नेपालभाषाय् विशुद्ध साहित्य सिर्जना जुइन्ह्यः आपालं महत्वं जाःगु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या जूगु दु । थज्यागु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या मूलत तत्कालीन अभिरुचि व आवश्यकता पूूवंकेत, तथा तत्कालीन जनसाधारणयात छुं उजं सूूचं बीगु नितिं जूगु खनेदु । नापं थज्याःगु रचनात्मक वाङ्गमयं उगु ईया जीवन शैली ,विकास निर्माण चाहना विश्वासया नं जः ह्वलेगु याःगु दु । थन प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमय धकाः नेपालभाषां सिर्जनात्मक साहित्य अर्थात् बाखं प्याखं म्ये आदि रचना जुइ न्ह्यःतकया रचनायात जक कायेगु जुइ । प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमययात निब्वय् थलाः अध्ययन यायेछिं —

पत्र वाङ्गमय (ने.सं १०३–४९३)

ग्रन्थ वाङ्गमय (ने.सं ४९३–९६७)

पत्र वाङ्गमय ( ने.सं १०३–४९३)

पत्र वांगमय धकाः ग्रन्थया रुपय् मखुसे छपौ छपौ यानाः च्वयातःगु वा छपाः छपाः यानाः कियातःगु लिखित पत्र, ताडपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि थुइकेगु जुइ । नेपालभाषाया पत्र वाङ्गमययात नं च्वयातःगु (ताडपत्र, मःभ्वं आदी च्वयातःगु ) व कियातःगु (ल्वहं, सिजः, ली आदिइ कियातःगु ) यानाः निब्वय् थले छिं —

लिखित पत्र (Document)  ने.सं १०३–४९३

उत्कीर्ण पत्र (Inscription) ने.सं २९३—४९३

लिखित पत्र (Document)   

नेपालभाषाया वाङ्मयया शुरुवात लिखित पत्रया रुपया जूगु दु । थ्व लिखित पत्र खँग्वलं लिच्छवीकालया ‘लेख्यदान’ अर्थात् च्वयाबीगु खँयात ध्वाथुइकी । नेपालभाषाय् थज्याःगु पत्र वाङ्गमय — क्रयपत्र, पारितोषिकपत्र, दानपत्र, बन्धकपत्र, गोष्ठीपत्र, टिपोट आदिया रुपय् दु । ने.सं. १५९या क्रयपत्र, ने.सं २११ या बन्धकपत्रय् नेपालभाषायात संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु दु । तर ने.सं २३५ थ्यंकाः नेपालभाषाया स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नं छ्यलेगु जुल । थुकिया दसु ने.सं २३५ या यल उकुवहाः श्री मणिधरजैव महाविहारया आर्य सर्वसंघया नियम परिभाषा पत्र अर्थात् गोष्ठीपत्र खः । आःतकया दुने यलया उकुबहालय् लुयावःगु ने.सं १०३ या लिखित पत्र न्हापांगु खनेदु । थथे नेपालमण्डल दुने पुलांगु झिद्वलं मल्याक लिखित पत्रत लुयावःगु दु । लिखित पत्रया छगूू नमूना —

ने.सं २३५ या लिखित पत्र

नेपालभाषाया थौतक स्यूूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलाातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियम परिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियम परिभाषा पत्रिका नं धायेगु पायेछि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशिनाथ तमोटया धापूू खः । तप्यंक संवत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं आखःयात हे अंक ल्याखं अक्षराङ्क यानातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ¥ह (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १० ÷१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थें ज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छु नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु नितिं) छुं थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० स हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट इयान अलसपपिसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३÷१३) । थ्व अभिलेखया फोटो थःपिसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कालीन विद्वानपिं – धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वंनेत बियादिल । थ्वय्कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप टौल (मानिका, धामा) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्कः विद्वानपिंसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापनापं तौलया प्रकार सीकेत ग्वाहाली जूगु दु ।

उत्कीर्ण पत्र (Inscription)

