ह द्यःयात साक्षात्कार यायेगु अधिकार दइ, दीक्षा मकाःपिन्त उज्वःगु अधिकार दइमखु ।
दुरुदाइ
मसला किसमिस तयाः ताकुगु लः ल्वाकमछ्यासे दायेकातःगु साया दुरु । इहिपा यायेत लाखा छ्वयेबलय् कल्यां न्ह्याकः वनीबलय् थुज्वःगु दुरु छ्यलेगु याइ ।
दुरुपिपि
च्वलय्या मचाबू ब्यंकीबलय् च्वलय्या दुरु भाजनय् तयाः मरि छुइ थें छुनाः फुकीतय्त नकेगु याइ । न्हापांगु दुरु बज्रबाराहीयात छानाः निकःगु दुरु पिपि वा मरि दयेकाः नइ ।
दुरुमू
दुरु सुके न्ह्यः पुँइ थहां वइगु पाँय् । मूगु दुरु । लःल्वाकछ्याना मतःगु शुद्धगु दुरु ।
दू
न्हापाया चलनकथं इहिपाबलय् भम्चायात मिजंया छेँय्तक थ्यंकेत निम्ह कुमिपाखें क्वबियायंकीगु छताजि खःचा वा साधन ।
दूधंके
इहिपाबलय् भम्चा पित मब्यूतले भम्चा क्वबीत ज्वनावंगु खःचा ज्वनाः वंपिंसं भम्चाया छेँया क्वय् धंकाः तइगु दू । थ्व धंके धुनेव भम्चा पितबीन धयागु आभाष जुइ ।
दूफांगा
दू यंकीबलय् दूया द्यःने तइगु फांगा । भम्चा पित बीबलय् दूया द्यःने मिजंया अबुं दुनेच्वंम्ह भम्चा खनेमदयेक त्वपुइगु फांगा । थौंकन्हय् गाडीया द्यःने मिजंया अबुं त्वपुइगु व उकी द्यःने अबीर, ताय् व ध्यबा ह्वलेगु याइ ।
द्यःखेचायेके
सुथन्हापां द्यःयात ख्वाःसिके । पिनेयापिंसं पुजा याय्न्ह्यः दकलय् न्हापां द्यःपाःलाः द्यःया न्ह्यःने च्वनाः वाक्य ब्वनाः बःभुइ लःहायेकाः लखं ख्वाः सिकाः न्हाय्कं क्यनाः जाकिं पुजा याइगु छता पुजा ।
देछापाः
गुह्यपुजा वा तान्त्रिकपुजा वा मोहनिसिन्हः फयाः पुजा याइबलय् खाय् थापिं तयाः पुजा याइबलय् खायेया द्यःने तइगु चाकलाःगु पाः । थ्व पातय् ख्येँ, न्या व ला तइ । थुगु पातय् ख्यें तयेगु, न्या तयेगु व ला तयेगु यानाः स्वब्व दइ ।
दोहल
मिसाया प्वाथय् दइगु इलय् नसा नये मयःगु, छुछु यायेमाःगु थें जुयाः स्वभावय् बिस्कंगु हिउपाः खनेदये । थुगु इलय् न्हापान्हापा जूसा भुतुलिइ मिसातय्सं बँ प्वलाः नइगु, ह्यंग्वाः नइगु, वाक्वाक् वइगु आदि स्वभावय् खनेदइ ।
धर्मकाय
भगवान बुद्धया ज्ञान कयाः थः नं बुद्ध थें हे दुःख धइगु हे मदयेधुंकूगु अवस्था वा न्हूगु छुं नं कथंया उपन्न यायेफइ मखुगु अवस्थाया शरीर वा काय धर्मकाय खः । भगवान बुद्धया विशुद्ध व्यक्तित्व वा थः नं बुद्ध जुइफुगु अवस्थाया शरीर । थुज्वःगु धर्मकायया कल्पना जब शाक्यमुनि भगवान बुद्ध परिनिर्वाणया ई वल उगु इलय् आनन्दयात थः मदयेधुंकाः थम्हं कनागु उपदेश हे शिक्षा जुइ धयागु खँ कनेधुंकाः धर्मकायया कल्पना जूगु खः ।
धर्मधातु बागीश्वर धलं
पुन्हिकुन्हु स्वयम्भूइ दनीगु धर्मधातु बागीश्वर धलं । धर्मधातु बागीश्वरया धलंयात पुन्हिधलं नं धाइ । विपश्वीबुद्धं न्हापां जामाःच्व पर्वतय् च्वनाः चैत्रशुक्ल पुन्हिकुन्हु पलेस्वां पित । पलेस्वांया पुसा पिनाः खुलालिपा स्वयम्भू उत्पत्ति जुइगु भविष्यवाणी यात । उगु पलेपु ह्वयाः उकी स्वयम्भू उत्पत्ति जुल । खुलालिपा असोजपुन्हिकुन्हु पलेस्वां ह्वःगु व स्वयम्भू ज्योतिरुप खनेदत । स्वयम्भूचैत्य पलिस्था जूगु दिं असोजपुन्हि लुमंकाः पुन्हिया धलं दनेगु याःगु खः ।
धाला
पुजाआजाय् थ्वँ तयेत छ्यलीगु चा वा लीया थल । थुकियात थ्वँधाला नं धाइ । पुजाय् थ्वँ स्वनेत, द्यइके वनीबलय् छ्यलीगु अःखुं मदुगु थल ।
धौपति
पुजाआजाय् धौ तयेत छ्यलीगु निगू प्वाकः दुगु लियागु थल । पुजा याइबलय् धौसगं कायेत छ्यलेगु याइसा थौंकन्हय् चायागु नं छ्यलेगु याः ।
नन्दाबलि
सिन्हःपुजा यायेबलय् स्वनाः याइगु बलि । थुकी मेगु बलिइ थें माय् तयेम्वाः । थुकी प्यम्ह गुह्य द्यःपिं आह्वान यानाः पुजा याइ ।
नन्दिश्राद्ध/नन्दिमुख श्राद्ध
भिंगु ज्या वा कय्तापुजा, ज्याःजंक्व, इहिपा संस्कारया ज्या यायेन्ह्यः सिनावने धुंकूपिं पितृयात ब्वनेत वयरं याइगु श्राद्ध । थुकियात आभ्युदयिक श्राद्ध, बृद्धिश्राद्ध नं धाइ ।
नरसिंह
बछि सिंहया म्ह व बछि मनूया म्हया रुपय् जन्म काःम्ह विष्णुया प्यंगूगु अवतार । प्रल्हादया अबु हिरण्यकश्यपुं थःगु अमर जीवनया लागि द्यः, मनू, पशु सुनांनं न्हिनय्, चान्हय्, लखय्, जमिनय्, छुं नं अस्त्रशस्त्रपाखें स्याये मफइगु वरदान कयातःम्ह खः । उम्ह दैत्यं थः अमर धकाः पृथ्वी व स्वर्ग लोकय्अत्याचार यानाः थः काय् विष्णु भक्त जूगुलिं वयात तक नं अत्याचार याःगुलिं थामं पिहां वयाः हिरण्यकश्यपुरयात थःगु तुतिया खम्पा द्यःने तयाः थःगु लुसिं चान्हय् नं मखु, सुथय् नं मखुगु इलय् प्वाः फायाः स्यानाब्यूम्ह पौराणिक पात्र ।
नवग्रह
सूर्य, सोम, मंगल, बुध, बृहस्पति, शुक्र, शनि, राहु व केतु । मचायात जा नकीगु इलय् ग्रहपाखें वइगु दशा फायेकेत रक्षामाः क्वखायेकीबलय् गुम्ह ग्रहया चिंकथं हिंगुलि, कौ, कुट, पलेस्वांया पु, अगुरु, म्हः, न, हथं, सिजः तइ । जन्मन्हि, बुराबुरी जंक्व याइबलय् नं ग्रहपाखें वइगु दशा फायेकेत नवग्रहया पुजा याइ ।
नवरथ वने
आश्विनशुक्ल पारुनिसें गुन्हुतक सुथ जुइसिबें न्ह्यःया पहराय् त्वाःत्वाःया बाजंखलः मुनाः तीर्थ, पीठ वा दिपया लिक्कच्वंगु खुसिइ म्वःल्हूवने । मोहनिया पारुनिसें चालं (दशमी)तक झिंनिगू तीर्थ मध्ये गुंगू तीर्थय् म्वःल्हुयाः फिया चैत्य दयेकाः अर्घ बी ।
मोहनि न्ह्यःया गुन्हुतकया दिं सुथय् तीर्थय् म्वःल्हुयाः नवरात्री व दशमीकुन्हु पूर्णा याइ । तापाःपिनि लिक्कच्वंगु खुसिइ झिंनिगू तीर्थया ल्याखं म्वःल्हुयाः
लिहां वइ । थ्व चलन येँ, यल, ख्वप, किपू आदि नेपाःगाःया अप्वः हे नेवाःबस्तीइ दु । तीर्थय् म्वःल्हुया व्रत च्वनेव पाप शुद्ध जुइ, दुर्गति लाइमखु, पुण्य लाइ धयागु धारणा दु ।
नागपुजा
जमिनया तःलय् च्वनीम्ह, लःया स्रोतया रुपय् कयातःम्ह लखय् व जमिनय् च्वनेफुम्ह छम्ह जीव खः नाग । नागया भयपाखें बचे जुइत श्रावणशुक्ल पंचमीकुन्हु छेँया लुखाय् नागया किपा तिकाः नागपुजा याइ । असार महिनाय् वा मवइगु इलय् लः फ्वनेत नाग मण्डल दयेकाः नाग साधना यानाः पुजा याइ । लःपाखें जुइगु छुं नं ल्वय् लंकेत कपिाय्या नाग
दयेकाः पुजा याइ । मिकै वइबलय् मिनाग पुजा याइ । नाग पंचमीबलय् टौदह, नागदहलय् मेला जुइ । छेँ दनेत जग स्वनेबलय् नागपुजा यानाः नागया तिसाकथं कयातःगु नवरत्न तयाः पुजा याइ ।
नामसंगीतिपुजा
नांया नां माःहनाः हाले ज्याछिंक लय तयाः बौद्ध विहारय् सुथय् ब्वनीगु स्तोत्र नामसंगीति खः । थ्व मञ्जुश्रीया स्तुति खः । झिंनिका ल्हाः दुम्ह मञ्जुश्रीया छगू रुप नामसंगीतियात लुमंकाः विशेष चैत्रशुक्ल पुन्हिकुन्हु याइगु पुजा खः । शाक्यमुनि भगवान बुद्धं धान्याकुट पर्वतय् बज्रपाणी बोधिसत्वं इनाप याःकथं नामसंगीतिया बारे कंगु खः । नामसंगीतियात द्यःया रुप बियाः पुजा यायेगु बौद्ध परम्परा खः । नामसंगीति ब्वनीपिं भक्तजनपिं मुनाः नामसंगीति पुजा यायेगु, स्तोत्र ब्वनेगु, पर्व हनेगु यानाच्वंगु दु । नामसंगीति मायाजाततन्त्र दुनेया छगू तन्त्र खः ।
निर्माणकाय
भगवान बुद्धं मेपिनिगु उपकारया नितिं धारण याःगु रुप । जगतया कल्याणया लागि बुद्धं थःगु म्ह त्वःताः सुसु मनूया म्हय् च्वनाः थःगु उपदेश कनेमाःगु खः, उम्ह उम्ह मनूया म्हय् च्वनाः शिक्षा ब्यूगु अवस्था । गबलें ब्रम्हा जुयाः गबलें सारीपुत्रपाखें बुद्धं थम्हं इच्छा याःकथं खँ कंकेत मेपिनिगु म्हय् दुब्यूगु काययात निर्माणकायकथं कल्पना याःगु खः ।
न्हिकं
नेवाः बौद्धतय् सुथन्हापां न्हिथं आगंद्यःया थाय् वनाः पुजा यायेगु पद्धती । न्हिकं तःहाकः व चीहाकः निथी दु । सामान्यतया न्यासनाप गुरुमण्डल, समाधि दनाः सिथारपुजा, योग समाधि यानाः न्हिकं याइ । आगंद्यःयात ख्वाः सिकाः त्रिरत्नया पुजा यानाः जाकि न्यापुचः ब्वयाः पंचबुद्धयात साधना यानाः आगमय् दुपिं संम्बर, चैत्यनापं मेमेपिं द्यः पुजा यानाः थःगु चित्त द्यःया चित्तनाप योग यायेगु साधना याइ । न्हिकंया बुद्धधर्मया शील, समाधि प्रज्ञानाप स्वापू दु ।
पंचऔषधी
कलशपुजा याइबलय् कलशया गर्भय् तयेत छ्यलीगु न्याताजि जडीबुटि । शिलिस, हलः, पुष्करामूल, अगू व दालचिन ।
पंचदान/पञ्जरां
बौद्ध समुदायापिनि बौद्धधर्म प्रचारप्रसारया ज्याय् न्ह्याःवनाच्वंपिं गुरुपिन्त बौद्ध अनुयायीतय्सं पृथ्वीइ बुयावःगु न्याता अन्न विशेष दिनय् दान बीगु । थुज्वःगु दान यलय् गुंलाथ्व अष्टमीया दिनय याइसा, येँ, किपू, ख्वपय् गुंलागा त्रियोदशीया दिनय याइ । थुकियात युग ह्यूगु दिनया रुपय् कयाः भिक्षु, बौद्ध गुरुजु, लामा भन्तेपिन्त सामूहिक रुपं दान यायेगु याइ । थ्व विहारया, गुम्बाय् वनाः व गुरुपिं अनुयायीपिनिगु छेँय् वनाः दान कायेगु याइ । कार्तिकशुक्ल नवमीया चान्हय् सत्ययुग, माघपुन्हिया मध्यान्हय् त्रेतायुग, बैशाख शुक्ल सन्ध्याया इलय् द्वापरयुग व श्रावणकृष्ण त्रयोदशीया दिनय् कलियुग लूगु दिंकथं बियावयाच्वंगु दान ।
पंचपक्वान
होम आदि पुजाय् द्यःयात छायेत, होमय् दुइत
छ्यलीगु न्याता मह्रि । थुकियात द्यःमह्रि नं धाइ ।
पंचपल्लव
छेँ पलिस्था याइबलय्, बौ बीबलय् ज्याःजंक्व याइबलय् कलशय्, छेँय् प्यनेत सःखिपतय् माः हनाः तइगु न्याताजि सिमाया हः । अंहः, पंहः, पौहः, बरहः व वंगलसिहः ।
पंचबलि
