स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये प्रज्ञारत्न ‘विरही’ नं छम्ह । वय्‌कः भोजपुर टक्सारयाम्ह खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं कविता च्वयाः नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या यानादिल । वय्‌कःया खस् नेपालीभाषां कविता सफू नं पिदंगु दु । वय्‌कः भोजपुरया आदर्श शिशु शिक्षालयया संस्थापक प्रधानाध्यापक नं जुयादी ।

प्रज्ञारत्न शाक्यया जन्म अबु ज्ञानरत्न शाक्य व मां मोहनलक्ष्मी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८० पोहेलाथ्व दसमि बिहिवाः कुन्हु मञ्जुश्री विहार, केशचन्द्र महाविहार इतुंबहालय् जूगु खः । वय्‌कः नेपाल लिपि गुथि नीस्वंगु इलय् ने.सं. ११०० दँय् संस्थापक न्वकु जुयादीम्ह लिपा ने.सं. ११०३ निसें ११०८ तःक स्वंगू कार्यकाल नेपाल लिपि गुथिया नायः जुयाः नेपाल लिपि संरक्षण व प्रवद्र्धनया ज्याय् न्ह्यचिला दिल । नेपाल लिपिया स्वलापौ ‘पौभाः’या सम्पादन व व्यवस्थापन लिसें गुंपुन्हिया लसताय् पिदनीगु ‘क्वाति ख्यालिपौ’या नं सम्पादन यानादीगु दु । नेपाल लिपि गुथिया प्राज्ञ जुयादीम्ह वय्‌कःयात नेपाल लिपि गुथिया वहः बुदिंया लसताय् हनापौ लःल्हानाः सम्मान याःगु दु ।

भाजु प्रज्ञारत्न शाक्यं सरस्वती बहुमुखी क्याम्पसया न्हाय्‌क साहित्य पाःलाःया न्वकू जुयाः ‘न्हाय्‌कं दंपौ’ ल्याः २ या सम्पादन नं यानादीगु दु । इलय्‌‌ब्यलय् थीथी पत्रिकाय् समसामयिक लेख पिथनादीम्ह वय्‌कलं ‘बन्देछुना लुमन्तिपौ’ (ने.सं. ११२१) व ‘इतुंबहाः १२ वर्ष प्रव्रज्याभिषेकया ख्वाःपौ’ (ने.सं. ११४३) सम्पादन यानादीगु दु ।

केशचन्द्र महाविहार संरक्षण समाज इतुंबहालया नायः जुयादीम्ह वय्‌कलं इतुंबहाः म्युजियम न्ह्याकेत मूवंगु भूमिका म्हितादीगु दु । ज्वेलरी सम्वधी व्यवसाय यानादीम्ह वय्‌कः ज्याथा ठमेल पर्यटन विकास समितिया छ्याजे (बि.सं.२०५२–२०५७) नं जुयादीगु दु ।

प्रज्वल रत्न बज्राचार्यया जन्म अबु पं. रत्नकाजि बज्राचार्य व मां अष्टमाया वज्रचार्यया कोखं सन् १९६९ अक्टोवर ८ य् येँया सबलबहाः मन्त्रसिद्धि बिहारय् जूगु खः । वय्‌कः तःदँ न्ह्यवंनिसें अमेरिकाया पोर्टलाण्डय् च्वंच्वनादीगु दु । वय्‌कःया जन्म वज्रयान बौद्धकुलय् नं बौद्ध नेवाःतय् पूजा आजा सम्पन्न याइपिं गुरुजुपिनिगु परिवाय् जूगु खः । वय्‌कःया अबुजु पं. रत्नकाजी बज्राचार्य नेपाःया नांजाःम्ह कर्मकाण्डया विज्ञ, चर्यागुरु व बौद्ध विद्वान खः ।

प्रज्वलं चर्या नृत्य स्यनेगुया नापं बज्रयान, महायान बौद्ध पुजाविधिया औपचारिक दिक्षा अबु पाखें हे प्राप्त यानादिल । फलतः वय्‌कः नं थ्व विषयय् छम्ह दक्ष गुरु जुयाः पिदन । थः बौया इच्छा कथं चर्या नृत्य परम्परायात संरक्षण व सम्वद्र्धन यानातयेगु नितिं सन् १९९६ य् फाउन्डेसन फर सेक्रेड बुद्धिस्ट आर्ट्स अफ नेपाल नांगु संस्थाया स्थापना यानादिल । थ्व संस्थां आपालं नेपाःया युवातय्‌त चर्यानृत्यय् दीक्षित जुइकेबिल । लिपा भाजु प्रज्वल छम्ह चर्या नृत्यया शिक्षक व वज्रयान गुरुजु (पुरोहित) जुयाः अमेरिका झायादिल ।