उत्कीर्ण पत्र (ल्वहं, ली, सिजः आदिइ कियातःगु) अभिलेख विशेष यानाः शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिया रुपय् छुं देगः सतः, हिति, धः, गढ आदि निर्माण वा जिर्णोद्वार याःगुया लुमन्ति वा सुचं बीगु कथं तयातःगु खनेदु । नापं थुकिया संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं सर्वसाधारणयात सजग सचेत यायेगु निंतिं नं खः । थथे नेपालमण्डल दुने खुद्वलं मल्याक पुलांगु उत्र्कीण पत्रत लुयावःगु दु । आःतकया मालेज्या कथं नेपालभाषा छ्यलातःगु दकलय् न्हापांगु उत्कीर्ण पत्र जुजु रुद्रदेवया (ने.सं २८८—२९५ ) नां उल्लेख जुयाच्वंगु ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख खः । अथेहे ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ, ने.सं ५७३या यक्ष मल्लया ल्वहंपौ नेपालभाषा प्रयोग जूगु न्हापान्हापांगु उत्कीर्ण पत्रया दसु खः । थज्याःगु नेपालभाषां च्वयातःगु उत्कीर्ण पत्र लिच्छवीकाल व न्ह्यच्वःगु मल्लकालय् तसकं म्हो जक खनेदतसा लिच्वःगु मल्लकालय् वयाः अप्वः खनेदत । नेपालभाषाया क्रियाया विविध रुपावली छ्यलातःगु ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ तत्कालीन जनसमुदाययात छुं सुचं छुं उजं बीत मनूूत मुनीगु थासय् तानातःगु उत्कीर्ण पत्र खःसा ख्वप लुँध्वाखाया लिक्कसं च्वंगु ने.सं ५७३ या ल्वहंपौ जुजु यक्षमल्लं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः । थज्याःगु उत्कीर्णपत्रया छुं नमूना

ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख

वं स्वस ग्वण अधिक सव–

त् न्यश्रस रगुपति रुद्र—

रदेव राजा विजयरपत्वं

थ्व उत्र्किण पत्रया भाषायात भाजु काशीनाथ तमोटं थुकथं हीकादीगु दु ।

ओँ स्व गुँ अप्पो सम्व —

त निसलय् रगुपति रुद्र—

र देव जुजुं त्याकाच्वं इलय् ।

थ्व अभिलेखया पुलांगु भाषायात थौंया कथं हीकेबलय् थुकथं नं हीके जिउ

ओँ स्वँ गु अप्वः सम्व —

त निसलस रघुपति रुद्र—

देव जुजुं राज्य यानाच्वंगु इलय् ।

थ्व नेवाः भाषां च्वयातःगु न्हापांगु उत्र्कीण पत्र अर्थात् ल्वहंपौ अभिलेख खः । थ्व उत्कीर्ण पत्रं तत्कालीन शासक रुद्रदेव खः धैगु क्यनातःगु दुसा सम्वतयात

संकेतात्म रुपं तयेगुया नापं उकीयात हीका अर्थात् उल्टा यानाः ब्वनेगु चलन दुगु स्पष्ट याःगु दु ।

ने.सं. ४५४ मरुसतःया सिजःपौ

लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत । येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जन समूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु, थूगु भाय् जुइ धुंकल धयागु क्यं ।

ने.सं. ५३५ आलुक्व हितिया सिजःपौ

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषां अभिलेखय् मू थाय् कयाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः ।

सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजःपतिइ, हितिइ फोहर मयायेगु हिति मस्यंकेगु निंतिं उल्लेख यानातःगु धार्मिक ख्याच्वः आदि नेवाः भाषां न्ह्यब्वयातःगुलि थुगु इलय् लिखित रुपय् सुयातं उजं, सूचं बीगु नितिं नं छ्यलीगु भाय् नेपालभाषा जुइधुंकल धयागु स्पष्ट जू ।

ने.सं. ५७३ या जुजु यक्षमल्लया ल्वहंपौ

ख्वप लाय्कूूया लुँध्वाखा नापसं पश्चिमपाखे च्वंगु पश्चिम हे स्वयाच्वंगु थुगु ल्वहँपौ (नाप ३५×६५) जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य सुरक्षाया निंतिं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः। थ्व अभिलेखय् ३७ झ्वः मध्ये १६ झ्वः संस्कृत भाषं पद्यात्मक रुपं चीहायेक च्वयातःगु दुसा मेगु २१ झ्वः गद्य भासं वर्णनात्मकरुपं नेपालभाषां च्वयातःगु दु ।