अतिथिबलि (पाहुना इष्टमित्रपिनिगु लागि बीगु बलि), ज्ञातबलि (थःथिति हातानातापिन्त बीगु बलि), राजबलि (जुजुयात बीगु बलि), देवबलि(द्यःपिनिगु नितिं बीगु बलि) व भूतप्रेतबलि (भूतप्रेतया नितिं बीगु बलि) आदि न्याताजि बलि । थुज्वःगु बलि व्यावहारिक
जीवनय् न्हियान्हिथं मचायेक यानावयाच्वंगु दइ । द्यःया न्ह्यःने पंचबलि धकाः मेय्, दुगु, फै, हँय् व न्या स्यानाः पंचबलि बीगु नं यानाच्वंगु दु । थुगु बलि बीबलय् नं बौपाः स्वनेगु याइ ।
पंचबुद्ध
बौद्ध पुजाय् आध्यात्मिक बुद्धया रुपय् मण्दः दयेकाः पुजा याइपिं न्याम्ह बुद्ध वैलोचन, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव, अमिताभ व अमोघसिद्धि । थुपिं बुद्धपिंत मण्दः दयेकीबलय् दथुइ वैलोचन, पूर्वय् अक्ष्योभ्य, पश्चिमय् अमिताभ, दक्षिणय् रत्नसम्भव व उतरय् अमोघसिद्धिया रुपय् च्वयाः ब्वइ । चैत्य पलिस्था याइबलय् नं प्यकुनय् प्यम्ह बुद्ध तयाः चैत्यया दथुइ वैलोचन बुद्धया भावना याइ । पंचबुद्धया न्याम्ह शक्तिया रुपय् न्याम्ह तारापिं नं प्यंगू दिशाय् ब्वयेगु याइ ।
पंचरत्न
कलशपुजा याइबलय् पूर्ण कलशय् तयेत, अर्घ आदि यायेत माःगु न्याता रत्न वा धातु । नीर, हिरा, मोती, पन्ना व भिंपू । थुज्वःगु पंचरत्न तयाः पंचरत्न चुल्या, अंगू नं दयेकाः न्ह्यायेगु याः ।
पंचसूत्र
कलशपुजा याइबलय् कलशया द्यःने किसली व उकिया द्यःने द्यः साधना यायेत तइगु न्याता का हिनाः दयेकातःगु काः । थुगु का द्यः पलिस्था याइबलय्, द्यः स्यंल्ह्वः याइबलय्, धलं दंकीबलय् थीथी कलश तयाः पुजा याइबलय् म्हासुगु, तुयूगु, वँचुगु, ह्याउँगु व वाउँगु काया छप्वाँय् यानातःगु पुजाय् छ्यलीगु का ।
पंचाकू
पुजाआजा, श्राद्ध याइगु इलय् वा ततःधंगु पुजाय् भ्वय् नय्न्ह्यः प्रसादकथं काइगु न्याकू ला । बौद्धमतकथं महाकुश, बज्राकुश, स्यानाकुश, राजाकुश, चलांकुश खः । थ्व धैगु वैलोचन, अक्ष्योभ्य, रत्नसंभव, अमिताभ व अमोघसिद्धिया चिंया रुपय् खः । थुकियात साघ्यः, सादुरु, साधौ, कस्ति व साखःया रुपय् नं काइ ।
पंचामृत
पुजाआजाय् अमृतया रुपय् छ्यलीगु न्याता वस्तु । दुरु, घ्यः, कस्ति, धौ व साखः ल्वाकछ्यानातःगु छताजि नसा ।
पंचोपचार
पुजाय् पुरोहितपाखें मन्त्र ब्वनाः द्यःयात पुजा यायेत उपचारकथं छ्यलीगु न्याता साधन । स्वां, सिन्हः, धुँ, धुपाँय्, मत व नैवेद्य ।
पःका
पाछैया पुसा । अचार वालेगुलिइ तयेगु, तूसिबें तग्वःगु, चिकं पिकायेज्यूगु भतिचा ह्याउँह्याउँ नःगु ग्वः । संस्कार व संस्कृतिया ज्याय् बलिं पीगु इलय्, लसकुस यानाः दुकाइगु इलय् मि सलिखय् कुँ वयेकेत छ्यली ।
पस्ताः भ्वय्
मिजंपाखें नकीगु ब्याःभ्वय् । मिसां इहिपा याये न्ह्यः नकीगु भ्वय् पय्नं बियाभ्वय् खःसा मिजं नं इहिपा यानाः मिसा छेँय् हयेधुंकाः लसतां नकीगु भ्वय् पस्ताःभ्वय् खः ।
पाखाकुँ
मनू सिनाः जात परम्पराकथं सीम्ह मनूयातछ्यलिइ तयाः थलाय्क्वलाय्, दुकापिकाया ज्या क्वचाय्धुंकाः सीम्ह मनूयात छ्यंफुसय् व तुति क्वसं च्याकातःगु चिकंया पाल्चा तयाः च्याकातःगु मतपाखें सीगु छेँया पाखा कुनय् तयाः सु च्याकेगु ज्या । थुगु च्याःगु सुपाखें सौपा च्याकाः भाजनय् तयाः कुँ वय्कातयेगु छगू प्रक्रिया । थुगु हे भाजनय् च्याकाः यंकूगु सप्पायात गुथियारतपाखें क्वबियाः दिपय् यंकाः तिंप्वाः च्याकाः सीम्ह मनूयात कायं मि तयेगु याइ ।
पाखाजा
मनू सिनाः न्हय्न्हुया बहनी पिने सुं नं मनू जू मदयेधुंकाः थःगु जात परम्पराकथं सीम्ह मनूया नामय् जा, ल्वसाघासा, अय्लाः, लःनापं जाभ्वय् दयेकाः पाखाया दुने सुनानं मथीक तयेगु नसा । थ्व जातकथं गुलिसियां खःमुलिइ तयाः खायेगु याइसा, गुलिसियां सुनानं थीमखुगु थासय् तयेगु याइ ।
पाञ्चायन
पंचतत्वया चिं वा अधिष्ठाता द्यः । नारांद्यः, सूद्र्यः, शक्तिदेवी, गणेश व महाँकाःद्यः । थुपिं न्याम्ह द्यःपिं चित्तप्रधान, तेजप्रधान, शक्तिप्रधान, ज्ञानप्रधान व सत्प्रधानया चिं खः । थुपिं द्यःपिं हिन्दू पुजाय् ज्यःनां लप्ते आसन तयाः पलिस्था याइ । श्राद्धय् चित्त प्रधानया द्यः विष्णु पाञ्चायनयात पुजा याइसा मेपिं प्यम्ह प्यंगू कुनय् तयाः पुजा याइ । बौ बीबलय् व पुजा यायेबलय् दथुइ विष्णुयात पुजा यायेगु चलन दु ।
पात्र
धार्मिक ज्याय् छ्यलीगु गाःवंगु थल । भिक्षुतय्सं दान काःवनीबलय् ज्वनाः वनीगु पिण्ड वा भिक्षापात्र । हिन्दु व बौद्धतय्सं सांस्कृतिक पुजाआजा याइबलय् थ्वँ अय्लाः तयेत छ्यलीगु थल । बौद्धतय्सं गुह्यपुजा, आगंपुजा याइबलय् मनूया क्वःतः (खप्पर)या पात्र पलेसा लीया छ्यलाच्वंगु दु । भैरवया साधकतय्सं मनूया क्वःतःयात छ्यलाच्वंगु दु । मसानय् च्वनीपिं कापालिक, कालामुख सम्प्रदाययापिं साधु सन्यासीतय्सं मनूया क्वःतःयात पात्र दयेकाः उकी हे नसा तयाः नयेगु, थ्वँ तयाः त्वनेगु यानाच्वंगु दु ।
पात्र थने
हिन्दु बौद्ध गुह्य वा शक्ति दुपिं द्यःयाथाय् बहनी चापुजा यानाः पात्रय् थ्वँ जायेकाः वः, ला तयाः त्वपुयाः याइगु पुजायात पात्रथने पुजा धाइ । समय्बजि, धौपति, मोहनीसिन्हः फयाः न्यागः थापिंचाय् पात्र थनेत माःगु ज्वलं तयाः स्वनाः पात्र थनी । छगः जक पात्र थनीपिं नं दु । न्यागः पात्र थनाः पुजा याइपिं नं दु । थाय् स्वयाः गनं कलः जक पुजा यानाः पात्र थनाः पुजा याइ । थथे पात्र थनेगु चलन भैरव द्यः, आगंया चक्रसम्बर बज्रबाराही द्यः, अजिमाद्यःपिंथाय् यानावयाच्वंगु दु ।
पालु
छताजि मसला । चि पालु तयाः न्हापालाक नल धाःसा नयागु पचे याइगु मसला । थुकिं नये ययेकी, म्ये व कथु शुद्ध याइ । सीम्ह मनू उइ सिधयेका वयेधुंकाः बजिनापं चि व पालु नइ । निसलाः बीबलय् निसलाः बजिया द्यःने चि छकू पालु छकू तइ । ब्वघासा समय्बजि नइबलय् पालु छ्यलेगु याइ ।
पीठसेवा
तपसिद्धि लाकेफइगु तीर्थ वा देवीपिनिगु पुजा जुइगु थासय् शक्ति मुंकेगु उद्देश्य तयाः याइगु पुजा आराधना पीठसेवा खः । पीठशक्ति ज्ञान व सिद्धि दइगु थाय् खः । हिन्दू मिथककथं सतीदेवी दक्ष प्रजापतिया यज्ञकुण्डय् क्वब्वाःगु इलय् शिवं सीम्हयात ज्वनाः म्हया ब्व कुतुंवंगु दक्व थाय्यात पीठकथं कयाः उगु थासय् शक्ति मुंकेगु मान्यता तयाः पीठसेवा यानाच्वंगु दु । थुज्वःगु पीठ १०८ दुगु न्ह्यथनातःगु दु (प्रभात, २०७४ः पौ २७३,२७४)। बौद्धतय्सं नेपालमण्डलयात २४ गू पीठय् ब्वथलातःगु दु । थःगु म्हयात आध्यात्मपीठ व पिने थः च्वनाच्वंगु थाय्यात पिनेया पीठया कल्पना यानातःगु दु । थुज्वःगु थासय् मन्त्रदान बीगु, सेवा यानाः चित्त शुद्ध यायेगु अभ्यास यानाच्वंगु दु ।
पुइँ हायेगु
छ्वास, ध्वंप्वाः, पुखू वा छुं नं थासं पुनाः ल्वचं कइगु इलय् ल्वय् लंकेत उगु थासय् माःमाःगु वस्तु तयाः पुजा यायेगु वा बौ तयेगु ज्या ।
पुंसवन
मिसाया प्वाथय् दुगु स्वलाया दुने कायमचा बुइमा धयागु कामना यानाः याइगु संस्कार । थौंकन्हय् नेवाः संस्कारय् खनेमदु । तर मल्लकालय् थुज्वःगु संस्कार याःगु खनेदु । ल्हातं च्वयातःगु सफुलिइ नं पुंसवन संस्कारया बारे न्ह्यथनातःगु दु । उज्वःगु सफुलिइ प्वाथय् दयाः खुलाया दुने यायेमाःगु न्ह्यथनातःगु दु । थुगु इलय् थःछेँखलःपाखें सगं ह्याउँवस्त्र व संस्कारया पुजाय् माःगु छ्वयाहइ । थुगु संस्कार ज्योतिषया साइतकथं याइ । यात्रवल्क्यस्मृति, ब्यासस्मृति व ल्हातं च्वयातःगु थ्यासफुलिइ थुगु हे इलय् यायेमाः धयागु पाक्क न्ह्यथनातःगु दु ।
पौगा
तुयूगु कापः लायाः उकी कपाय् तयाः तुयूगु कापतं हे भुनाः दोलाइँ थें तके यानाः विशेषकथं दयेकीगु सांस्कृतिक गा । थुज्वःगु दय्कीपिं ब्यागलं जात दु । थुकियात पोंगा व पुतंगा नं धाइ । थुज्वःगु गा बुराबुरि जंक्व संस्कार व मनू सीगु इलय् सीफांगा कथं छ्यलेगु याइ । धार्मिककथं तलेजु द्यःया ज्याय् नकिं मय्जुं द्यःया ज्या याइगु इलय् पौगां न्ययाः याइ । थौंकन्हय् सीगु इलय् पौगाया थासय् कपाय् छकुतिं गाकूगु खनेदु ।
पौफांगा
मनू सीबलय् सीम्ह मनूयात छ्यलिइ ग्वतुकातइगु इलय् थःथितिपिं वयाः फायेकीगु गा वा कापः । थुकियात पौगा नं धाइ । थौंकन्हय् फांगा, पौगा वा पौफांगा धकाः तुयूगु कापतय् कपाय् तयाः सुयातःगु कापः सीम्हेसिया छातिइ तयेगु यानाच्वंगु दु ।
प्यपाःबौ
सत्वपुजा व ताराधर्म आदि यायेबलय् प्यंगू दिशाय् च्वनीपिंपाखें विघ्नबाधा मवयेमा धकाः प्यपाः बौ तयाः याइगु पुजा । थुगु पुजाय् बलिइ मुस्या व माय् जक तइ । थुकियात चतुरपातबलि धाइ ।
प्यूचा
नकतिनि बूम्ह मचायात खुन्हु दुकुन्हु दिनय् ल्हातय् न्ह्याकीगु वहःया बाला । थुगु बाला थःछेँ खलःपाखें थःगु गच्छेकथं अंगू व मेमेगु सामान नं हयेगु याइ ।
प्यूचा न्ह्याके
नकतिनि बूम्ह मचायात खुन्हुया दिनय् ल्हातय् लुँ वा वहःया बाला न्ह्याके । थुकुन्हु बहनीपाखे मचा बूगु क्वथाय् बँ इलाः सुकू लायाः निनिं मचायात मुलय् तयाः छैठी देवीया पुजा याइ ।
मन्दः च्वयाः छचाःखेरं चिकंया पाल्चा च्याकी । मचायात चिकं बुकाः प्यूचां न्ह्याकाः पुजा याइ । षष्ठि द्यःया पुजा यानाः अजः दयेकेत मोहनि फइ । उकुन्हुनिसें मचा व मांम्हं अजः उलेगु याइ । थःछेँ खलःपाखें प्यूचा नापं अंगू व मेमेगु मचा व मांयात माःगु सामान ज्वनाः वयेगु याइ ।
प्रेतबलि