वय्‌कलं थ्व चर्या नृत्य व वज्रयान परम्परायात नेपालं पिनेनं म्हसीकेबीगु तातुनाः अमेरिकाय् आनि अर्थात् भिक्षुणी जुयाच्वंम्ह हेलेन एपेल नाप जानाः अमेरिकाया पोर्टलाण्डया ओरिगनय् नृत्य मण्डला महाविहार (सन् २००९) या नामं नेपाली शैलीया कलात्मक विहार स्थापना यानादिल । थ्व विहार दयेकेत वय्‌कःपिंसं नेपाःया छुस्या बहाःया आपालं अध्ययन अनुसन्धान यानाः, विहार दयेकेत माःगु आपालं सामान नेपालं यंकाः दयेकूगु खः । थ्व विहारय् वय्‌कःपिंसं नेपाःया विहारय् थें सुथय् नित्यपुजा, बहनी आरति मत बीगु ज्याया नापं इलय् ब्यलय् अमेरिकन वा अमेरिकाय् च्वनाच्वंपिं नेवाः मचातय्‌गु मचाजंक्व, इही, कय्‌तापुजा, इहिपाः आदि संस्कार नं वज्रयान पुजाविधि कथं सम्पन्न यायेगु तथा बौद्धविद्वानपिंत सःताः प्रवचन बीकेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु ।

अथेहे थःत सःतूथाय् वनाः नं जन्मंनिसें मृत्यु पर्यन्तया थीथी कर्मकाण्ड संस्कार व पुजा आजा सम्पन्न यानाबीगु ज्या नं यानादीगु दु । नृत्यमण्डला महाविहारय् चर्याप्याखं प्रर्दशन व चर्या प्याखं स्यनेगु निंतिं छगू अलग्ग हे स्कूल चायेकातःगु दु । थ्व स्कुलय् न्हिंन्हिं चचा हालेगु, चचा प्याखं स्यनेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु । थ्वहे विहारया न्यादँ क्यंगु लसातय् सप्तविधानु पुजा यानाः स्वन्हु तक चर्या प्याखं प्रदर्शन याःगु खः । गुगु प्याखं स्वयेत थीथी थासं आपालं मनूत वःगु खः ।

भाजु प्रज्वलं अमेरिकाय् जक मखु जर्मनी, जापान, फ्रान्स, इटाली, स्वीडेन, इंग्ल्यान्ड, मेक्सिको, अर्जेन्टिना, हंगकंग, ताइवान आदि विश्वया तःगू थासय् वनाः चर्यानृत्यया प्रदर्शन व चर्या सम्बन्धी शिक्षा बियादीगु दु । थुकथं वय्‌कलं नेपाःया महायानि वज्रयानी बौद्धधर्मयात सम्वद्र्धनय् छम्ह धर्मदूत जुयाः ज्या यानादीगु दु । थ्वहे हुनिं वय्‌कःयात हलि नेवाः दबूया प्यकःगु कार्यसमितिं बौद्धधर्म सम्बन्धी संस्कृति दूत (Cultural Ambassador) सम्मान ब्यूगु दु ।

बा प्रेमबहादुर शाक्य व मां बालदेवी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८६ ज्यापुन्हि कुन्हु येँया इतुंबहालय् निबन्धकार भाजु प्रतापमान शाक्य बूगु खः । इलय् ब्यलय् निबन्ध च्वयाः थीथी पत्रिकाय् पिथनादीम्ह भाजु शाक्यया मेगु म्हसिका प्रतापमान शाक्य ‘दीपक’ नं खः ।