मध्यकालय् देय्या सुरक्षा व्यवस्था गुकथं यानातैगु खः धयागु खँया जः ह्वलेगु ज्या थ्व ल्वहंपतिं स्पष्ट यानाब्यूूगु दुसा तत्कालिन प्रशासनिक व्यवस्था, प्रजाया दायित्व व देय्या सार्वजनिक सम्पति स्यंकेगु याःपिंत गज्याःगु धार्मिक कानुनी दण्ड सजाय जुइ धैगु खँ नं थ्व ल्वहंपतिं पुष्टि यानाब्यूूगु दु ।

ग्रन्थ वाङ्मय (ने.सं ४९३–९६७)

नेपालभाषाया प्राचीन गौरव मध्ये थ्वया ग्रन्थ वाङ्मय नं खः । नेपालय् संस्कृत भाषाया ल्यू संख्यात्मक रुपं तथा विषय विविधताया दृष्टिं दकलय् अप्व प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थ दुगु भाषा नेपालभाषा खः । नेपालभाषा स्वसःत्या दँ धैथें — क्रयपत्र, दानपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि पत्र वाङ्मयया रुपय् प्रयोग जुइधुंकाः ने.सं ४९३ निसें ग्रन्थ वाङ्मयया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकालं निसें सीदयेक तत्कालीन आवश्यकता तथा अभिरुचि कथं उगु ईया नांदंगु थीथी ग्रन्थयात नेपालभाषां च्वयेगु यानाहल । नेपालभाषा छ्यलाः न्हापां च्वयातःगु ग्रन्थ ने.सं. ४९३ या विचित्र कौतुक (केशर पुस्तकालय दराज ल्याः ६० अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१, पत्र ८०) खः । थ्वयां लिपा अर्थात् जुजु जयस्थिति मल्लया उदय निसें नेपालभाषां च्वयातःगु मेमेगु विषयया ग्रन्थत नं विस्तारं खनेदयावल । थथे प्रचीनकालय् खनेदुगु रचनात्मक ग्रन्थया विषय खः— चिकित्साशास्त्र, न्यायशास्त्र, कोश, इतिहास, ज्योतिषशास्त्र, कर्मकाण्ड पूूजाविधि, पशुचिकित्सा, संगीतशास्त्र, वास्तुशास्त्र, रत्न परीक्षा, धनुशास्त्र, कामशास्त्र, गणित आदि । थज्याःगु ग्रन्थ विशेष यानाः तत्कालीन नांदंगु संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाया ग्रन्थयात गुलिं नेपालभाषां अनुवाद कथंसा गुलिं सव्याख्या टिकाया रुपय् च्वयातःगु दु । तर इतिहास, वंशावली, वास्तुशास्त्र सम्बन्धी ग्रन्थ धाःसा थनयागु हे मौलिक रचना जूगु दु । प्राचीन ग्रन्थ गुलिं तत्कालीन शासक व भारदारपिंसं थःपिनिगु अभिरुचि व आवश्यकता कथं च्वकेब्यूगु खःसा गुलिं जनसाधारणया तत्कालिन आवश्यकता व अभिरुचियात ध्यानय् तयाः च्वःगु खनेदु । थथे प्राचीन कालय् रचना जूगु थज्याःगु ग्रन्थ मध्ये दकलय् न्हापां खनेदुगु जक मखु संख्यात्मक रुपं नं दकलय् अप्व रचना जूगु ग्रन्थ चिकित्सा सम्बन्धी ग्रन्थ खः । अथे हे मध्यकालीन नेपालय् न्यायशास्त्रया नं तःधंगु महत्व दुगु व थज्याःगु न्हापांगु ग्रन्थ ने.सं ५०० या नारद संहिता खः । कोश ग्रन्थ च्वयेगु चलन ने.सं ५०० या दशकय् हे दयेधुंकल धयागुया दसु ने.सं ५०१ अमरकोश ५०६ या बालबोधिनी ग्रन्थ जूगु दु । अथे हे नेपालभाषायात मौलिक ग्रन्थ रचना नितिं छ्यलेगु ज्या नेपाःया इतिहास सम्बन्धि ग्रन्थ गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे )निसें न्ह्यायेधुंकूूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास ई.सं ८७९ निसें अर्थात् नेपाल संबत्‌या प्रारम्भं निसें शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु । तर थथे खयां नं बाखं, म्ये, प्याखं थेंज्याःगु सिर्जनात्मक साहित्यया रचना यायेगु ज्या झिंखुगूगु शदिं निसें जक न्ह्यात । ने.सं. ६२५ य् ‘भागवत पुराण’ थेंज्याःगु आख्यान ग्रन्थ, ‘कपति मायानं क्यन हे दैव’ थेंज्याःगु गीति काव्य (महेन्द्र मल्लया म्ये, ६८०—६९४), तत्कालीन अभिलेखय् लुयावःगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु (नरसिंहदेव, उद्धवसिंहदेव, पुन्दरसिंहदेव (ने.सं ६८०– ७१७) शासनकालय् रचना जूगु ‘इन्द्रविजयजात्रा गीत’ (ने.सं ६९१—६९४) ‘एकादशीव्रत’ (ने.सं. ७५३) थेंज्याःगु सिद्धिनरसिंह मल्लया छधाः प्याखं, ‘मूलदेवशशीदेवपाख्यान’ (ने.सं. ७९२) थेंज्याःगु जगतप्रकाश मल्लया पूधाः प्याखं नेपालभाषां रचना जुल ।