न्हूगु छेँ वा पुलांगु छेँ जूसां ग्यानाः तच्वकं ग्यानाः विभिन्नकथं सः वयाः, झिंझांदनाः ग्यानापुसे च्वनीबलय् काँचोवायु साधना यानाः बीगु बलि । थुगु बलिइ कलशपुजाया होम यानाः जाकि फछिया जा थुयाः यमराजया मूर्ति ज्यानाः हथं मिखा, कौम्हुतु तयाः जवं तूम्ह न्या व खवं तूम्ह न्याया ग्वाय् छुनाः च्वाम्वःया आँग्सा तिंस्वाकाः दथुइ लाक्क स्वनाः छचाःखेरं गुपाः बलिं चाःहुइकाः अष्टमातृका भैरवसहितया ख्वाःपाः तयाः प्रेतसाधना यानाः पुजा याइगु बलि।
प्वताय्
जाकिचुंयात हलुखं बुलाः क्यलातःगु चुं । भ्वासाल्वहंयात निनातःगु चुं । विशेष यानाः पुजाआजा संस्कारया ज्याय् बँय् मण्दः वा द्यःया चिंया रुपय् च्वयेत छ्यलीगु ल्वहंचुं ।
फाकुवासः
मचा बूम्ह मिसाया प्वाः बल्लाकेत, फु क्वातुकेत, वायु सचय यायेत नकीगु फाकु सवाः वःगु, क्वातिवासः थें जाःगु वैद्यतय्सं दयेकातःगु पाउदर वासः । वैद्य वासः ।
बः
गिलासया बान्किलय् दुगु तिंया सिन्कां थानाः दयेकाःतःगु थल । थुज्वःगु थल थ्वँ दयेकीबलय् कः व लः छुट्टे यायेत छ्यली ।
बःति
छताजि थ्वँ । हाजाया प्वकय् हाकनं हाकनं निकःस्वकः लः लिकयातःगु थ्वँ । हाजा थुयाः मना तयाः लासा फांगा बोरां त्वपुयाः क्वाःगु थासय् तइ । प्वक नस्वायेव लः तयाः न्हिछिचछि दयेकाः लः लिकयाः थ्वँ दयेकी ।
बगलिक्वं
तसकं बल्लाःगु अन्न वा मूवंगु वस्तु तइगु छताजि क्वं । तसकं बल्लाःगु, प्यकुंलाःगु तसकं तज्जाः मजूगु सामान तयेगु थल ।
बजि
वा मनाः उगः वा कलय् यंकाः पतिचिंक ल्हुयातःगु छताजि अन्न । भ्वय्बलय् भ्वय् नकेत व द्यः पुजाय् नैवेद्य, समय्या रुपय् छ्यलीगु अन्न । थुज्वःगु बजिया ताजि यक्व दु । वलाबजि, च्वकाबजि, पाँय्बजि, ह्याउँबजि, स्याःबजि, कलिबजि, तिकिंबजि, सालुबजि, पौबजि आदि ।
बलिंपिये
जीवनय् याइगु भिंगु व मभिंगु ज्या मध्ये मभिंगु ज्याय् लसकुस यानाः दुकायेगु छगू पह । सीम्ह मनूयात खुसिइ वा दिपय् मि तयाः वयेधुंकाः मि तःम्ह व ख्वयावंपिं फुकीतय्त पिखालखुइ तयाः छेँया थकालिनकिंपाखें सलिखय् ह्यंग्वाःया मि च्याकाः ईका पःकाया कुँ थनाः, च्वकाबजि ह्वलाः, पालु नये भाय् याकाः, न वा ईँचा थीकाः लः बियाः दुकायेगु वा शुद्ध यायेगु छगू पहः ।
बसुन्धरा पुजा
बसुन्धरायात पृथ्वीया रुपय् कयाः पुजा याइगुयात बसुन्धरा पुजा धाइ । बसुन्धराया पुजा गातिलाः भाद्रकृष्ण तृतिया कुन्हु याइ ।
बहीद्यः
बौद्ध परम्पराकथं दयेकातःगु बही दुने तयातइपिं थीथी द्यः । शाक्य व बज्राचार्य मध्ये शाक्यतय्त बरे छुइगु थाय्यात बही धाइ ।
बारुणी पुजा
गुह्यपुजा वा तान्त्रिकपुजाय् मोहनिसिन्हः तयाः पुजा यानाः पुरोहितया खवय् खाय् थापिं स्वनाः उकिया द्यःने छ्वय्ला, ख्यें, न्या व स्येँ तयाः पुजा याइगु वारुणीपुजा खः ।
बाहां
द्यःया नामय् फ्यानातःम्ह पशु । तान्त्रिक पुजाय् तान्त्रिक द्यःपिनिगु न्ह्यःने पुजा याइगु इलय् स्यायेत वा भोग बीत तयातःम्ह पशु । हरेक द्यःया साधनया प्रतीकया रुपय् द्यःया न्ह्यःने खनेदइपिं पशुया प्रतिमा ।
बाःह्रां छुये
सम्यक, बरे छुइगु, इहि, बाःह्राः संस्कारय् नकिनं व पुजाया प्रकृति स्वयाः थःथितिपिन्सं पंचोपचार पुजा यानाः, सिँफं लुनाः पिण्डपात्र, दक्षिणा व जाकि दान बीगु ।
बाःह्राः पिकाये
नेवाः समुदाय दुने मिसामचातय्त रजस्वला (मज्यू) जुइन्ह्यः यौनया बारे शिक्षा बीत झिंनिन्हुतक मिजं व सूर्यया जः दुहां मवइगु क्वथाय् तयाः झिंनिन्हु दयेकाः पुजा यानाः पितहयेगु छगू संस्कारया ज्या ।
बाःह्राः स्वये
मिसामचायात झिंनिन्हुतक संस्कार बीगु लागि खिउँगु क्वथाय् कुना तइगु इलय् प्यन्हु कुन्हु दयेकाः निनि, चमा वा म्ह्याय्मस्त थःछेँखलःपिन्सं छुस्यामुस्या ज्वनाः बिचाः याःवयेगु छगू पहः ।
बाःह्राःसी
बाःह्राः तयातःगु इलय् बाह्राः तयातःम्ह मचाया सीम्ह । बाह्राः तयातःगु इलय् हे बाह्राः मचा सित धाःसा वया सीम्ह मिजतय्सं मखंक व निभाःया जलं मखयेक मिसात जक मुनाः पिने महसे तलंनिसें गाःम्हुयाः छेलिइ थुनी।
बिचाःखँ
इहिपाबलय् म्ह्याय्मचा जिलाजंया छेँय् पित बीत मिसा व मिजंया पुरोहितपिं मिसाया त्वाः गणेद्यःया न्ह्यःने च्वनाः मिसा व मिजंया बारे खँ ल्हानाः मिसायात थःगु परिवारया दुजः दयेकाः तयेगु बचं बीगु ज्या । दुवाःखँ ।
बिचाःफये
सुं नं मनू सीगु इलय् सीगुयां कन्हय् वा कंसकुन्हु गुथियार, थःथितिपिं सीगु छेँय् वनाः छु गथे जुयाः सीगु खः न्यनेगु, माःगु ग्वाहालि यायेगु, सान्त्वना बीगु ।
बुरां तये
ब्राम्हण पुचलय् कायमचायात च्यादँ दइगु इलय् साइत स्वयाः ब्रम्हचर्य धर्मय् तयेगु ज्या । साइत स्वयाः मिजंयात स्वलातक तइ । उकिया दुने गुंपुन्हि (जनैपूर्णिमा) लायेमाः धयागु दु । गुंपुन्हिकुन्हु साइतय् सुथन्हापां नौनं सँ खाकाः लुसि ध्यंकाः म्वःल्हुयाः म्हासुगु वसः पुंकी । वयांलिपा पुजा यायेगु थासय् फ्यतुकी । उगु थासय् गायत्री मन्त्र बियाः जनै बी । उकुन्हु निक्वः होम यानाः छछाः जक नइ । गुंपुन्हिकुन्हु सुनानं मथीक खुसिइ वनाः म्ह छम्हं म्वःल्हुयाः लः छाइ । ब्रम्हचर्य धर्म पूवनेधुंकाः मिजंमचायात विधिपूर्वक साइतय् पिकाइ । ब्राम्हण पुचलय् याइगु थुगु ज्यायात बुरां तयेगु धाइ । थ्व ज्या पूवन कि जक ब्राम्हणयात जय्मां (जजमान)याथाय् पुजा यायेगु अधिकार दइ ।
बौ क्वना
बलिपुजा याइबलय् च्वकाबजि, छाः, लाभा, मुस्या, ध्वाँय् तयेत छ्यलीगु सिँयागु थल । बहाबहिली संल्हूपुजा, नित्यपुजा याइबलय् बौ तयेत छ्यलेगु याइ ।
ब्याः
मचात इहि याइबलय् तइगु छताजि सि । उकियात ब्याःग्वः नं धाइ । थुगु ब्याःग्वः इहिमचायात ज्वंकाः कुम्हःकां चिकाः सलाःपातय् वा तयाः तयेके बीगु, गनं अबुयात लःल्हानाबीगु फल ।
ब्याः
मनू सीगु इलय् स्वंगू पुस्ताया थःथितिपिं नसा ज्वनाः स्वःवयेगु छता ज्याझ्वः । सीबलय् प्यन्हु ब्याः वइ । गुलिसियां कचिगु नसा ज्वलं तयाः ब्याः वइसा गुलिसियां ज्वरे यानाः बुकाः वइ । ब्याः वइगु इलय् सीम्ह मनूयात भाग तयाः दुखंक्यंपिं फुक्कसित भाग तयाः चिपं थीकेगु याइ ।
ब्वगीवने
मतयाः पाः फये पाःपिनि न्हापांगु ज्याझ्वःकथं श्रावणकृष्ण चतुर्दशीया नसंचा इलंनिसें मतयाः वनेगु लँपु जुनाः मनूत मुनाः नौबाजा थानाः बुद्धया म्येँ हालाः बुद्ध, बोधिसत्व, चैत्य चाःहिले ।
भजन
द्यःया न्ह्यःने वा फल्चाय् द्यःया सगुण व निर्गुण विषययात कयाः चिनातःगु स्तुतियात बाजा थानाः लय् लसय् पुचः च्वनाः हालीगु परम्परागत म्येँ ।
भाकल पुजा
छुं छगू लिपा जुइगु ज्याया भिं जुइमा धकाः कामना यानाः द्यःया नामय् फ्यानातःगु पुजा । ज्याया सफलता, जीवनय् वयेत्यंगु छुं कथंया सफलताया ज्या पूवनाः याःगु पुजा ।
भुजाबलि
मफयाच्वनीबलय् बैद्यतय्सं दोष फायेकाः लंकेत पाच्चा लप्तेय् थुयातःगु जा दकलय् न्हापां जा, केँ, तरकारी आदि तयाः क्षेत्रपाल वा पिखालखुइ तयेगु बलि ।
भ्वपाहां
छुं नं भ्वजय् भ्वछिं धाःपिं पाहांत । ब्वनापौ छ्वया हइबलय् लैकाः पाहां च्वय् थें भ्वछिं वा धायेत च्वइगु खँग्वः ।
मञ्जुश्री व्रत
सिल्प, विद्या, बुद्धि, प्रज्ञाया कामना यानाः महिनाया शुक्ल पंचमीया दिनय् मञ्जुश्री दुगु थासय् दनीगु व्रत मञ्जुश्री व्रत खः । विशेष यानाः ल्हासा देशं नेपाः वयाः नेपाः देय्या निर्माण याःम्ह, बोधिसत्वयात बांलाःगु सः दुम्ह मञ्जुघोष, सःया ईश्वर बागीश्वरया रुपय् पुजा यानाच्वंगु दु । पंचमीबलय् ल्हासापाक्व, स्वयम्भू, साकुना आदि थासय् धलं दनेगु व्रत च्वनी । मञ्जुश्रीया धलनय् मञ्जुश्रीया मण्दः च्वयेगु, अष्टशील कयाः गुरु पुरोहितं मञ्जुश्रीया बाखं कनी ।
मतयाः
मतया जात्रा । दछिया छकः श्रावणकृष्ण द्वितीयाकुन्हु दछिया दुने मनू सीगु परिवारं यल लागा दुनेया चैत्य, धर्मधातु व लोकेश्वरपिन्त अर्घ बियाः मत, घ्यःदेवा, कपू छानाः पुजा याइगु पर्व । यलया झिंगुंगू त्वाः मध्ये मतयाः जात्राया रुपय् छगू त्वालं ग्वसाःग्वइ । ग्वसाःखलकं बेताजुयात मूलाचार्य यानाः मेपिं न्याम्ह गुरुजुपिनिगु व्यवस्था याइ ।
मतयाः पर्व न्ह्याकेगु लागि पाःलाःगु त्वालय् सुथन्हापां दक्व मुनाः नौबाजानाप भक्तजनपिन्सं थःगु इच्छाकथं द्यःयात छाइ । थुज्वःगु मतयाः वनेगु वादेय् नं चलन दु । मतयाः वंपिं फुक्क मतयाः क्वचायेकाः जुगःबलय् स्वयम्भुइ देके वनेगु याइ । मतयाः क्वचायेकाः बुधवार लाकाः बरेगामय् देके वनी । शाक्यमुनि गौतम बुद्धं भाद्रकृष्ण प्रतिपदाया न्हिकुन्हु बोधिवृक्षया सिमाक्वय् च्वनाः मारयात त्याकाः ज्ञान पूवंकूगु दिंया कन्हय्कुन्हु मार विजय याःगु न्हिया रुपय् कयातःगु दु । उगु लसताय् थाय्थासय् द्यःपिन्थाय् मत छ्वयेकेगु, जटाधारी लोकेश्वर दर्शन याःवनेगु चलन दु ।
मनापु
जाकि चुं यानाः पा यानाः दयेकातःगु वस्तु, अय्लाः थ्वँ दयेके न्ह्यः त्यप थुइत तयेमाःगु छता नसा वस्तु । थुकिं याकनं अय्लाः थ्वँ थुइत दय्कातःगु कच्चापदार्थयात नायेका बी ।
मस
पुजाआजाया ज्याय् शंख दिकेत छ्यलीगु स्वख्वः तुति दुगु शंख बान्किया पुजाज्वलं । थुज्वःगु ज्वलं पुजाय् अर्घ वा लः हाःहाः यायेत दाफ्वस्वां लः शंखय् तयाः, दिकेथाय् मन्दः च्वयाः शंखया आसनया रुपय् छ्यली । थाय्भु दिकेत नं मस छ्यली ।
महाँकाःद्यःपुजा
