कीर्तिपुर नगरपाालिका वडा नं १ सलिं छेँ त्वालय् मां सन्तुमाया महर्जन व अबु कान्छा महर्जनया कोखं ने.सं. १०७१ पोहेलाथ्व चौथिकुन्हु भाजु तुयुबहादुर महर्जनया जन्म जूगु खः । वि.सं. २०४१/४२या शैक्षिक सत्रय् नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर तगिं क्वचायेकादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०६३ सालय् त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारीधि क्वचायेकादीगु खः ।

वय्‌कलं उपन्यास, व्याकरण, प्रबन्ध, भाषाविज्ञान, भाषाशिक्षण, कोश विधाय् थःगु ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११०१ य् ख्वंमोह, ने.सं. ११११ य् म्ह्याय्मचा उपन्यास च्वयादिल ।

नेपालभाषाया व्याकरण कथं च्वसा, झीगु व्याकरण, नेपालभाषा व्याकरण, जीवता व्याकरण : छगू परिचय, स्तरीय नेपालभाषा व्याकरण च्वयादिल । प्रबन्धया रुपय् नेपालभाषा परिषद्, नेपालभाषा व्याकरण, नेपालभाषा व्याकरणया ऐतिहासिक परिचय, व्याकरण परिचय च्वयादिल । भाषाशिक्षणया रुपय् हाम्रो नेपालभाषा, स्वाध्यायन नेपालभाषा च्वयादिल । भाषाविज्ञान परिचय, भाषाविज्ञान व नेपालभाषा, नेपालभाषाया भाषिक विशेषता, नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन, ब्याकरण परिचय च्वयादिलसा खस नेपालभाषा खँग्वःधुकू, ख्वप भाषिकाया खँग्वःधुकू, सिद्धिदास कोश (व्यक्तिकोश) च्वयादिल ।

प्रौढतय्‌त ब्वंकेगु लागि पासानाप जानाः न्हूगु लँपु, न्हूगु लँपु ग्वाहालि सफू च्वयादिलसा स्तरीय भाषाया रुपय् येँ यलया भाषिका धकाः भाषायात त्वाः थलाः वर्णविन्यास सफू च्वयादिल ।

वय्‌कलं नेपालभाषा ख्यलय् भाषावैज्ञानिक अध्ययन नापनाप नेपालभाषा सयेकेगु इच्छा दुपिं दक्व स्तरयापिंत ज्याछिंक व्याकरणया सफू च्वयाः नेपालभाषाया सफू धुकू जायेकेगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः पंचायतकालय् सरकारपाखें यानातःगु एकभाषा नीतिया विरोधय् जुयाच्वंगु भाषिक आन्दोलनय् जनचेतना ब्वलंकेगु झ्वलय् किपू लागाय् सांस्कृतिक ज्याझ्वः, साहित्य सम्मेलनया ज्याझ्वः यायेगुली प्रेरणादायी भूमिका म्हितादीम्ह नं खः । सांस्कृतिक ज्याझ्वः जुइगु इलय् ख्यालः, नाटक च्वयाः पितब्ययेगु ज्या नं वय्‌कलं यानादीगु दु । पत्रपत्रिकाय् भाषिक महत्व, साहित्यया नाटक, ख्यालः, बाखं, च्वखँ विधा च्वयाः पिथनेगु ज्या नं यानादीगु दु ।