थ्वहे कथं सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जूगु ने.सं ६२५या इलं निसें थ्वया साहित्यिक प्रवृत्तिइ मेगु ह्यूपाः मवःनिगु ई तक अर्थात् ने.सं ६२५—९६७ या ई तकयात नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् प्राचीनकाल नालेगु यानातःगु दु । मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्तिइ ह्यूपाः मवःसां राजनैतिक ह्यूपाः लिसें नेपालभाषाया भाषिक साहित्यिक गतिवधिइ वःगु ह्यूपाः ल्याखं थ्व ने.सं ६२५—९६७ या समयावधियात नं न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ६२५ —८८८ (मल्लकालया उदय निसें अन्त तक) व लिच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ८८९ —९६७ (मल्लकालया अन्तनिसें कोतपर्व तक) धकाः निब्वय् ब्वथलेगु यानातःगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषा साहित्यया मू विधा धयागु बाखं, गीति काव्य, प्याखं खःसा थुगु ई साहित्यया प्रयोजन धयागु श्वान्त सुखाय, आत्मप्रकाशन व मनोरञ्जन जूगु दु । धर्म, श्रृंगार, उपदेश हे थुगु ईया साहित्यया मू विषय जूगु दु । अथेहे आत्मपरकता, निजात्मकता मूलभूत प्रवृति जूगु दु । साहित्यिक उपलब्धीया दृष्टिं मल्लकालयात ‘स्वर्णयुग’ माने यानातःगु दु । थ्व इलय् नेपालभाषायात देशभाषा, स्वदेश भाषा धकाः राजकीय प्रश्रय बियातःगु तत्कालिन ग्रन्थ, अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुलिजक मखु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जुजु जगतप्रकाश, प्रताप मल्ल आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिंसं थःपिसं हे म्ये, प्याखं च्वयाः हुइकाः, च्वमि कलाकारपिंत सिरपाः, हःपाः बियाः नेपालभाषा थ्वया साहित्य विकासया नितिं तःजिगु योगदान बियावंगु दु । मल्लकालया अन्त लिपा नेपालभाषाया थाय् नेपाली भाषां काल । थुकिं यानाः थ्वया साहित्य सिर्जनाय् गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खयां नं तत्कालीन ज्ञात अज्ञात जनसाधारण स्रष्टापिं, भाइभारदार व निम्ह प्यम्ह शाहवंशीय शासकपिंसं साहित्यिक गतियात धाःसा त्वाःदयेके मब्यू । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, जुजु रणबहादुर शाह, अमृतान्द, सुन्दरानन्द, स्वामि अभयानन्द आदिपिनिगु म्ये, जनसाधारणपाखें पिदंगु बाखंम्ये, मुक्तक म्ये, इतिकथात्मक म्ये थीथी धार्मिक बाखं, लौकिक बाखं आदि थुकिया दसु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनता सम्बन्धी प्रमाणिक दसि मामां वनेबलय्‌ लिच्छविकालय्‌ हे थ्व भाषा अस्तित्वय्‌ वये धुकूगु खँ तत्कालीन अभिलेखं यच्चुक हे क्यं । लिच्छवित नेपाःगालय्‌ ईशा पूर्व पाखे दुहां वयेधुंकूगु खनेदुसा नेपाःया इतिहासकथं ने.सं शुरु जूगु इलनिसें तिनि थुमिसं थन शासन याःगु खः । जुजु मानदेवया पालंनिसें तिनि लिच्छवित समृद्धिशाली व प्रख्यात जुइफुगु खः । नेपाःया प्रामाणिक शिलालेख नं जुजु मानदेवया इलंनिसें (ई.स ४६४) यागु जक कथंहंक लुयावःगु दु । लिच्छवित उत्तर भारतं वःपिं खः । भारत छगू इलय्‌ गुप्त साम्राज्य सभ्यता संस्कृतिया केन्द्रविन्दु थें जुयाच्वंगुलिं थुकिं प्रभावितपिं लिच्छवि शासकतय्‌सं नेपालय्‌ नं शिक्षा व लाय्कू ज्याखँया मू माध्यम संस्कृत भाषायात हे यानाहःगु खनेदु । थ्व कथं लिच्छवि शासकतय्‌सं नं थःपिनिगु अभिलेखय्‌ संस्कृत भाय्‌ हे छय्लेगु यात । ई.सं. ४६४– ८७९ तकया दुने नेपाः गालय्‌ २०० गू ति लिच्छविकालया अभिलेखत लूगु दु । थुपिं फुक्क अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु भाषा संस्कृत खः । तर अभिलेखया तमाम भाषा संस्कृत जूसां खुसि, थाय्‌, छुं वस्तु, कर अड्डा आदिया नां न्ह्यथनीबलय्‌ संस्कृत मखुगु खँग्वः नं छ्यलेगु यानातःगु दु ।

थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया खँग्वः खः धकाः भाषाविद्तय्‌सं प्रमाणित याःगु दु । थथे धायेफुगुया कारण खः, थुपिं मध्ये गुलिं खँग्वः ला थौ तक न व हे अर्थय्‌ व हे ध्वनिइ नेपालभाषाय्‌ छ्यला वयाच्वंगु दनि । अज्याःगु अभिलेख विशेषयानाः नेवाः मू बस्ति जुयाच्वंगु बलम्बु फम्पि, यल, सतुंगः, थक्वा आदि थासय्‌ लूगुलि लिच्छविकालय्‌ वा व स्वयां नं न्ह्यः नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ दयेधुंकल धयागु खं स्पष्ट जू । अथेहे नेपालभाषाया खंपु अर्थात् वाक्य छ्यलातःगु न्हापांगु दसि ने.सं. १५९ यागु क्रयपत्र खः धाःसां ने.सं. २३५ निसें तिनि तत्कालीन लिखतय्‌ नेपालभाषायात बुलुहुं थाय्‌ बियाहल । थ्व यल उकुबहाःया ने.सं. २३५ या लिखतं नेपालभाषा बोलिचालिया भाषाया रुपय्‌ जक मखु लिखित भाषाया रुपय्‌ नं सीदयेक छ्यलाबुलाय्‌ वल धैगु क्यंगु दु । थ्वयां लिउ संवत्, तिथि व जुजुया नां न्ह्यथनातःगु व नेपालभाषाया वाक्य छगुलिया स्पष्ट अर्थ ध्वाथूगु जुजु रुद्रदेवया शासनकालीन नेपाल संवत् २९३ या सक्व वज्रयोगिनिइ च्वंगु स्तम्भालेख खः । लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत ।

येँया मरुसतलय्‌ तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जनसमूह मुनीगु खुल्ला थासय्‌ तानातःगुलिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु थुगु भाय्‌ जुइ धुंकल धइगु क्यं ।

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषायात अभिलेखय्‌ मू थाय्‌ बियाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः । सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजापतिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा लिखित रुपय्‌ सुयात उजं, सुयातं सुचं बीगु निंतिं नं छ्यलीगु भाय्‌ जुइधुंकल धयागु स्पष्ट यानाब्यूगु दु ।

अथेहे ने.सं ५७३ या ख्वप लायकूया अभिलेखय्‌ राज्य क्वाथः ज्याया सम्बन्धय् देशया सकल प्रजा पञ्चयात राजाज्ञा थ्व भाषां न्यंकातःगुलिं नेपालभाषां थुगु इलय्‌ राज्यया प्रशासनीक भाषाया मान्यता तक कायेधुंकूगु खँ नं ध्वाथुइकू । थुकथं सत्या दं मल्याक गनं आंशिक रूपं सा गनं पूर्ण रुपं ताडपत्र, शिलापत्र आदि च्वयेगु ज्याय्‌ नेपालभाषा छ्यले धुंकाः सफू च्वयेगु ज्याय्‌ नं विस्तारं छ्यलाहल । थथे नेपालभाषायात छ्यलाः दकलय्‌ न्हापां रचना जूगु ग्रन्थ खः – विचित्रकौतुक (ने सं ४९३), हरमेखला (ने.स. ४९४), नारद संहिता (ने.स. ५००), अमरकोष (ने.सं. ५०१), गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे) आदि।