महाँकाल द्यः भैरवया छगू रुप खःसां बौद्धतय्सं बुद्धधर्मया रक्षा याइम्ह द्यःया रुपय् विहारय् दुहां वयेगु ध्वाखाय् पलिस्था यानातइ । महाँकालयात नं बज्र स्वानाः बज्रवीर महाँकाल धाय्गु याइ । थुम्ह महाँकाःद्यःया धलं चतुर्थीकुन्हु दनी ।
माजं याये
बज्रयानी विहारय् सुथय् क्वाःपाःद्यःयाथाय् त्रिशरण वनाः, बोधिचित्त उत्पन्न यानाः समाधी च्वनेधुंकाः पाःलाः नं द्यः पुजा यानाः गं थानाः विहारया लागा चाःहिलाः विहारय् च्वनाः बुद्धपुजा यानाः स्तोत्र ब्वनेगु ।
मामकिपुजा
मोहनीसिन्हः फयाः खाय् थापिं स्वनाः याइगु तान्त्रिकपुजा । सिन्हःपुजा, न्यागःस्वनापुजा, न्याताजि थ्वँ, न्याताजि ला तयाः याइगु समाधि दनाः याइगु पुजा ।
माय्अपसं
श्रावणशुक्ल प्रतिपदानिसें श्रावणकृष्णऔंसी गुंला लछियंक च्वनीगु अपसं । अपसंयात व्रत नं धाइ । लछितक छुं मनसे लः जक त्वनाः च्वनीगु व्रत जूगुलिं निर्जलाव्रत नं धाइ ।
यल क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वयम्भूचैत्यया खतय् च्वनाः शाक्यमुनि बुद्धयाथाय् बापाःचां ब्यूगु जल जक त्वनाः माय् अपसं च्वनी । थुज्वःगु अपसं स्वयम्भूइ, येँया जनबहालय् गुंला लछि च्वनी । च्वबहालय् कार्तिक एकादशीनिसें पुन्हितक न्यान्हुजक अपसं च्वनेगु चलन दु ।
मुखः
बौद्धतय्गु तःधंगु पुजाय्, चचा प्याखनय् गुरुजुं पुइगु न्याम्ह बुद्धपिं दुगु तपुलि । न्याम्ह बुद्ध दुगु नापनापं चैत्य गजू दुगु व वज्र गजू दुगु निता मुखः दु । थुगु तपुलि पुइबलय् गुरुजु थःहे पंचबुद्ध जुयाः पुजा व चर्या नृत्ययाःगु भाःपी ।
यंलासेवा
यंला लछि बाजं थानाः थःगु त्वाःया लिक्क पीठय् वनीगु पुजा खः । गनं ज्या स्यनेया लागि, सिद्धि कायेत लछियंक द्यःयाथाय् वनी । गनं पीठय् लछियंक सुथय् बाजं थाःवनी ।
किपुलिइ बहनी शनिवारया छकः त्वाःत्वालय् दुगु बाजं थानाः झ्वःलिं सुकुन्दा मत बियाः पीठय् वनी । येँया तंलाछि त्वाःया साय्मितय् म्हय्पि अजिमायाथाय् दाफा थाःवनेगु चलन दु ।
यचिंबौ
ततःधंगु पुजा याये लछि न्ह्यः, च्यान्हु न्ह्यः, प्यन्हु न्ह्यः बलि स्वनाः न्हिंन्हिं बौ बियाः याइगु पुजा । थुकिया लागि यचिंद्यः स्वनी । थकालिं पुजा याइ । थ्व थाय् स्वयाः लछि न्ह्यः, च्यान्हु न्ह्यः, प्यन्हु न्ह्यः याइ । ज्यापुतय् वःलाः तयेत, सम्यक न्यायेकेत थज्याःगु बौ पुजा याइ ।
यमाःद्यः
यँयाःपुन्हिबलय् यःसिंया च्वय् तयाः पुजा याइम्ह द्यः । थुम्ह द्यः त्वाःत्वालय् इन्द्रया स्वरुपय् ब्वयेगु याइ । थुकियात हे यमाःद्यः धाइ ।
राशि
सौर्यमण्डलया छचाःखेरं चक्रया रुपय् च्वनाच्वंगु सूर्यया जः । थ्व झिंनिगू दु । मेष, वृष, मिथुन, कर्कट, सिंह, कन्या, तुला, बृश्चिक, धनु, मकर, कुम्भ, मीन झिंनिगू राशि खः । नक्षत्रया स्वापू राशिनाप दइ । मनू जन्म जुइवं च्वइगु जातलय् दक्वसिगु छगू न छगू राशि दइ ।
लंपिचा
झिगः ग्वय् तयाः लमिं ग्वय् बीयंकीबलय् तयाः यनीगु लीया थल । लमियापाखें मिसा व मिजंया इहिपा यायेगु स्वापू क्वःजीधुंकाः पक्का यायेत मिजंया छेँपाखें मिसाया छेँय् ग्वय् तयाः यंकीगु ग्वय्बाता ।
लःबौ
लय्सेवाज्वलं पुजा यानाः वा पञ्चोपचार पुजा यानाः श्रावणकृष्णपक्ष चतुर्दशी (गथांमुगः) कुन्हु छेँय्छेँय् शान्तिया लागि याइगु बौ । थुकी हाकु मुस्या, कः, माय्, छाः, लाभा, ला, हि क्वँय् आदि तयाः दुवातय् तयेयंकी । थुकियात पंचमपातबलि नं धाइ ।
लत्या
सीम्ह मनूया नामं पीन्याम्हु दय्काः लोकोत्तर पिण्ड थयेगुयात लत्या धाइ । लत्याया श्राद्धय् प्यंगः पिण्ड दयेकाः छगः पिण्डयात स्वकू कुचा थलाः मेगु स्वगः पिण्डय् लीन याइ । उकिं थुगु श्राद्धयात लीनपिण्ड नं धाइ । लत्यायात त्रिपक्ष श्राद्ध नं धाइ । थुज्वःगु श्राद्ध थौंकन्हय् घःसूया कन्हय्कुन्हु यानाः तपुलि फुके याइपिं नं दु । थुगु श्राद्धय् सीम्ह मनूया नामं दान यायेगु याइसा ख्वपय् घःसूकुन्हु हे दान बीगु यानाच्वंगु दु । बौद्ध पुचलय् लत्यां चैत्य दयेकाः पुजा याइ । चैत्ययात क्वलाय् पिण्डया दकलय् च्वय् तयाः अस्तिधातुचैत्य दुथाय् वा खुसिइ चुइकी ।
लसताभ्वय्
बाःह्राः, इहि, कय्तापुजा, बरे छुयेगु, इहिपा जंक्व आदि बांलाःगु ज्याय् लसतां थःथिति फुकी पासाभाइपिंत नकीगु भ्वय् । थौंकन्हय् जन्मदिं, पास जुइबलय्, विदेश वनेत, इहिपाया एनिभर्सरि आदिबलय् नुगः लसतां जाइबलय् नकीगु भ्वय् ।
लिबिंचा
तिंकथि फायाः चाकलाःगु चकंक थानातःगु थल । थुकियात भालिंचा, तिंभालिंचा, मिमिचा नं धाइ । कय्तापुजा, चूडाकर्म आदि पुजाया ज्याय् चिकं दुगु सलिं तयाः सँ खाइम्ह नौयात बीगु थल । प्वः हाइबलय् प्वतासिया तःलय् प्वाःप्वाः दुगु थासय् तयेत छ्यलीगु तिं थानातःगु पाःचाकु ।
लुँख्वःचा वहःख्वःचा
कय्तापुजा, बरे छुय्गु आदि भिंगु संस्कारया ज्याय् पाजुं मचातय्त सँचाये भाय् यायेत छ्यलीगु लँु घानातःगु व वह घानागु बिस्कं बिस्कं ख्वःचा । पाजुं थथे सँ चायेभाय् यायेधुंकाः नौचां सं खाकी ।
लुँचि
लँुयागु सिन्हः । द्यःयात स्वंगः मिखा कंकेकथं कपालय् तिकीगु सिन्हः । चाकलाःगु ताःहाकःगु ज्याथजिथि जंक्व, इहिपा, चूडाकर्म आदि संस्कारया ज्या याइबलय् तिकीगु लुँया सिन्हः ।
लुकुंचा हाये
हाकुवाया जाकि वा जाकि क्यलाः चुं यानाः लः भचा तयाः निपा ल्हातं ब्वब्वस्यानाः फू बियाः फ्वसिइ लः दायेकाः उकीया द्यःने पोतासि तयाः हायाः लिकयाः छगू थलय् तयाः हिलाः उकी मनापु ल्वाकछ्यानाः लुमुलुमु धायेकाः त्यने ।
लुकुमाःद्यःपुजा
फागुणकृष्णपक्ष चःह्रे (चतुर्दशी)कुन्हु विहारय् आजुपिं च्वनाः महाद्यः सुलाच्वंगु थाय्कथं नालातःगु थासय् बलि पुजा याइ । बलिया रुपय् जा थुयाः लकसय् दुगु बांमलाःगु तत्वपाखें देश रक्षा जुइमा धैगु भावना तयाः जा ह्वली । थुकीयात पिशाच चतुर्दशी, पाहांचःह्रे धाइ ।
लुखापुजा
न्हूगु छेँ दनीगु इलय् लुखा छुइबलय् सिकःमिं लुखापुजा याइ । मचाबू लहिकः वनीबलय् मचायात लुखा भागि याकाः च्वकाबजि ह्वलाः लुखापुजा याइ ।
लोकेश्वरपुजा
लोकया ईश्वरकथं नालातःम्ह द्यःयात पुजा यायेगु । लोकेश्वरयात करुणामय वोधिसत्व नं धाइ । लोकेश्वरपिन्त अष्टवीतरागकथं न्ह्यथनातःगु दु । मणिलिङ्गेश्वर, गोकर्णेश्वर, किलेश्वर, कुम्भेश्वर, गर्तेश्वर, फणिकेश्वर, गन्धेश्वर व विक्रमेश्वरया नामं न्ह्यथनातःगु दु । बज्रपाणि, रत्नपाणि, पद्मपाणि, विश्वपाणि व समन्तभद्रयात न्याम्ह लोकेश्वरया रुपय् कयातःगु दु । न्याम्ह, च्याम्ह, १६ म्ह, ६४ म्ह, १०८ म्ह, ३६० म्ह लोकेश्वरया धारणा दु । नेवाः समुदायय् द्वःछिका ल्हाःदुम्ह लोकेश्वरयात सहस्रभुज लोकेश्वरकथं पुजाआजा यानावयाच्वंगु दु । मूर्ति व चित्रकलाय् थुम्ह लोकेश्वरयात ब्वयातःगु दु । थीथी इलय् लोकेश्वर सीकः वनेगु चलन दु । उकीमध्ये प्यम्ह लोकेश्वर पद्मपाणी बुंगद्यः, आर्यावलोकितेश्वर जनबहाःद्यः, आनन्दादीलोकेश्वर च्वबहाद्यः व सृष्टिकान्तलोकेश्वर नाला प्यम्ह करुणामय विशेष नांजाः ।
च्याम्ह करुणामयया थाय् धलं दनेगु, करुणामय सीकः वनेगु, मत छ्वयेकः वनेगु चलन दु । थुपिं च्याम्ह लोकेश्वर वा बोधिसत्वपिनिगु चिंकथं श्रीवत्स, पुण्डरिक, ध्वज, कलश, च्वाम्वः, ज्वःन्या, छत्र व शंखयात काइ । ततःधंगु पुजाय् बोधिसत्वया रुपय् कलशय् अष्टमंगल च्वयाः पुजा याइ । प्यम्ह करुणामय सीकः वने थें हे मनू सीबलय् सृष्टिकान्त लोकेश्वर, आनन्दादी लोकेश्वर, पद्मपाणी लोकेश्वर, आर्यावलोकीतेश्वरया थाय् मत छ्वयेकः वनेगु चलन दु । गुंला लछि दुने बुद्धवारपतिकं प्यम्ह बुद्ध सीकःवनेगु धकाः स्वयम्भू, नमोबुद्ध, खास्ति व बरेगामय् वनी । झिंनिगू तीर्थ सीकः वनेगु, प्यम्ह बसुन्धरा सीकः वनेगु चलन नं दु ।
ल्हाःपुजा
नेवाः संस्कारया ज्याय् ज्याया सीप दुपिं शिल्पकारतय्त ज्या सुरु यायेन्ह्यः व ज्या क्वचायेकाः सम्मानया रुपय् ल्हातय् पुजा याइगु । छेँ दनेन्ह्यः जग स्वनीबलय् ज्याभः लःल्हानाः पुजा याइ । सिकःमियात मूलुखा छुइबलय् पुजा याइ । पुंयात संस्कारया ज्याय् थलबल, पौभाः च्वयेगु इलय् ल्हाःपुजा याइ । पुजा याइगु इलय् पुरोहितयात, संस्कारया ज्याय् ख्वःचाः लःल्हानाः नौयात अथेहे छुछु ज्या संस्कारय् याइ इमित लःहाः यानाः सिन्ह तिकाः स्वां छानाः जाकिं पुजा यानाः सम्मान याइ ।
वःलाछि ब्यंके
मचा बुयाः कन्हय्कुन्हु हे ब्यंकेगु । सामान्यतया मचाबू ब्यंकेगु ज्या प्यन्हु, खुन्हु, झिंनिन्हुं याइसा तसकं आपत वइबलय् कन्हय्कुन्हु हे ब्यंकेबलय् याय्माःगु दक्व याय्गु ज्या ।
वाकिजाकि
पुजाआजाय् मन्दः च्वयाः उकिया द्यःने तयेत वा बछि व जाकि बछि ल्वाकछ्यानातःगु अन्न । प्यूचां न्ह्याकीकुन्हु मन्दः च्वयाः उकिया द्यःने वाकिजाकि तयाः छचाःखेरं मत च्याकेगु चलन दु ।
संल्हूपुजा
प्रत्येक महिनाया न्हापांगु दिंयात संल्हू धाइ । थुकुन्हु विहारय् अकुशल (बांमलाःगु) तŒवपाखें रक्षा याय्गु लागि विहारया आजुपिं च्वनाः च्वकाबजि न्हायाः बलि पुजा यानाः बौ वायेगु याइ।
सलिं
भ्वय् वा छुं नं संस्कारया ज्याय् पुजाय् छ्यलेत दयेकाः तःगु चाया थल । थ्व अय्लाः, थ्वँ छुं नं ति तयेत छ्यली । चिग्वःगु सलिखय् किसली तइ, माझवाल सलिखय् अय्लाः तइ । दुगंसलिं भ्वय्बलय् थ्वँ तयेत छ्यली । माझवाल सलिं दथुइ लाःगु, दुगंसलिं तःग्वःगु सलिं खः ।
ससुपुजा