प्रा. डा. तेजरत्न कंसाकारया जन्म अबु सानुरत्न कंसाकार तथा मां आशामाया कंसाकरया कोखं येँ, किलागःया दम्वःचुकय् जूगु खः । सरल व सहज स्वभावयाम्ह भाजु कंसाकार नेपालभाषाया जक मखु राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय् ख्यलय् तकं नांजाःम्ह भाषाविद् खः । नेपालभाषाया ध्वनिविज्ञान Newari Phonology, 1980 AD) विषय स विद्यावारीधि यानादीम्ह प्रा.कंसाकारं त्रिभुवन विश्वविद्यालयया प्राध्यापन लगायत नेडरलाण्डया लाइदेन श्वविद्यालय -Senior Visiting Fellowship, International Institute for Asian Studies, Leiden, the Netherlands, 1996, जापानया टोकियो विश्वविद्यालय -Visiting Professor, Research Institute for Languages & Cultures of Asia & Africa, Tokyo University of Foreign Studies, Tokyo, Japan, April 2001–March 2002 आदिइ भिजिटिंग प्रोफेसर व अनुसन्धानकर्मी जुयाः ज्या यानादीगु दुसा राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रय् जुइगु भाषाविज्ञान सम्वन्धी सम्मेलन तथा कार्यशाला गोष्ठी ब्वति कयाः नेपालभाषा लगायत नेपाःया मेमेगु भाषा सम्वन्धी कार्यपत्र न्ह्यब्वयेगु यानादीगु दु । अथेहे थीथी इलय् जूगु राष्ट्रिय भाषा सर्भेक्षण तथा भाषा नीति निर्माणया ज्याय् नं सहभागि जुइगु अवसर वय्‌कःयात चूलाःगु दु ।

थथे प्रा. कंसाकारं थीथी राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय सम्मेलन गोष्ठी प्रस्तुत यानादीगु कार्यपत्र, वय्‌कःया थीथी जर्नलय् पिदंगु अनुसन्धानमूलक लेख तथा थीथी अनुसन्धान तथा सर्भेक्षणया रिर्पोट नापं यायेबलय् २०० पुं मयाक भाषा सम्वन्धी ओजर्पूण च्वसु पिदंगु दु गुकी नेपालभाषाया भाषिक पक्षयात कयाः च्वयातःगु जक ५० पुं मयाक लाःगु दु तर थुपिं फुक्क धयाथें अंग्रेजी भासं जूगु दु । वय्‌कःया नेवाः भासं छगू जक सफू पिदंगु दुसा कसाः ख्वाःपौ, मतिना आदि पत्रिकाय् छुं लेख नेवाः भासं पिहांवःगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः — नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं ११०२), गुगु आकारय् चीधंसां नेवाः भाय्‌या भाषावैज्ञानिक अध्ययनया इतिहास निसें नेपालभाषाया भाषिक विशेषता, स्वरुप ध्वनी, वर्ण, रुप आदिया बारे भाषावैज्ञानिकढंगं अध्ययन विश्लेषण यानातःगु दुगु छगू महत्वपूर्ण सफू खः । अथेहे नेवाः A Basic Course in Classical Newari. -1984 नांगु खँल्हाबल्हाया नेवाः भाय्‌या आधाभूत सफू पिकयादीगु दु । वय्‌कःया थीथी राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय जर्नल तथा कार्यशाला गोष्ठी प्रस्तुत जूगु नेवाःभाय्‌या भाषिक स्वभावया जः ह्वलीगु छुं च्वसु ख —

– Newari Language and Linguistics: A Conspectus. -1981 AD

-Syllable Structure in Newari – 1983 AD

-A Phonological Representation of Newari Segments–1983

-A Treatment of Glides in Newari Phonology. – 1980 AD

-A Sociolinguistic Study of Newar / Nepal Bhasa Cluster -2009 AD

-Newar – Nepal Bhasa Writing Systems 2008 AD, 1129 NS

-Taboo words and expressions in the Newar Language. – November, 2005AD

डा. कंसाकार नेपालभाषाया थीथी पक्षया भाषावैज्ञानिक अध्ययन अनुसन्धान यानाः नेपालभाषायात राष्ट्रिय, अन्तराष्ट्रिय् ख्यलय् म्हसीके बियादीम्ह छम्ह भाषाविद् जक मखु नेपालभाषा साहित्यया तःम्ह च्वमिपिनिगु तःगू सफू अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानाः

नेपालभाषा साहित्ययात नं प्रचार प्रसार जुइके बियादीम्ह छम्ह दक्षम्ह अनुवादक नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया निंतिं आपालं सफू अनुवाद यानादीगु जक मखु अनुवाद सम्वन्धी ज्यापौत च्वयेगुया नापं अनुवाद विधि सम्वन्धी प्रशिक्षण नं बीगु यानादीगु दु । थथे वय्‌कलं अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद यानादीगु नेपालभाषाया छुं सफू खः—