थथे झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक तत्कालीन ज्याखँयात माःगु सफू नेपालभाषां भाय्‌ हिलेगु नापं देय्‌या महत्वपूर्ण घटना, ज्याखँया अभिलेख तयेकथं वंशावली घटनावली च्वयेगु ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलेगु यात ।

थथे निगू शदी तक धयाथें नेपालभाषायात विविध शास्त्र, वंशावली, कोश आदिया रचनाय्‌ छ्यलेधुंकाः ने.सं. ६२५य्‌ भागवत् पुराण थेंज्याःगु धार्मिक बाखंया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलसा, जुजु महीन्द्र मल्लया (ने.सं. ६८०–६९६ ) इलय्‌ वनाः म्ये च्वयेगु थेंज्याःगु सृजनात्मक ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । अथेहे झिंन्हय्‌गूगु शदीइ नाटकया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल ।

थुकथं लिच्छविकालय्‌ संस्कृत भाय्‌या गुगु प्रभुत्व दुगु खः, लिपा मल्लकालय्‌ वयाः बुलुहुं बुलुहुं म्हो जुजुं वन । संस्कृत भाय्‌या प्रयोगय्‌ नं न्हापा थें शुद्धता स्तरीयता कायम मजुया वन । मल्लकालय्‌ नेपालभाषा स्वनिगलय्‌ जक कय्कुना मच्वंसे दोलखा, रामेछाप, चित्लाङ्ग, तिष्तुङ्ग, गोरखा, तनहुँ आदि थासय्‌ नं बलुहुं न्यनावन ।

दोलखां छगू बिस्कं स्वतन्त्र राज्यया रूप कासेंलि दोलखायागु नं प्रशासनीक भाषाकथं नेपालभाषायात हे नालेगु जुल । थ्व खँया पुष्टि ने सं ७८७ या शिव छत्रीया स्वम्ह फुकीया दथुइ जूगु अंशवण्डाया अभिलेखं याःगु दु । थुकथं उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः नेपालभाषां तत्कालीन समाजय्‌ व्यापक रुपं थाय काये फत । तर अथेखःसां उबलय्‌ जुजुपिनिगु भाषा नीति संकीर्ण मजुसे उदार खनेदु । संस्कृत, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेपाली आदि भाषाया नं थन उतिकं सम्मान जूगु खनेदु । थुगु इलय्‌ रचना जूगु छगू हे नाटक तःता भाय्‌ छ्यलेगु यानातःगु हे थुकिया छगू दसु धायेबहः जू ।