श्रीपंचमीया छन्हु न्ह्यःनिसें खाइसंल्हूतक तिब्वतपाखें मञ्जुश्री नेपाः वयाः च्वंवःगु लुमंतिकथं मञ्जुश्री वा ससुमांजु दुगु द्यःयाथाय् त्वाःया मनूत मुनाः भ्वय् न्यायेकः वनेगु । नेवाः समुदायय् छम्ह हे द्यःयात मञ्जुश्री व सरस्वती धकाः थःथःगु आस्थाकथं पुजा यायेगु चलन दु । मञ्जुश्रीनाप वःपिं वरदा व मोक्षदायात नं सरस्वतीया रुपय् कयातःगु दु । सरस्वती व मञ्जुश्री निम्हं ज्ञानया चिंया रुपय् पुजा याइ । स्कुल स्कुलय् नं श्रीपंचमीकुन्हु ससुपुजा यायेगु चलन दु ।
सादुरु
सापाखें वःगु दुरु । पुजा वा मेमेगु सस्कारया ज्या यायेन्ह्यः छेँ भिंकेत छेँ छखां भिंकेत हाः हाः याइगु, पिण्ड थइगु इलय् पिण्डय् हाः हाः यायेत वा तर्पण बीत छ्यलीगु, अर्घ बीत छ्यलीगु शुद्धया चिंकथं कयातःगु दुरु ।
सिन्का धलं
आषाढशुक्ल पुन्हिकुन्हु बौद्ध विहारया आजुपिन्सं अमोघपाश लोकेश्वरया मन्दः दयेकाः दनीगु धलं । थ्व धलं दनीबलय् अमोघपाश लोकेश्वरयात मण्डलय् सालाः द्यःया चिंकथं सिन्काय् द्वाफ्वःस्वां छफ्वः दथुइ तइ । जवय् प्यफ्वः, खवय् प्यफ्वः तियातःगु सिन्का यल हिरण्यवर्णय् बाफाचां धलं दनेत इनाबी । थुगु धलं देसय् फुक्क प्राणीया उद्धार जुइगु कामना तयाः दनी । महामारी मदयेकेगु, प्राकृतिक प्रकोपपाखें वचे यायेगु भावना तयाः दंनी । देशय् वा मवइगु इलय् वा वयेकेत, अप्वः वा वयाः दुःख जुइबलय् १२ म्ह नागयात शान्त यायेत थ्व धलं दनेगु यानातःगु खः ।
सिन्हःपाः
बहाबहीइ आगंद्यःयाथाय् नित्यपुजा, दशमीपुजा वा मोहनीसिन्हः फयाः याइगु पुजाय् भुयूसिन्हः तयेत छ्यलीगु दथुइ ज्वनेछिंक गजू दुगु सिन्हः भुचा ।
सिन्हःपुजा
मनू सिनाः दकिलाया कन्हय्कुन्हु बज्राचार्य, शाक्यतय् चचा हालाः आगमय् याइगु छता पुजा । मनूतय्गु छेँय् व विहारया आगमय् निथासं थ्व पुजा याइ । दछिया छकः न्यायेकीगु आःचागूबलय् नं सिन्हःपुजा याइ । थ्व गुह्यपुजा खः । थुगु पुजाय् चक्रसंबर बज्रबाराही दीक्षा दुपिन्त मन्दः दर्शन याकी । बज्रबाराहीया मन्दः च्वयाः पात्र स्वनाः बज्रबाराहीया प्रतीक ह्याउँकापतं त्वपुयाः कलश, मोहनीसिन्हः स्वनाः पुजा याइ ।
सिराबौ
पिने वा छेँय् आकाझाकां प्वाः स्यानाः, कपाःस्यानाः, इकुयाः अथे याये थथे याये मदइबलय् झारफुक वैद्य क्यनाः वइगु वचन अनुसार द्वनाचाय् जाकि सिलाः, हलू वालाः, माय् निगःचा तयाः मत च्याकाः अनि याकाः प्यकालँय्, दुवातय् छ्वासय्, क्षेत्रपाल आदि थासय् तइगु बौ ।
सिसि तये
पुलांगु परम्पराकथं इहिपा यानाः हयाम्ह भम्चायात छक्वलं मिजंया छेँय् मयंकुसे मेगु छेँय् छुं ई तयेगु ।
सीकाःभू
धार्मिक संस्कार संस्कृतिया ज्याय् पशु बलि बियाः याइगु पुजाया प्रसादकथं भ्वय् नइपिं मिजंतय्त बीगु बाहांया छ्यंया ला । परिवारय् थकुलि न्वकु नापं मेमेपिं मिजं छेँजःपिं भ्वजय् झ्वःछुनाः भ्वय् नये सिधयेकाः बलि ब्यूम्ह पशुया छ्यंया लायात खुब्वय् ब्वथलाः जव मिखा, खव मिखा, जव न्हाय्पं खव न्हाय्पं, म्ये, थुन्ना (न्हाय्) यानाः लःल्हाइगु ला । छेँ दनाः पलिस्था याइबलय्, बाजं थानाः नासःद्यःया पुजा याइबलय्, ततःधंगु बलि बियाः पुजा याइगु इलय् छेँया दक्व फुकीपिं च्वनाः सीकाःभू याइ ।
सीमन्तोपनयन
मचा प्वाथय् दयाः मचा बुइगु ई जुइबलय् याइगु संस्कार । मिसाया दोहल उत्पन्न जुइगु समाधान यायेत याइगु संस्कार । थुगु इलय् छुं नं कथं प्वाथय् दुम्ह मचायात छुं मजुइमा, सुरक्षितकथं मचा बुइमा धयागु तातुनाः थुगु संस्कार याइ । याज्ञबल्क्यस्मृतिइ प्वाथय् दुगु खुलानिसें च्यालाया दुने यायेमाःगु धकाः न्ह्यथनातःगु दुसा लध्वाश्वलायतस्मृतिइ प्वाथय् दुगु प्यलाया दुने यायेमाःगु न्ह्यथनातःगु दु । गुह्यसूत्रय् न्ह्यथनातःकथं सिमन्तया अर्थ सँ, उन्नयनया अर्थ च्वय् स्वकेगु खः । थः मिजं नं कलाःया सँ समाः याकाः माःगु सुसाःकुसाः यानाः आत्मबल थकायेत याइगु संस्कार ।
सुकुन्दा
गणेद्यः व गणेद्यःयात न्यागः छ्यं दुम्ह नागं कुइकातःगु मत च्याकेगु देवाचा दुगु कलात्मक मतथल । द्यःपुजा संस्कार व धार्मिक ज्या यायेत छ्यलीगु इताः चिकं तयाः च्याकीगु दथुइ चिकं तयेगु गाः वंगु थाय् दुगु ज्वनेत चु दुगु सांस्कृतिक ज्याय् छ्यलीगु मत च्याकेगु वस्तु वा थल । जन्मन्हि व मेमेगु संस्कारया ज्याय् सूद्र्यः लुयावइगु थाय् पूर्व दिशाय् स्वकाः च्याकेगु याइ । प्रेतया ज्या याइबलय् सुकुन्दा छ्यलेगु मयासे सलिंचाय् चिकं व इताः तयाः दक्षिण स्वकी ।
सोह्रश्राद्ध
ञलाथ्व पुन्हिनिसें ञलागा अमाइतकयात सोह्रश्राद्ध वा पितृपक्ष धाइ । ञलाथ्व पुन्हि बाहेक मेगु झिंन्यान्हुया दुने मदुम्ह मनूया नामं पिण्ड दयेकाः श्राद्ध यानावयाच्वंगु दु । थुगु श्राद्धय् अबु मांया कुलया पुस्तापिं, स्याःपिं, म्हस्यूपिं थःथितिपिं, थःपिंनाप स्वाःपिन्त तक नं विशेषकथंया तर्पण याइ । थुगु इलय् भैरव पलिस्था यानाः भैरवामृत तर्पण बी । थःगु छेँय् भैरव पलिस्था याये मफुपिनि येँया आकाश भैरवया म्हुतुं पिहांवःगु भैरवामृतं तर्पण यायेगु याइ । थःगु कुल व थःनाप स्वापू दुपिं मदयावनेधुंकूपिंत तर्पण बीगु वा नकेगु तातुना तयाः याइगु जूगुलिं थ्व दक्वसिया कल्याण जुइमा धैगु भावनां याइगु श्राद्ध खः ।
सौसाले
मनू सीधुंकाः सीम्ह थ्यनेत छ्यलीगु वा सीम्ह तयेगु थासय् सौभ्यगः यंकाः स्वस्तिक वा स्वझ्वः सालाः उकी द्यःने तयेगु ज्या ।
स्याःबजि
वा मनाः दथुइ फुस्लु जुइक सियातःगु समय्बजि दयेकीबलय् बजिनाप ल्वाकछ्याइगु छताजि बजि ।
स्वला
मनू सीधुंकाः वयागु नामं सीगु स्वला दय्काः याइगु श्राद्धयात स्वला यायेगु धाइ । येँ लागाया शाक्य, बज्राचार्यतय् स्वला यायेगु चलन दु ।
हथं
छताजि फल (सि) । मनू सी उनाः नौ चुइकीबलय् नौयात मनू ज्यानाः उकी छ्यंया ब्व बान्कि दयेकाः मिखाया रुपय् जवंखवं तइगु हाकुगु पु । थ्व फलया द्यःने ह्याउँसे च्वनी । थुगु ब्व लुँकःमितय्सं लुुुुुुुुुुुुुँ सिलेत नं छ्यली, दुनेया हाकुगु पु नौ चुइकीबलय् मिखा तयेत छ्यली । हाकुगु पुया नं दुने च्वंगु ब्व तुइसे च्वनी । थ्व स्वंगू ब्वयात स्वंगू दोष मदयेकीगु गुण दुगु तŒवया रुपय् कयाः राहु दशा फायेकेत हथं तयाः पुजा याना वयाच्वंगु दु ।
ह्याउँथ्वँ
कःथ्वँ दयेकेबलय् कः संके न्ह्यः द्यःने थहां वयाच्वंगु थ्वँ । हाकुवाया जाकि वा जाकि क्यलाः चुं यानाः लः भचा तयाः निपा ल्हातं ब्वब्वस्यानाः फू बियाः फ्वसिइ लः दायेकाः उकिया द्यःने पोतासि तयाः हायाः लिकयाः छगू थलय् तयाः हिलाः उकी मनापु
ल्वाकछ्यानाः लुमुलुमु धाय्काः त्यने । प्यन्हु दयेकाः प्वक वइ । न्यान्हु दुकुन्हु लः तयाः संका बी । जाकिया मना यानाः बजि सियाः क्वफाना बी । लः माक्व तयाः छन्हु अतः निन्हु अतः संकाः लछि निला दयेकाः थ्वँ जुइ । उगु थ्वँया दकलय् द्यःने ह्याउँसे च्वंक थहां वयाच्वंगु थ्वँ । थुगु थ्वँ भम्चा दुकाइबलय् भमचायात तुति सिकेत छ्यली ।
पुंज्या
परम्परानिसें किपा च्वयेगु व उंया ज्या यायेगु ज्याया भाला पुंतय्गु जूगुलिं थ्व ज्यायात पुंज्या नं धाः । नेवाः तजिलजिइ १) धार्मिक, २) सांस्कृतिक ३) सामाजिक संस्कारया ज्याय् थीथी किपा च्वयेगु व उनं छाय्पीगु नेवाः जनजीवनया अभिन्न अंग जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय् जुइगु थीथी ज्याखँय् १) भ्वँतय् किपा च्वयाः तिकेगु २) कापतय् किपा च्वयाः खायेगु ३) चाया थलबलय् च्वयाः ब्वयेगु ४) सिँ, अंगः, बँ व थीथी थासय् किपा च्वयेगु बा उनं छाय्पीगु ५) थीथी द्यःपिनि ख्वाःपाः दयेकेगु ६) थीथी थाय्बाय्, मनू वा ज्वलंया बां (बुट्टा) किपा च्वयेगु ७) थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा पौभाः दयेकेगु आदि पुंज्याया मूज्या जुल । द्यःपिनिगु च्वज्या यायेबलय् द्यःकथंया बिस्कं पहः व नियमकथं आसन, ज्वँसा, बाहां, तिसावसः नापं थीथी ज्वलं, बां (बुट्टा) व उं छ्यलेमाः ।
स्वनिगलय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यताकथं थीथी द्यः व देगः पलिस्था यानातःगु दु । थुपिं द्यःपिं मध्यय् नं मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिनि दँय्दसं तःजिक पुजा व जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा बाय् जात्रा यायेत देगलं, आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां लंपुं छायाः बांलाकेगु याइ ।
नेवाः समाजय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता दुगु जुल । नेवाःतय् मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदायया धार्मिक व सामाजिक मान्यता कथं सामाजिक व धार्मिक ज्याय् बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
थुपिं च्वज्या यायेबलय् गुम्ह द्यः गथे जुइमाः, थीथी द्यःपिनि आसन, ज्वँसा, बाहां व तिसावसः गथे जुइमाः अले थीथी ज्वलं व बां (बुट्टा) गथे जुइमाः, गन छु उं गथे छ्यलेगु धयागुया नं छगू पहः व नियम दु । न्ह्यःनेलाःथाय् न्ह्यःने लाःथे च्वयेगु, यःयःपिनि यःयःथे च्वयेगु व यःगु उं छ्यलेगु नं याये मज्यू । थुकी बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता नं दुगु जुल ।
नेवाःतय् दथुइ मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदाय दुगुलिं उमि धार्मिक व सामाजिक मान्यताकथं उमित बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