वय्‌कलं निबन्ध च्वयेगु नापनापं नेपालभाषाया थीथी पत्रिका नाय्खिं दँपौ, जः दँपौ, पौभाः, गुंलाबाजं ब्वज्या १११८ लुमन्ति पौया सम्पादन नं यानादीधुंकूगु दुसा नेपाल लिपि गुथिया नायः जुयाः नं ज्या यानादीधुंकूगु दु । नेपाल लिपियात प्रचारप्रसार यायेगु ज्याय् थ्वय्‌कःया महत्वपूर्ण योगदान दु । कविता, निबन्ध च्वयेगु व पत्रपत्रिकाया सम्पादन यायेगु बाहेक थ्वय्‌कः छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । नेवाः अधिकार तथा नेवाः भाषा, लिपि, साहित्य, संस्कृति संरक्षण व सम्वद्र्धनया ज्याय् न्ह्याबलें न्ह्यःने धस्वानादीम्ह व्यक्तित्व खः ।

मां बसुन्धरा मानन्धर व बौ काकाभाइ मानन्धरया कोखं ने.सं १०७५ य् ख्वपया क्वाथण्डौ त्वालय् जन्म जूम्ह प्रतिसरा साय्‌मि नेपालभाषाया छम्ह प्रतिष्ठापित आधुनिक कवयित्री खः । नेपालभाषा आधुनिक कविता ख्यलय् मिसा प्रतिनिधि कविकथं प्रतिस्थापित जुइत ताःलाःम्ह प्रतिसरा साय्‌मिया दकलय् न्हापांगु चिनाखँ हिस्याइपिंत हसना १, (ने.सं १०९१) खः । वय्‌कः नेपालभाषाया आधुनिक कविता ख्यलय् दकलय् अप्व कविताया सफू पिकयादीम्ह मिसाच्वमि नं खः । वय्‌कःया पिदंगु कविता संग्रह खः — जि छकू नालिस भोँ (ने.सं ११०६), तिकिनंगु मि (ने.सं. ११२१), रंग दुने प्रतिसरा (सन् २०१४), प्रेशरकुकरया चिल्लाय् (ने.सं११३८) । वय्‌कःया न्हापांगु कविता संग्रह जि छकू नालिस भ्वँ कविता संग्रह समाजय् विद्यमान विसंगति विकृति प्रतिया छगू नालिस भोँ खःसा श्रेष्ठ सिरपालं ने.सं. ११३० य् छायेप्यूगु निगूगु कविता संग्रह तिकिनंगु मि इ तिब्र स्याःचाः व वेदनाया झंकार प्रतिध्वनित जुयाः मिखां ख्वबि जक मखुसे मि हे पिदंगु छगू चुनौति व विद्रोहया सः प्रेसरकुकरया चिल्लाय् कविता संग्रहय् विस्फोटन जुयाः पिदंगु दु ।

नेपालभाषा काव्य ख्यःया धिसिलाःम्ह कवि प्रतिसराया गद्य रचना मुना लिफः नांगु प्रवन्ध सफू नं पिदंगु दु । थुकी दुने लिफः पुला स्वयेबलय् गद्य विधाय् नं वय्‌कःया पलाः धिसिलाःगु खनेदु । सम्पादनया ख्यलय् नं लुमन्ति, लुमन्तिया ख्यलय् बाबा विभूषण गुरुवर पूर्ण वैद्यया ज्याःजंक्वया लुमन्ति, धलिमय् पानातःगु आकाश आदि सफुलिइ ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया नेपालभाषाय् म्येया संकलन तिकि नुगःया लसय्, तिकि तिकि स्वतिकि ब्व १ व २ आदि सिडि नं पिहां वयेधुंकूगु दु ।वय्‌कःया नेपालभाषाया प्रतिनिधि कवितात मुनाः बगर फाउन्डेसन पाखें पाइलाहरूमै सडक नामं खस भाषां अनुवाद जुयाः पिदंगु दुसा अंग्रेजी भाषाया सिमाहः व मेमेगु बाखं नांगु सफू नं नेपालभाषाय् अनुवाद यानादीगु दु ।

थ्यंमथ्यं न्यागू दशक न्ह्यःनिसें नेपालभाषाया थीथी ज्याझ्वः प्रतिसरां थःगु यइपुगु नायूगु सलं कुशलतापूर्वक संचालन याना झायाच्वनादीगु दु । अथेहे मेट्रो एफ एम, इमेज च्यानलया थीथी कार्यक्रमया निर्माता, संयोजक, उद्घोषक जुयाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसार सम्बद्र्धनया ज्याय् तःजिगु तिबः बियादीगु दु । प्रतिसरा छम्ह श्रष्टा जक मखसे भाषा जातिया उत्थानया छम्ह अभियन्ता नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषा परिषद्या दुजः, गंकी बसुन्धरा प्रतिष्ठानया छ्याञ्जे, नेवाः नुगःया कार्यकारणी दुजः, नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद दुजः, नेपालभाषा मिसा खलःया आजीवन दुजः, भक्तपुर साहित्यिक समाजया विशिष्ट दुजः आदि जुयाः मातृभाषा उत्थानया लँपुइ न्ह्यचिलादीगु दु ।