प्राणदेबी प्रधान (बुद्धलक्ष्मी) थीथी भजन दबुलीलिसें रेडियो नेपालय्‌ भजन म्ये हालाजुइम्ह स्यलाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म वि.सं. १९७४ दँय्‌ येँया असं कुलननी जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु कुलसुन्दर तुलाधर व मां पूर्णलक्ष्मी तुलाधरया निम्ह म्ह्याय्‌ व छम्ह काय्‌मध्यय्‌ चीधिकःम्ह म्ह्याय्‌ खः । थ्वय्‌कःया अबु नं छम्ह शास्त्रीय संगीतया ज्ञाता खः । अथेहे जुयाः खै, थ्वय्‌कःयाके नं संगीतया वरदान दुगु । झिदँति दुबलय्‌ हे वस्ताद थिरमानया ग्वहालिं दरबारय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कः अन सकस्यां यःम्ह जुल । जुजु त्रिभुवनपाखें थ्वय्‌कःयात शास्त्रीय संगीतलिसें प्याखंया तालिमया ब्यवस्था यानाबिल । दरबारदुने हे उस्ताद थीरमान, गुरगौनया छत्रछाँयां थ्वय्‌कः निपूण जुयाः नं वल । वि.सं. १९९० सालय्‌ तःभुखाय्‌ लिपा स्वइच्छां थ्वय्‌कलं दरबार त्वःताः छेँय्‌ लिहां वल ।
थः मचाबलय्‌ हे अबु मदुम्ह थ्वय्‌कः झिंखुदँ दुबलय्‌ सिन्धुपाल्चोकया चौताराय्‌ च्वंम्ह रत्नध्वज प्रधानलिसें इहिपाः जुल । वय्‌कःपिनि निम्ह काय्‌ दु । छम्ह काय्‌ नेपाली संगीत ख्यःया The Golden Voice of Nepal म्हस्यूम्ह प्रेमध्वज प्रधान खः । काय्‌पिं जन्म धुंकाः लिपा थ्वय्‌कःया भाःतं म्येम्ह इहिपाः याःगु व नापं च्वने मफयाः ब्यागलं च्वनादिल । लिपा पारपाचुकाः च्वंसां नं भातःपाखें थीथी इलय्‌ कसा फया हे च्वने मालसा चीधिकःम्ह काय्‌ नं मन्त ।
बालं च्वनाः नं थःगु जीवन हनेत थाकुगुलिं हानं दरबार दुहां वनेगु मनसुवाः तयादिल । तर ल्यं दनिम्ह छम्ह थः काय्‌लिसे बायेमालीगु सिबें थः हे ज्युंत्युं ज्या यानाः नयेगु बिचालं लं सुइगु व कापःया कतांमरि दयेके ज्या यानादिल । थथे हे यानाः झिंन्यादँतक बालं च्वनाः थः काय्‌ प्रेमध्वजयात ब्वलंका दिल । लिपा व हे काय्‌या अमेरीकन लाइब्रेरीइ जागिर दयेधुंकाः भचा सुखं च्वने खनावल ।
वि.सं. १९९० सालं दरबार त्वःतेधुंकाः वय्‌कलं थाय्‌थासय्‌ भजनय्‌ व ज्याझ्वलय्‌ वनाः म्ये हालेगु यानादिल । वय्‌कलं दरबारं पिने हालादीगु दकलय्‌ न्हापांगु ज्ञानमाला भजन ‘गबलय्‌ जक थ्व हाकुगु नुगः यच्चुके फइगु हे भगवान’ खः । वि.सं. २००७ साललिपा येँय्‌ नीस्वंगु नेपाल रेडियोय्‌ दुहां झायाः थःगु खुबी क्यनादिल । अन वय्‌कलं नेवाः, खस व हिन्दी भासं नं म्ये हालादीगु खः । लिसें उस्ताद भैरवबहादुर थापापाखें नं संगीतया ज्ञान कयादिल । तर अन म्ये हालाः ध्यबा धाःसा वइ मखुगु जुयाच्वन । भक्तिसंगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं घण्टौंतक्क नं म्ये हालेफुम्ह खः । संगीत सिर्जना नं यानादीम्ह थ्वय्‌कःया म्ये गुलि रेकर्ड जुल वा ग्वःपु दु धकाः गनं ल्याःचाः जुयाच्वंगु खने मदु । थ्वय्‌कलं थःकाय्‌ प्रेमध्वज प्रधानयात थःगु हे संगीतय्‌ नं भजन म्ये हायेकादीगु दु । थ्वय्‌कः ने.सं. ११११ सिल्लाथ्वः चौथि, आइतबारखुन्हु मदुगु खः ।