स्वनिगः थीथी द्यः व देगलं जाःगु थाय् खः । न्हापांनिसें थन मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिन्त पलिस्था यानाः थीथी थासय् देगः तकं दयेकाः फुकं नेवाःतय्सं उतिकं हना वयाच्वंगु खः । थुमित दँय्दसं पुजा यायेगु बा तःजिक जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा यायेत बा जात्रा यायेत निश्चित तिथिकुन्हु देगलं वा आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां ‘लंपुं छायेगु’ ज्या निं याइ ।
धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् लंपुं छायेगु
आपाः थें द्यःपिन्त दँय्दसं निश्चित तिथिकुन्हु द्यःयात म्वःल्हुकाः बा न्हवं यानाः उनं पायेगु वा छाय्पीगु याइ । अले उम्ह द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ । थ्वयात लंपुं छायेगु धाइ । थुकियात द्यः सजिबता बीगु कथं काइ ।
चितलाः
नेवाःतय् तःधंगु धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् थीथी ज्वलं नीस्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । मूकथं थथे नीस्वनीगु ज्वलं धयागु कलश, थापिं, अन्ति, खाय्पाः, खाय्कुलिं आदि लिसें थीथी मेमेगु ज्वलं लाः । मोहनिबलय् हासा, तुफि, चुपि, कुँइ आदि व जात समुदायकथं थःगु ज्याभः ज्वलं नं नीस्वनी । थुपिं गुलि नं नीस्वनीगु ज्वलं दु, उपिं फुकं ज्वलनय् ‘चितलाः’ छगू छगू तिकेगु याइ । लंपुं छाये मछिंगु वा लंपुं मछाःगु थीथी द्यःयात नं थ्व ‘चितलाः’ छगू तिकेगु याइ । थ्व ‘चितलाः’ धयागु चिकिचाकूगु भ्वँतय् स्वंगः मिखा च्वयातइगु खः । थ्व चितलाः च्वयेत तुयुगु, हाकुगु व ह्याँउगु उं जक छ्ली । ‘चितलाः’ तिकेगु धयागु सजिबता बीगु खः । चितलाः ई, थाय् व लकस कथं थीथी कथंयागु च्वः । गथे – गणेद्यःया मिखा, बुद्धया मिखा, भैलःद्यः व मेमेपिं द्यःया मिखाकथं ।
अष्टमंगल
छुं नं तःधंगु पुजा आजाबलय् बा भिंगु ज्याखँय् अष्टमंगलया किपा च्वयाः खायेगु याइ । अष्टमंगल धयागु च्याता भिंगु ज्वलंयात काइ । थुपिं थुकथं
दु १) स्वस्ति (श्रीवत्स) २) स्वां ३) ध्वाँय् ४) कलस ५) च्वाम्वः ६) ज्वःन्या (निम्ह न्या) ७) छत्र (द्यःकुसा)
८) संख ।
फय्गं
देगः देगलय् सालुगु धातुया गं दयेकाः खायातःगु दइ । फय् वलकि थ्व सनाः तिनिं तिनिं न्याइ । थ्व हे फय्गंयात भ्वँतय् च्वयाः भिंगु ज्याखँय् ब्वयेगु याइ । थ्वयात अष्टमंगल नाप तयाः नं ब्वयेगु याः ।
सुद्र्यः चन्द्रमा
देगः देगलय् सुद्र्यः व चन्द्रमाया किपा दयेकाः तयेगु चलन दु । गुबलें धातुया ध्वाँचय् तयेगु याइसा गुबलें सालुगु धातुयागु दयेकाः नं खायेगु याः । अथे हे थ्वयात अष्टमंगलया न्ह्यःने व ल्यूने तयेगु नं याः । सुद्र्यः च्वइबलय् थुकी ह्याउँगु उं तइसा चन्द्रमा च्वइबलय् तुयुगु उं तइ ।
मचा बुइबलय् ह्याउँमचा तयेगु मचा कथिइ खायेगु याइ बा मचा तइथाय् च्वय् खानाः तयेगु याइ ।
पुँज्याय् छ्यलीगु उं ः
माथं व क्वँय्धुंकाः किपा च्वयेत माःगु उं खः । न्हापा न्हापा थीथी उं पुंतय्सं थःपिन्सं हे दयेकीगु खः । छुं नं किपा च्वयेत पुंतय्सं स्वथी उंयात मू उंकथं नालातःगु दु । इपिं उं १) म्हासु २) वँचु व ३) ह्याउँ खः । अले तुयुगु उं व हाकुगु उंयात ‘तिबः उं’कथं जक काइगु खः । थुपिं मू उं निथी, स्वथी वा तःता उं ल्वाकछ्यानाः थीथी न्हून्हूगु उं दयेकीगु खः । छुं नं उंयात थीके माःसा (light यायेत) तुयुगु उं वा लः ल्वाकछ्याइसा उंयात ख्युंके माःसा (dark यायेत) हाकुगु उं छ्यलीगु खः । गथे ः
१) म्हासु व वँचु उं ल्वाकछ्यातकि वाउँगु उं जुइ ।
२) म्हासु व ह्याउँ उं ल्वाकछ्यातकि भुयुसिन्हः उं जुइ ।
३) वँचु व ह्याउँ उं ल्वाकछ्यातकि प्याजि उं जुइ ।
४) म्हासु, वँचु व ह्याउं ल्वाकछ्यातकि सियु उं जुइ ।
५) वाउँ उनय् तुयु उं ल्वाकछ्यातकि ‘अम्बः उं’ जुइ ।
६) वँचु उनय् तुयु ल्वाकछ्यातकि ‘आकाश उं’ जुइ ।
७) ह्याउँ उनय् तुयु ल्वाकछ्यातकि गुलाफि उं जुइ ।
८) वाउँ उनय् हाकु ल्वाकछ्यातकि क्वंवाउँ जुइ ।
थुकथं हे उं अप्वः म्ह्व ल्वाकछ्यातकि नं थीथी न्हूगु उं पिहां वइ ।
उं व उं मिला, उं कसि
किपा च्वयेत व समाः यायेत पुंतय्सं थीथी उं दयेकी । पुंतय्सं छ्यलीगु मू उं न्याता (५ थी) दु । इपिं तुयुगु, म्हासुगु, वँचुगु, ह्याउँगु व हाकुगु खः । मेगु थीथी उं थुपिं हे उं ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु खः । गथे वँचु व म्हासु ल्वाकछ्यानाः वाउँगु उं दयेकी, ह्याउँ व म्हासु ल्वाकछ्यानाः भुइसिन्हः उं दयेकी, ह्याउँ व वँचु ल्वाकछ्यानाः प्याजि उं दयेकी, ह्याउँ व तुयु ल्वाकछ्यानाः गुलाफि व वँचु व तुयु ल्वाकछ्यानाः आकाश रंग दयेकी । थुकथं हे मेमेगु उं नं दयेकीगु खः । थुपिं उं प्रकृति व खनिज ल्वहँतं दयेकीसा थुकी रसायन (ऋजझष्अब)ि ल्वाकछ्यानाः नं थीथी उंया ताजि पिकाइ
थपिं उं भ्वँतय् छ्यलेत, कापतय् छ्यलेत व थीथी मेमेथाय् छ्यलेत नं थीथी कथं दयेकी । उं दयेकेबलय् सरेस व खेँय् तयेगु नं याः । थुपिं उं तयेगु चाया चिचीग्वःगु थलयात उं मिला धाइ । उं आपाः दयेकेमाःसा कसिइ तइ । थुकियात उं कसि धाइ ।
उं दयेकीगु पहः (विधि)
पुंतय्सं थीथी उं दयेकेत मूकथं स्वथीकथं उं दयेकी । १) घाँय्, जडिबुटी, स्वां, मापाखें ।
२) मेगु प्राकृतिक व खनिज ज्वलंपाखें ३) रसायन विधिपाखें
थुकथं थीथी ज्वलं छ्यलाः थीथी कथं दयेकीगु उं छता हे उं जूसां उमिगु गुन व लु पानाच्वनी । अथे जूगुलिं थीथी कथं दयेकातःगु छता हे उं जूसां उपिं थीथी च्वज्याय् थीथी कथं छ्यली । थीथी ज्वलनं थीथी कथं दयेकातःगु उं छता हे उं जूसां इमिगु नां नं पानाच्वंगु दइ । गथे तुयुगु उंयात बलः धाइगु जूसां थुपिं गुकथं दयेकूगु वा गुज्वःगु उं धयागु वया नामं क्यनी ।
१) माबलः २) दुरुबलः ३) संखुबलः ४) क्वँय्बलः, ५) म्हःबलः ६) चाबलः ७) चुलुबलः ८) प्वताय् बलः ९ फिबलः ।
क्वँय्बलः
न्या व थीथी ज्यूताःतय् (जनावरतय्) त्वान्नाःक्वँय् व फ्यलुक्वँय् थें ज्वःगु दुकुलुगु क्वँय् बांलाक सिलाः थ्वयात सिँपँ व सु तयाः उइगु वा छ्वयेकेगु ज्या याइ । उपिं क्वँय् ह्यंग्वाः जुइवं वयात मिं लिकयाः थ्वयात लखं बांलाक ब्वब्वस्यानाः सिली, अले वयात नचुक छ्यानाः लखय् सिलाः सालुगु सुति कापतय् ति क्वसीकाः कयाः कः वांछ्वइ । अले उगु ति सुकाः ल्यं दुगु क्वँय्चुं बलः जुइ ।
चाबलः
थ्व ताकुचां दयेकीगु बलः खः । खानिं वइगु ताकुचायात चिचीकू जुइक छ्यानाः लखय् फ्वइ । ताकुचा लखय् नायेवं न्हातु न्हायाः लखय् छ्वालुसे च्वंकी । थ्वयात सालुगु सुति कापतय् छाने यानाः वःगु कः वांछ्वयाः तियात चीप्वाःगु मिइ तयाः ग्वाराग्वारा दायेकी ।
थथे दायेकीबलय् मदिक्क संका च्वनेमाः, अले मिं लिकयाः ख्वाउँकी । थुकी खाःचिं वा कास्तिक सोडा मेगु लः सायाः छन्हु फ्वयातइ । अले कः जुक्व क्वसिनाः ति म्हासुसे च्वनाच्वनी । थ्व ति फुक्कं वांछ्वयाः मेगु लखं बांलाक सिले धुंकाः निभालय् बांलाक स्वयेक पाइ । थ्व बांलाक गनकि चाबलः जुल ।
दुरुबलः
थुकथं हे दुरुबलः दयेकेत दुरुल्वहंयात कुचा कुचा जुइक छ्यानाः अगलय् तयाः लांलां छ्वयेकातइगु खः । थुकथं अगलय् छ्वयेकातःगु दुरुल्वहं कुचा ह्यंग्वाः थें जुयाः फ्वासाफ्वासा वनी । थुकियात मुगलं छ्यानाः नचुकी, अले थ्वयात लः मतसे ख्वाउँकी ।
थ्व नं म्वाःसख्वाः थें जुइक जूगुलिं थ्वयात माबलः थें यानाः दयेकीगु खः । थ्व दुरुबलः माबलः सिबय् तुइसे च्वनी। थ्व दुरुबलः बलानाः ता नं तुइ ।
प्वताय्बलः
थ्व भ्वासाल्वहंचुं खः । थ्व दयेकेत भ्वासाल्वहं चुं यानाः थुकी यचुक सिलातःगु जाकि तयाः नीगु खः । थ्व नितां नचुलकि लखय् फ्वयाः सालुगु कापतय् क्वसीकाः काइगु खः । थ्वयात प्वताय्चुं नं धायेगु याः ।
फिबलः
थ्व खुसिइ वा खानिइ दइगु तुयुगु तुयुगु च्याफि इयाः थ्वयात चुं यानाः कूचि तयाः लः मतसे नीगु खः । थ्वयात बांलाक सिलाः खाःचिं वा कास्तिक सोडा तयाः छुचुं न्हाये थें न्हायाः ममःख्वलय् तयाः छक्वः हायेगु याइ, अले सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीकाःकाइ । अले थ्वयात निभालय् पानाः गनेवं बांलाःगु बलः जुइ ।
माबलः
न्हापां म्वाःसख्वाःयात चाया भ्यगतय् तयाः उकी सख्वाः त्वपुइक लः तयाः स्वन्हुप्यन्हु निभाः मदुथाय् तइ । लः सुतकि सिँया चतंचां सख्वाः च्वय् क्वय् जुइक संकाः हाकनं लखं त्वपुइक लः तयाः बाःछि ति फ्वयातइ । अले हाकनं चतंचां बांलाक संकी । थुकथं स्वक्वः प्यक्वः यायेधुंकाः लः सुतकि सख्वाः फ्वासाफ्वासा वइ, अले उकियात बांलाक छ्यानाः ल्वहँतय् तयाः नचुक नी । उगु सख्वाः नचुलकि उकियात मदिक लखं त्वपुयाः स्वलाप्यला तक फ्वयातइ ।
लः म्ह्व जूसा लः सायाबी । द्यःने साब्वंति थें ब्वाइँया वइगु लःफ्वं फुकं वांछ्वयाः हाकनं मेगु लखं त्वपुया तइ । थुकथं तःकःतक यातकि उगु सख्वाः चुलुसे च्वनी । उगु चुलुगु सख्वाःयात निभालय् पानाः हानं नचुक नी, अले थुकियात लखय् संकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः ति क्वसीकाः काइ । कापतय् ल्यंगु कः वांछ्वयाः तियात निभालय् पानाः लः सुकी । लः सुतकि वयात नचुक निनाः छगः थलय् तयातइ । थ्व हे बलः खः । थुकथं दयेकातःगु बलःयात थःत माक्व माक्व कयाः लखय् संकाः तुयुगु उं कथं छ्यली । थथे म्वाःसख्वालं बलः छकः दयेकेत न्हय्ला च्याला बी ।