नेपालभाषा विषयय् एमए यानादीम्ह कवयित्री प्रतिसरा साय्‌मि थःगु शैक्षिक योग्यता व नेपालभाषा ख्यःया थीथी ख्यलय् बियादीगु योगदानया कदर कथं आपालं सिरपालं विभूषित जुयादीगु दु । गथे — महेन्द्र विद्या भूषण (ने.सं १११०), चैन लाकौल सिरपाः (ने.सं१११०), राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार (वि.सं.२०५३), दीपा जनमत पुरस्कार (वि.सं. २०५४) मोतिलक्ष्मी सिरपाः (ने.सं ११२३), जरिमैँया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं. ११२७), श्रेष्ठ सिरपाः (ने.सं. ११३०), नेपाल प्रज्ञा मातृभाषा पुरस्कार (ने.सं २०७१), वासुशशी साहित्य पुरस्कार (ने.सं. ११४४) आदि ।

नेपाःया संकिपाख्यलय्‌ नांजाम्ह निर्देशक प्रदिप रिमाल नेपाःया न्हापांगु नेवाः फिल्म “सिलु”या निर्देशक खः । वय्‌कलं के घर के डेरा व माया नांयागु खस नेपाली भायया संकिपा नं निर्देशन यानादीगु दु । मचांनिसें कलाख्यलय्‌ नुगः क्वसाःम्ह प्रदिप रिमाल वि सं २०११ साल पाखे भिमनिधि तिवारीं नीस्वंगु नेपाली नाटक संघया दुजः जुयाः पलाः न्ह्याकूम्ह खः ।
वय्‌कः रिमाल बि सं २०१६ निसें २०२० सालतकया कलेज जीवनय्‌ कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, विजय मल्ल, गोबिन्द बहादुर गोठाले, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान थेंजापिं नांजापिं नाटककारपिनिगु नाटकय्‌ अभिनय यानादीम्ह खः । नेपाली संकिपाख्यलय्‌ म्येच्वमि कथं च्वसा न्ह्याकूम्ह भाजु प्रदिप रिमालं मनको बाँध, माइतिघर, के घर के डेरा, अन्याय, माया संकिपाया म्ये च्वयादीगु दु ।
तत्कालिन शाही नेपाल चलचित्र संस्थानय्‌ चलचित्र निर्देशक जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु प्रदिप रिमाल भारतय्‌ फिल्म व टेलिभिजन सम्बन्धी नांजागु स्यनाकुथि फिल्म एण्ड टेलिभिजन ट्रेनिंग पुना इन्स्टिच्युटय्‌ फिल्म निर्देशनया डिप्लोमा यानाझाःम्ह खः । वि सं २०४९ सालय्‌ नेपाली लोक साहित्य परिषदया मानार्थ सदस्यपाखें सम्मानित प्रदिप रिमाल सन् १९८० पाखे ताशकन्दय्‌ अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभलय्‌ नं ब्वति कयादीगु दु । आपालं संघसंस्थाय्‌ आबद्ध वयकयात आपालं सिरपा व सम्मानं छायेपियाःतःगु दु ।

मां चिनीदेवी श्रेष्ठ व अबु केदारमान श्रेष्ठया काय्‌भाजु प्रदीपमान श्रेष्ठया जन्म येँया अटको नारायणस्थान, मरु ल्वहंदेगःयाथाय् ने.सं १०७७ य् जूगु खः । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें एम ए.तक अध्ययन यानादीम्ह वय्‌कलं च्वसा न्ह्याकादीगु विधा निबन्ध खः । नेपलाभाषा व नेपाली भाषां नं सिर्जना यानादीम्ह वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु च्वसु ने.सं १११० य् विश्वभूमि न्हिपतिइ पिदंगु गथांमुगः भूतप्रेत मखु शीर्षकया निबन्ध खः । प्रदिपमान मूलतः छम्ह पत्रकार खः । नेपालभाषाया पत्रकारितायात महत्व बियाः धर्मरत्न शाक्यं थः सम्पादक जुया चले यानाच्वंगु राजमति वाःपौयात लिपा प्रदिपमानजुं थः हे प्रधानसम्पादक जुया विसं २०४८ निसें २०५० तक चले यानादिल ।