लोकंह्वाःम्ह गायक प्रेमध्वज प्रधानया जन्म रत्नध्वज प्रधान व प्राणदेवी प्रधानया क्वख वि.सं. १९९४ असारय्‌ सिन्धुपाल्चोकया चौताराय्‌ जूगु खः । वय्‌कःया बाल्यकाल थाय्‌मदु त्वालय्‌ ब्वलन । मचाबलय्‌ वय्‌कलं दबू प्याखनय्‌ कलाकारया रुपय्‌ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कःया मां दरवारय्‌ जुइगु ज्याझ्वलय्‌ थःगु सांगीतिक कला न्ह्यब्वइम्ह कलाकार खः । थः मांपाखें संगीतया प्रारम्भिक ज्ञान व हःपालं वय्‌कःयात नं संगीतख्यःपाखे सालाकाल । वय्‌कलं थाय्‌मदु त्वालय्‌ ल्याय्‌म्हत मुनाः गुंपुन्हि व यंयाःपुन्हिबलय्‌ क्यनीगु दबू प्याखनय्‌ मिसाम्ह पात्र नायिकाया भूमिकाय्‌ प्याखं हुलेगु व म्ये हालेगु यानादिल । दबू प्याखंया दबुलिइ न्ह्यब्वःगु गायन प्रतिभां वय्‌कःयात नेपालया संगीतया ख्यलय्‌ छम्ह शिर्षस्थ गायक दयेकाबिल ।
उस्ताद गणेशलालपाखें च्याला झिला संगीत सम्बन्धि प्रशिक्षण कायेधुंकाः झिंखुदँ दुबले वि.सं. २०११ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ जूगु गायन स्वर परीक्षणय्‌ वय्‌कः उतीर्ण जुयादिल । रेडियो नेपालं प्रेमध्वज प्रधानया न्हापांगु म्ये ‘याद कसैको आय्‌हेछ, यो अन्धेरी रातमा’ थ्वल । ‘गोरेटो त्यो गाउँको पहिल्याउन सकिन’ म्ये हालाः वय्‌कलं २०२१ सालय्‌ रेडियो नेपालया प्रतियोगिताय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादिल । गीतारया बीटयात मू लिधंसा दयेकाः नेपाःया आधुनिक संगीतयात न्ह्याकेगुलि वय्‌कः नेपाःया हे न्ह्यलुवाः खः । अथेहे प्रेमध्वज प्रधान लङ्गप्ले डिस्कय्‌ थःगु म्ये रिकर्ड याःम्ह न्हापाम्ह नेपाःमि खः । वय्‌कलं बलिउड्या प्रख्यात संगीत निर्देशक जयदेवया संगीत संयोजनय्‌ उषा मङ्गेश्करनाप माइतीघर फिल्मया निंतिं ज्वःम्ये हालाः छगू ऐतिहासिक रिकर्ड तयादिल 
नेवाः म्येया ख्यलय्‌ नं वय्‌कःया दक्व धयाथें म्ये लोकंह्वाः । ‘राजमति कुमति’, ‘व छु गल्ली, थ्व छु गल्ली’, ‘जि वै च्वनाः उपहार ज्वनाः’, ‘तिमिला बांलाः भतिभति’, ‘जि प्रेम धाथें यदि प्रेम खःसा’, ‘बाला बालाचिंगु मिखा’ आदि कालजयी म्ये जुयाच्वंगु दु । अति सरल स्वभावम्ह वय्‌कलं नेवाः नापनापं खसभासं आपालं म्ये हालादीगु दु । वय्‌कःया सः अतिकं बांलाःगुलिं वय्‌कःयात ‘गोल्डेन भ्वाइस अफ नेपाल ’ धकाः सम्मान यानातःगु दु ।
नेपाःया आधुनिक संगीत ख्यःया छम्ह रोमान्टिक व सुमधुर गायक कथं राष्ट्र अतिकं सम्मान बियातःम्ह प्रेमध्वज प्रधान कोरनाया ल्वचं कयाः २०७८ साल बैशाख महिनाय्‌ ८२ दँ दुबलय्‌ थुगु संसार त्वःतावन ।

चित्रकलाकार प्रेममान चित्रकारया जन्म ने.सं. १०६४ थिंलाथ्वः चौथि, बुधबारखुन्हु येँया भिंद्यः त्वालय् अबु पृथ्वीमान चित्रकार व मां चन्द्रमायाया कोखं जूगु खः । आई. ए. तक ब्वनादीम्ह वय्कलं परम्परागत चित्रकला च्वयादी । लिसें वय्कलं नेपालभाषां चिनाखँ, मे, च्वखँ आदि नं च्वयादी । वय्कःया न्हापांगु चित्रकला ब्वज्या सन् १९६२ स यँेय् यानादीगु खः । वय्कलं सन् १९७९ स स्वयम्भू भूदृश्यचित्र चित्रकला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कलं सन् १९७४ य् नाफाय् ल्यू सिरपाः, सन १९७८ य् नाफाय् न्हाप सिरपाः व सन् १९९४ य् इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार त्याकादीगु दु ।
फुम्ह खः । वि.सं. २००० सालय् थःगु देह त्याग यानादीम्ह वय्कःयात वि.सं. २००१ य् नेपाल उद्योग प्रदर्शनीया इलय् मरणोपरान्त नगद पुरस्कारपाखें सम्मानित याःगु खः । थ्वयां न्ह्यः वि.सं. १९९४ य् नं वय्कलं उद्योग प्रदर्शनीइ नगद सिरपाः त्याकादी धुंकूगु खः ।