म्हासुगु उं
तुयुगु उं थें म्हासुगु उं नं न्यागू कथं दयेकेगु याः । १) हरिताल २) केशरि ३) बसंति ४) बदामि ५) लुँचुं
केशरि
थ्व बुँ व खानि ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु उं खः । थीथी स्वांया मू वा स्वांया दथुया म्हासुगु ब्व जुक्व मुंकाः छगः खलचाय् तयाः नचुक नी । थ्व तसकं याउँइगु जूगुलिं थ्वयात लखय् तयाः बांलाक संकेमाः । अले थ्वयात लः भचा तयाः मिइ तयाः हायेगु ज्या याइ । थ्वयात बांलाक संकाः निभाः मदुथाय् निन्हुस्वन्हु अथें तयातइ । अले थुकी काँय् हलू छ्यानाः ल्वाकछ्याइ । थ्वयात बांलाक संकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीका काइ । थुकिया ति जुक्व वांछ्वयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकी ।
बदामि
थ्व खानिइ दइगु छताजिया चा खः । थ्व चायात नचुकाः लखय् बांलाक सिली । थ्वयात तःन्हु तक तःक्वःतक लखय् क्वसीकाः हाकु फुकं वनकि म्हासुगु ब्व जक लखय् क्वसिना च्वनी । थ्वयात खाःचिं वा कास्तिक सोडा तयाः निन्हुस्वन्हु त्वपुया तयेमाः । अले थ्वयात सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीकाः काइ । थ्वयात निभालय् स्वयेक पानाः लिकालकि बदामि उं जुइ ।
बसंति
थ्व हलुखं दयेकीगु उं खः । न्हापां काँय् हलू लखय् फ्वयाः ख्वला बांलाक तुइकाः थ्वयात ल्वहँतय् तयाः नचुक छ्याइ, अले थ्वयात सुति कापतय् तयाः छगः थलय् लः तयाः निघौति ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँका तइ । अले फ्वयातःगु जाकि तयाः नचुक निनाः मि चीजः यानाः थुकियात संकुसंकुं मः दायेकी । थुकी धाले ख्वलाया ति व हलू प्वःचिनाः दायेकातःगुया ति तयाः हानं भुतुलिइ गुरुगुरु दायेकी । अले थ्वयात ख्वाउँकाः सालुगु सुति कापतय् क्वसीकाः काइ । थ्वयात निभालय् मतसे ति सुकी । थ्वयात हानं नचुक निनाः प्वःचिना तइ ।
लुँया उं (लुँचुं)
थ्व रसायन तयाः लुँ नायेकाः पिकाइगु लुँचुं खः । न्हापा न्हापा थ्व लुँया उनं प्रज्ञापारमिता थें ज्याःगु तःजिगु सपूm च्वयेत वा पौभाः च्वइबलय् छ्यलेगु याः । थ्व उनं सिजलय् वा धलोतय् पानाः लुं सीगु ज्या यानाः लुँयाम्ह द्यः, लुँया गजू, लुँपौ, लुँहिति थें ज्याःगु दयेकीगु खः ।
हरिताल
थ्व छथी प्रकृतिइ दइगु जडिबुटी खः । न्हापा न्हापा थ्वयात मूतिगु थ्वँय् सिलाः ल्वहँतय् बांलाक चुलाः काइगु तियात हानं मूतिगु थ्वँय् तुं फ्वयातइ । थथे यायेवं हरिताल जुक्व क्वसी । द्यःने वाउँक थहां वःगु ति वांछ्वयाः हानं निधाःस्वधाः सिलाः ति जुक्व वांछ्वयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकी । गनेवं लखय् संकाः सालुगु सुति कापतय् क्वसिका काइ । थथे क्वसीके धुनेवं कःयात वांछ्वयाः तियात निभालय् तयाः ति सुकी । थ्व भ्वँतय् पानाः हरिताल भ्वँ दयेकी, कापतय् माथं (अस्तर) तइगु वा उकथं तइगु वा उँनय् ल्वाकछ्यानाः नं छ्यः । थुकिं भ्वं, कापः किलं नइपिं की नं स्याइगु जूगुलिं थ्व छथी बिख नं खः ।
वहःबलः (वहःचुं)
थ्व वहःयात रसायन तयाः वहः नायेकाः दयेकीगु वहःचुं खः । थ्व उं छ्यलाः न्हापा न्हापा
प्रज्ञापारमिता थें ज्याःगु सफू च्वयातःगु दु । थ्व उं द्यःया तिसा च्वयेत नं छ्यः ।
वँचु उं
वँचुगु उं नं बुँ व गुं वइगु वनस्पति व खानिं थीथी कथं दयेकू । थुमित १) असमानि २) वसि ३) थिं व ४) निर कथं ब्वथलातःगु दु ।
असमानि वँचु
थ्व उं खानिं पिहां वइगु खः । थ्व कोबाल्त धयागु धातु खानिं पिकयाः थ्वयात चाह्यंग्वाः (कोइला) च्याकाः अगलय् तयाः नायेकाः पिकाइगु खः ।
थिं
थिं धयागु जस्ता खानिइ दइगु छताजि खनिज खः । थ्वयात छ्यानाः अगलय् छ्वयेकाः उं ज्याइगु खः ।
निर
थ्व छताजि खानिइ लुइगु वँचुगु खाः थें ज्याःगु खनिज खः । थ्वयात नचुक नी धुनेवं लखय् संकाः सालुगु कापतय् तयाः क्वसीकाः कायेगु, अले उकियात मि चीजः यानाः गुरुगुरु दायेकाः लः सुकाः कायेगु ।
वँसि उं
थ्व जडीबुटी वा वनस्पतिं पिहां वइगु उं खः । वसि, मतप्यासि, कताबसि, चनामा व निरमायात क्वह्वयेकाः लिपा मिइ तयाः हायाः क्वसीकाः काइगु खः । थ्व उं दयेकेत हिराकसि धयागु छता जुडिबुटि नं छ्यानाः ल्वाकछ्याइ ।
संखुबलः
दकलय् न्हापां संखु वा तुयुगु ततःग्वःगु संखु मुंकी । उकियात कँय्या बाताय् तयाः झमसि, लेबु, कागति चुपाउँ, कःपाउँ थेंज्वःगु पाउँलय् छुं ई फ्वयातइ । थुपिं यचुसे तुइसे च्वनावलकि गंक हुयाः निभालय् पाइ । थुमित छकः सुति कापतय् प्वःचिनाः मुगलं छ्यानाः चुंचुं याइ, अले थुमित ल्वहँतय् तयाः चि ततं नचुक नी । थथे निनातःगु संखुचुंयात खाःचिं तयाः छगः बाताय् लः तयाः ब्वब्वस्यानाः सिली । सिले गायेवं बाताय् तयाः क्वसीका तइ । थथे फुकं संखुचुं क्वसीवं लः फुकं वांछ्वइ । अले उकियात निभालय् स्वयेक पाइ । थुकथं छधी जुयाच्वंगु संखुचुंयात ल्वहँमाय् तयाः नीमाः । थुकथं नचुगु संखुचुंयात ब्वब्वस्यानाः निक्वःस्वक्वः सिलेधुंकाः नायुगु सालुगु सुति कापतय् (मलमल कापतय्) तयाः क्वसीकाः काइ । थुकथं कापतय् मुंगु कः वांछ्वयाः तियात दायेकाः लः सुकी । लः सूगु संखुचुंयात निभालय् पानाः गंकी । थ्व संखुबलः जुल । थ्व निभालय्, लःफय् लाइथाय् च्वज्या यानातःसां स्यनी मखु । थ्व प्वालाप्वाला थिनाः ताःई तुयाच्वनी ।
संखुबलः
पाउँलय् सिलाः मनिसे अगलय् छ्वयेकाः माबलः वा दुरुबलः थें ति जक कयाः उगु ति सुकाः नं बलः दयेकेगु याः ।
हाकुगु उं
थीथी सिँ च्याकाः मि स्यायेवं ह्यंग्वाः जुइ । ह्यंग्वाः छगू कथंया च्वसा नं खः । फुकं ह्यंग्वाः बांलाःगु च्वसा मजुइफु । बांलाःगु च्वसा ह्यंग्वाः दयेकेत सिसौ, बरमा, वंगलसिमा वा च्वाम्वःसिँ (सल्ला), चसिँ, दाखमाया कचा बांलाःगु सिँ खः । छुं नं किपा च्वयेत ह्यंग्वालं ग्वसाः ग्वइगु खः । सिँ च्याकाः जक ह्यंग्वाः दयेकीगु मखु, खानिं नं चाह्यंग्वाः (कोइला) पिहां वः ।
अथे हे सिँ च्याकाः वइगु कुँयात फयाकाःसा व हाकः जुइ । हाकः छगू बांलाःगु हाकुगु उं खः । ‘हाकः’ थीथी कथं दयेकेगु याइ ।
अजःहाकः (चिकंहाकः)
छगः सलिखय् बांलाक चिकं इलाः माकः ख्वलय् क्वपुसां पुइकाः द्यछुइ अले माकः ख्वलय् क्वय् चिकनय् बुलाः इताः च्याकी । च्याःगु इतालं पिहांवःगु कुँ सलिखय् ख्वइ । थुगु हाकःयात अजःहाकः वा चिकंहाकः धाइ । थ्व बांलाःगु हाकुगु उं जुल ।
कुँहाकः
भुतुलिइ द्वाः वा थल द्यछुनाः क्वय् ताउत तक सिँ च्याकातल धाःसा द्वालय् वा थलय् प्यनय् हाकुक हाकः थानावइ । वयात छपाः भुचाय् चुपिचां ख्वःख्वः यानाः हाकुगु लिकाल धाःसा व कुँहाकः जुल । थ्व हाकः हाकुगु उं खः ।
क्वंहाकः
थ्व हाकः छुं च्याकाः दयेकीगु हाकः मखु । थ्व कुँहाकः मखु । छुं नायुगु ज्वलं ताःई तक मसंकुसे तल धाःसा उकी फ्वसाह्वइ वा क्वं वइ । थ्वयात मुनाकाल धाःसा थ्व क्वंहाकः जुल । थ्व दयेकेमाल धाःसा ई भचा यक्व काः । न्हापां लः ममुनीगु, निभाः नं आपाः मखइगु थासय् गाःम्हुइ, अले कुसालप्ते, केरालप्ते, भ्वय् लप्तेया दं तुलाः दयेकातःगु चि, बेय्चि व चिकं तयाः बांलाक इलाः पँपँ चिनाः गालय् स्वथनाः चां ल्हाकातइ । च्यादँझिदँ लिपा लिकयाः स्वल धाःसा उगु लप्ते फ्वसा ह्वयाः हाकुसे च्वनाच्वनी । थ्वयात क्ववःगु नं धाः ।
थ्व हाकुगु लिकयाः अम्बः, धालेख्वला, हिखयः व फट्किरि तयाः लखय् फ्वयाः थ्वयात लः सुकाः दायेकी । थ्वयात निभालय् स्वयेक पाइ । थ्व नीव हाकुगु उं क्वंहाकः जुइ ।
झौ च्वसि वा मसि
थ्व हाकुगु उं वा मसि दयेकेत न्हापां छगः थलय् स्वहाग व कपू तयाः प्यब्वय् छब्व लः सुक्क दायेकी, अले थुकी झौ तयाः गुरुगुरु दायेकी । झौ नायाः लः बछि सुतकि भिंगु अय्लाः व चिकं हाकः तयाः चिजःगु मिइ द्यछुनाः कथि छपुं संकुसंकुं भचा ताकुकी । च्वयेत पाय्छि जुलकि छगः थलय् पुसा कतिक तयातइ । न्हापा न्हापा थीथी थ्यासफू च्वयेत थ्व हे मसि छ्यलीगु खः ।
ह्याउँगु उं
अलः
थ्व छथी वनस्पतिं दयेकीगु खः । मूकथं अलःमा, वंगलसिमा वा मेमेगु सिमाय् दाइपिं छथी झौकीयात अलःमाया दं लिसें कुचाकुचा यानाः निभाःजः मदुगु ख्युंगु क्वथाय् लछि लत्याति हिलाः सिँकुचां झौकीत लिकयाः छगः थलय् तयाः लखय् बांलाक सिलाः किचः फुकं
वांछ्वयेधुंकाः ह्याउँगु जक ल्यनी । थ्वयात भिंगु अय्लाखय् सिलाः धालेख्वला तयाः छुं ई हिला तयेधुंकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीका कयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकाः काइगु खः ।
गेरु
थ्व छथी खानिइ दइगु ह्याउँगु चां दयेकीगु उं खः । थ्व उं दयेकेत नचुगु ह्याउँचा जक क्वसीक कयाः छगः कराइलय् तयाः भुतुलिइ द्यछुनाः क्वाकी । अले थुकी लः तयाः फ्वयातइ । थुकी हाकुक वइगु ति फुक्कं वांछ्वयेधुंकाः खाःचिं तयाः स्वन्हुप्यन्हु त्वपुया तइ । लिपा थ्वयात लिकयाः लखय् संकाः फिजं वांछ्वइ । अले कापतय् तयाः ति फुक्कं क्वसीकाः वांछ्वइ । उकी ल्यंगु कः जुक्वयात निभालय् स्वयेक पानाः पिकाइगु गेरु उं खः ।
भुइसिन्हः÷ म्हःसिन्हः
थ्व म्हःयात अगलय् तयाः उनाः नौ यानाः दयेकीगु खः । थ्व उं भचाभचा म्हासु नयाः भुइसे च्वनीगु जूगुलिं थ्वयात भुइसिन्हः उं नं धाः ।