स्वदँति राजमति वाःपौ चले याये धुंकाः थःगु हे पत्रिका देशय्मरु झ्याः वाःपौ पिथनादिल । थुगु पत्रिका नीदँ मल्याक पिदंगु दु । नेपालभाषां लोकतान्त्रिक खँ व राजनीतिक गतिविधि नेवाःतसें ब्वने दयेमा धकाः वय्‌कलं नेपालभाषां पत्रिका पिथनादीगु खः ।

नेपाली कांग्रेसप्रति आस्था दुम्ह वय्‌कलं सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंहया विचारधारायात तसकं हे ययेकादी । लोकतान्त्रिक विचारधारायात आत्मसात् यानाः न्ह्यानादीम्ह वय्‌कलं सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंहजुं व्यक्त यानादीगु धारणायात कयाः सिंहवाद शीर्षक बियाः आपालं च्वसु च्वयाः प्रकाशित यानादीगु खः ।

समाजय् लोकतान्त्रिक बिचारधारा सर्वव्यापी जुयाच्वनेमा धकाः वय्‌कलं थुगु खँयात महत्व बियाः चर्चा परिचर्चा नं यानादीगु दु । वय्‌कलं देशय्मरु झ्याः पत्रिकाय् नं सिंहवाद शीर्षकया लेखयात धारावाहिक रुपं पिकयादीगु दुसा प्राचीन अभिलेख, नेपाल संबत, नेपाल लिपि व नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सम्बन्धी आपालं अनुसन्धानमूलक च्वसु पिकयादीगु दु ।

वयकः नेपालभाषा लोकतान्त्रिक खलःया महासचिव नं जुयादीगु दु । थुकथं हे वय्‌कः राष्ट्रिय समाचार समितिया बोर्ड सदस्य नं जुयादीगु दु । समाजय् सकारात्मक सोचया जागरण हयेत पत्रकारिता ख्यलं अथक कुतः यानादीगुया कदर स्वरुप वय्‌कःयात थीथी संघसंस्थापाखें हनाबना तयाः हनेज्या नं याःगु दु । वयकःयात यलया नेवाः प्रेस दबूपाखें मोति पत्रकारिता सिरपाः नं देछाःगु दु ।

प्रदीपरत्न शाक्य (ने.सं.१०८०) सालय् बौ ज्ञानरत्न शाक्य व मां लक्ष्मीदेवी शाक्यया कोखं येँया नघःत्वालय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु प्रदीपरत्न शाक्य नेपालभाषा साहित्यय् गद्य कविता च्वइपिं कविपिनिगु लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं मुक्तक नं च्वयादी । लिसें खस् नेपालीभाषाय् नं वय्‌कःया च्वसा उलि हे न्ह्याः वं । कविता, म्ये व मुक्तक लेखनय् सक्रियम्ह वय्‌कःया कविता सफू जिगु जीवनया पलाः (ने.सं.११२७) पिदंगु दुसा म्ये चाः ख्वबि (बि.सं २०६५)य् पिदंगु दु ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

मय्‌जु प्रमिला बज्राचार्यया जन्म बौ दशमुनि बज्राचार्य तथा मां रत्नमाया बज्राचार्यया कोखं ने.सं १०६७ इ येँया सवल बहालय् जूगु खः । संस्कृत विषयय् शास्त्री यानादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह कवयित्रीया नापं शिक्षिका नं खः । थ्वय्‌कःया कविता इलय् ब्यलय् थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दुसा थ्वय्‌कः छम्ह नेपालभाषाया थीथी भाषिक आन्दोलनय् ब्वति कयावयाच्वंम्ह छम्ह भाषिक अभियन्ता नं खः । कवि नातिवज्र बज्राचार्यया जहान प्रमिलां नेपालभाषाया सफूधुकू न्ह्याकेत थः जहानयात नं आपालं ग्वाहालि यानादीगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा मिसा खलःया दुजः, नेपालभाषा परिषद्या दुजः जुयाः नं नेपालभाषाया निंतिं ज्या यानादीगु दु।