हिंगू (हिंगुलि)
थ्व खानिं पिहां वइगु खः । थ्व खानिइ गन्धक व पाःलाः ल्वाकज्याना च्वंगु खनिज खः । थ्व उं हि थें ह्याउँइगु जूगुलिं थ्वयात हिंगू (हिंगुलि) धाःगु खः । थ्व उं दयेकेत हिंगूयात न्हापां यचुक ल्वहँतय् चुलाः हिंगूचुं पिकाइगु खः । थ्वयात लखय् क्वसीकाः निभालय् पाइ । अले ह्याँउथ्वँय् सिलाः पाःलाः मदयेका छ्वइ । थुकथं तःकः तक ह्याँउथ्वँय् सिलाः निभालय् पायेधुंकाः लखय् सिलाः क्वसीका काइगु खः । थीथी जडीबुटी व वनस्पतिं नं ह्याउँगु उं दयेकेगु याः ।
च्वयेगु ज्वलं
पुंज्या यायेत दकलय् न्हापां माःगु धयागु च्वयेगु थाय् खः । थुकियात ‘मा’ वा ‘माथं’ धाइ ।
माअंगः (माथं अंगः, अंगः माथं)
अंगलय् लिउँ इलाः माथं वंकाः थुकी ताकुचा इलातःगुयात माअंगः बा माथंअंगः धाइगु खः । पुंतय्सं माअंगलय् नं थीथी किपा च्वयेगु याः ।
माकापः (Canvas)
पुंतय्सं छुं नं किपा ता तुइकेत व बांलाकेत कापतय् नं च्वयेगु याः । किपा यक्व ई तक तुइका तयेत माकापः दयेकी । माकापः दयेकेत तुयुगु सुति कापःयात तिसिलाखय् (आलसया ति वा लाः) छन्हु फ्वयेमाः । तिसिलाः फ्वयातःगु कापःयात निभालय् न्हःगंक पानाः प्यकुंलाःगु सिँया तानय् तिप्यंक सालेमाः । थथे चकंकातःगु कापतय् तिसिलाः सरेस व ताकुचा, बलः वा माबलः ल्वाकछ्यानाः बांलाक पायेमाः । माथं तयेगु वा पायेगु (अन्तर तयेगु) धाइ । कापतय् छसिन्यंक माथं जालकि थ्वयात निभालय् गंकाः थ्वयात किलं मनयेकेत हरिताल पायेमाः । कापः निभालं गनकि थुकी शंखं बांलाक पिचुक बुलेमाः । कापः पिचुसे च्वनकि थ्व माथं कापः जुल । थुकी पौभाः वा थीथी लुँकिपा च्वयेगु याइ ।
माधातु
सिजः, ली, कँय्, नँ, लुँ, वहः थें ज्याःगु थीथी धातुयात पतिचिंक पाज्यानाः पिचुकातःगुयात माधातु धाइगु खः । थथे माधातुइ नं छुं किपा कीगु याः ।
माबँ
(मायबँ, बँमाथं) अंगलय् थें क्वदायाः बँ पिचुकाः सियुचां इलातःगु बँ माबँ वा माथंबँ खः । थ्व माबँय् नं ताकुचां इलाः थीथी मन्दः वा किपा नं च्वयेगु याः ।
माभ्वं
न्हापा न्हापा ताडपत्र, भोजपत्र, बलंपौ, केरालप्ते व थीथी सिमाहलय् च्वयेगु याःगु खनेदु । लिपा थुपिं हे सिमां भ्वं दयेकेगु सयेकल । छथी बिस्कं कथंया सिमायात लोक्तामा धाइ । थ्वयात माहा स्वांमा बा बुधमा नं धाः । थ्वया ख्वला तुलाः दयेकीगु भ्वं ‘कचिभ्वं’ खः । थ्वयात थौंकन्हय् नेपाली भ्वं नं धायेगु याः । थ्व सालुक दयेकीगु जूगुलिं थुकी मः इलाः मेगु भ्वं बःबः तिकाः भ्वं ख्वातुकेगु नं याः । थ्वयात मःभ्वं धाइगु खः । थ्वयात किलं मनकेत व तातुइकेत भ्वँतय् हरिताल (छताजि जडिबुटी) पानाः गंकाः शंखं चुलाः च्वज्या याये जीक चुलुसे च्वंकीगु खः ।
माल्वहं बा पूल्वहं
थ्व ल्वहंयात पिचुकाः किपा बा छुं च्वये जीकातःगु ल्वहंपाः वा सिलेत खः ।
मासिँ
थ्व सिँयात पिचुकाः किपा च्वयेत दिके जीक तयातःगु सिँ वा सिँपू खः ।
क्वँय् (बुरुस)
क्वँय् व क्वँय्कः
थीथी किपा च्वयेत व उं पायेत न्हापा न्हापा पुंतय्सं थःपिन्सं हे थीथी जनावरया सँ व सःखि लिसें थीथी प्रकृतिया ज्वलं नं छ्यलेगु याः । अंगः इलेत बा उं पायेत सःखि तुफि छ्यलीसा भ्वँतय् व कापतय् तःबालाक तु (ध्वः) सालेत सःखिया क्वँय् छ्यली । अथे हे भ्वँतय्, कापतय् व मेमेथाय् किपा च्वयेत जनावरया सँया क्वँय् दयेकाः छ्यली । थीथी कथंया किपा च्वयेत क्वँय्, तफि, चीफि व तसकं चीफि यानाः थीथी कथंया दयेकी । थुपिं थीथी क्वँय् सचे याना तयेत पंयागु बा मेगु छुं थल दयेका तइ । थ्वयात क्वँय्कः धाइ ।
क्वँय्कः
थुपिं क्वँय् ज्याभः पुंतय्त मदयेक मगाःगु ल्हाःज्वलं जूगुलिं थुमित कःघाना तयेत क्वँय् थलय् तयातइ । थ्वयात क्वँय्कः धाइगु खः ।
तिं वा पंया च्वसा
चिकिचापुगु तिं वा पंयात चुपिचां च्वका च्वामुकाः उगु च्वकायात बेथां थःत माःकथंया बाला चानाः दयेकीगु तिं व पंया च्वसा जुल ।
पाक्वँय्
छाःगु पपू दुपिं झंगःया पायात च्वकालुकाः माःकथंया च्वका त्वःताः क्वय् सुकां हिनाः दयेकीगु पाक्वँय् खः ।
मुलुक्वँय्
थीथी थासय् (माथनय्) थीथी किपा च्वयेत चिचीपुगु नतूचा वा मुलुं चिं तयेगु वा किपा च्वयेगु ज्या नं याः । थज्याःगु ज्याभःयात मुलुक्वँय् धाइ ।
सःखि क्वँय् व सःखि तुफि
वाँउगु सःखि घाँय्यात थःत माःकथं प्वाँय् चिनाः सःखि निलाः दयेकीगु सःखि क्वँय् खः । थथे सःखि क्वँय् दयेकेत छचाःखेरं च्वका छ्यानाः च्वका लुइवं बांलाक ल्वहँतय् चुलाः दयेकीगु क्वँय् खः । अंगलय् उं पायेत तःफि जुइक दयेकीगुयात सःखि तुफि धाइ ।
सँक्वँय्
थीथी ज्यूताःतय् (जनावर) सँयात हाकः ज्वःलाक प्वाँय् चिंकाः चिकिचापुगु तिंया प्वालय् दुछ्वयाः च्वका चुलाः दयेकीगु थौंकन्हय्या क्वँय् खः । थ्व क्वँय् लिपा झंगःया पपूया दँनय् दुछ्वयाः सुकां हिनाः दयेकीगु खःसा लिपा पातां हिनाः दयेकेगु नं यात । थीथी च्वज्यायात थीथी ज्यूताःतय् सँया क्वँय् छ्यलेबलय् च्वये अःपुइगु व बांलाइगु खः । थथे सँक्वँय् दयेकेत दुगुचा, मेय्, सा, सल, फा, छुँ, नवःचा व मेपिं थीथी ज्यूताःतय् सँ छ्यलेगु याः ।
सिँक्वँय्
सिँयात चीपुक दयेकाः वा थःत ल्वःकथंया कथिया कुचा थलाः उकी नायुगु कापतय् हिनाः दयेकीगु सिँक्वँय् खः ।
छेँ, देगलय् उं पायेगु बा अंगः इलेगु
छेँ, देगः, सतः फल्चा व थीथी थाय्बाय् यचुपिचु यानाः बांलाकेत पुँनं थीथी उं पानाः समाः यायेगु ज्या याइ ।
थासा
छता हे किपा यक्व पिकाये माःसा सिँया थासा दयेकाः भ्वँतय् व कापतय् थानाः उकी उं जायेकेगु याइ । थुपिं थासा आपाः थें लक्ष्मीद्यः, नाग, भगवति, अष्टमंगल, फय्गं, सुद्र्यः, चन्द्रमाया किपा थायेत छ्यली । छुं नं किपा च्वयेत थाय् बा माथं धुंकाः माःगु च्वयेगु ज्याभः खः । थ्व च्वज्याभः वा च्वसायात क्वँय् बा पिं धायेगु याः । थुपिं क्वँय् ज्याभः थीथी कथं दयेकी ।
पुण्यरत्न बज्राचार्य
बौ गजरत्न बज्राचार्य व मां जोगमाया बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०४६ तछलाथ्व ३ कुन्हु येँया बसन्तपुली बहुप्रतिभाशाली व्यक्ति भाजु पुण्यरत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । संस्कृति विषयय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह भाजु बज्राचार्यया मेगु नां काकाभाइ नं खः । पद्यकन्या क्याम्पसय् नेपालभाषा विषयय् तःदँ तक प्राध्यापन ज्या यानादीम्ह पुण्यरत्न बज्राचार्य नेपालभाषा, नेपाली भाषा व अंग्रेजी भाषा स्वताय्सं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः । भाजु बज्राचार्यं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् च्वखँ, बाखं, छधाः प्याखं विधाय् च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्कःया न्हापांगु बाखं मायाप्रेम ने.सं. १०७० इ धर्मोदय ३/३१ पत्रिकाय् पिदंगु खः । ब्वंकेज्या व पत्रकारिताया ज्या यानाझाःम्ह वय्कः साहित्य खलःया संस्थापक (ने.सं.१०७०) नं खः । वय्कःया न्हापांगु पिथना सफू बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु बाखं (ने.सं.१०७४) खः ।
सामाजिक विसंगति प्रति व्यंग्य नकाः न्ह्यइपुइगु कथं बाखं प्रस्तुत यायेफुगु गुण दुम्ह वय्कःया मेगु सफू वँय् फय् व मेमेगु बाखं (ने.सं. १०७६) खः । बाखनय् थें पाय्छिगु संवाद छ्यलाः मनोरञ्जन बिइगुली वसपोलया नाटक विवाह समिति (ने.सं. १०७०) गाक्कं सफल जू । अथेहे वय्कलं नेवाः तजिलजि विषयया सफू झीगु नखः चखः (ने.सं. १०८४) सफू नं पिथनादीगु दु । थुकथं तःगू विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया साहित्यया धुकू जायेकेगु नापं नेपालभाषाया शिक्षा क्षेत्रय् तःधंगु योगदान बियाः ने.सं. ११०९ थिंलाथ्व ६ कुन्हु वय्कलं थःगु देहत्याग यानादिल ।
पुण्यराज शाक्य
स्व. पुण्यराज शाक्यया उपनां पुण्यदाइ खः । वय्कः धातु कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४६ पौषय् यल, थैना, महाबौद्धस जन्म जूगु खः । अबुजु स्व. चन्द्रमान शाक्यया हःपालं ने.सं. १०५८ स कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु लँु, वहः, सिजः, लीया पाताय् माज्या यानाः न्ह्यागु नं कलात्मक मुर्ति, ध्वजा, बुत्तात तयार यायेगु खः । कला ब्वज्या— १) येँ खास्तिइ छ्वासकामिनी अजिमाया मूर्ति निर्माण २) येँ पचलिइ भैरवया मूर्ति व वेतालया मूर्ति निर्माण ३) ५ ह ७ फिटया छेपूया मूर्ति भारतया बुद्धगयाय् निर्माण ४) ५ फिटया धर्मचक्र ३ थान जापान व सिक्किमया गुम्बायात निर्माण ५) यल महालक्ष्मी देगलय् महालक्ष्मीया मूर्ति दयेकाः पलिस्था ६) सक्व इन्द्रायणी गा.वि.स.य् इन्द्रायणी देवीया मूर्ति निर्माण ।
पुरुषोत्तम अमात्य
खिचापुखू, येँया भाजु शिवमान सिंह व मय्जु कृष्णमायाया काय्भाजु पुरुषोत्तम सन् १९३१ स बूगु खः । वय्कलं सन् १९६९ स संयुक्तराज्य अमेरिकां विज्ञानया ख्यलय् स्नातकोत्तर क्वचायेका दीगु खः । लिपा सन् १९७० स लण्डन विश्वविद्यालयपाखें उच्चशिक्षाया उपाधि कयादिल । स्वां, सिमाय् दइगु छगू कथंया किमि थुज्वःपिं कीयात नियन्त्रण यायेगुली वय्कः नेपाःया न्हापांम्ह विशेषज्ञ खः । थ्वय्कलं थुगु ख्यलय् नेपालय् ब्यापक रुपय् मनूतय्त प्रशिक्षित यायेगु ज्या यानादिल ।