मोतिलक्ष्मी उपासिकाया मोतिमाः निबन्ध संग्रह -A Garland of Pearls, लक्ष्मण राजवंशीया बाखं संग्रह झसुका -The Fallen Kite and Other Stories, शशिकलाया उपन्यास मतिनाया सगरमाथा A Love of Mt. Everest -Sagarmatha) , धुस्वां साय्‌मिया उपन्यास गंकी -The Eclipse, मथुरा कृष्ण मानन्धरया ब्लू डल लघु उपन्यास (The Blue Doll), नेपालभाषाया न्हूबाखं पुचः -Nepal Bhasa Short Stories (1977), श्रीलक्ष्मीया बाखं संग्रह A Cry in the Wilderness and Other Stories. – 2011 आदि ।

डा. तेजरत्नं शब्दकोश, जर्नल, व्याकरण आदि सफूया सम्पादन यानाः सम्पादनया ख्यलय् नं महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु । नेपालभाषाया निंतिं सम्पादनया ख्यलय् वय्‌कःया दकलय् न्ह्यथनेबहगु योगदान धयागु पुलांगु नेपालभाषा शव्दकोश -A Classical Newari Dictionary Project, Chwasa Pasa, Kathmandu, (1990-93) निमार्णाया ज्या खः । थुकिया निंतिं वय्‌कलं कार्यकारणी सम्पादक जुयाः ज्या यानादीगु खः । अथेहे भाजु कंसाकार नेपाःया थीथी भाषिक तथा साहित्यिक संस्था गथे राष्ट्रिय भाषा आयोगया सदस्य, भाषा विज्ञान समाजया पूर्व नायः व आजिवन सदस्य, नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानया मानार्थ सदस्य, साहित्य गुथिया पूर्व नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः आदि जुयाः नं वय्‌कलं आपालं महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु ।

थथे थ्वय्‌कःया थीथी ज्या व शैक्षिक योग्यताया कदर स्वरुप थ्वय्‌कलं तःगु सिरपाः पदक नं प्राप्त यानादीगु दु गथे —लाकौल सिरपाः (ने.सं. ११३३), हःपाः गुथि सिरपाः (ने.सं ११३२), महेन्द्र विद्याभूषण क (ने.सं ११०४), सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु तृतीय (ने.सं ११०८) दीर्घ सेवा पदक (ने.सं. १११६) आदि ।

बौद्ध विद्वान भाजु वज्रराज शाक्यया जन्म वि.सं. १०९३ जेठ २५ अर्थात ई.सं. १९३५ जून १ य् यलया न्याखा चुक नकबहिलय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां जोगमाया शाक्य व बाःया नां हर्षराज शाक्य खः ।

कविता, हाइकु व निबन्ध च्वयादीम्ह भाजु शाक्यं थःगु लेखन नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजी भासं च्वयादी । दकलय् न्हापां वय्‌कःया दिके फइला? नांगु कविता धर्मादेय पत्रिकाय् (८४/८५ ल्याः, ने.सं.१०७४) पिदंगु खः ।

वय्‌कःया पिदंगु कृति विद्याधर संस्कारित यशोधर महाविहार संघ छगू अध्ययन (ने.सं.१११३), थत अफ नलेज, टीबट गू माइ लेट टीच, शाक्य मुनि बुद्ध साधना आदि खः । अथेहे वय्‌कलं सम्पादित यानादीगु सफू थुकथं दु– आशाकाजी बज्राचार्यया संस्मरणय् जूगु नेवाः बौद्ध संस्कृति संरक्षण गोष्ठी (ने.सं.१११४), चर्या विषयक गोष्ठी प्रतिवेदन (वि.सं.२०५३), नेवाः बौद्ध संस्कृतिइ गुथि, गोष्ठि प्रतिवेदन (वि.सं.२०५३), नेवाः बौद्ध संस्कृतिइ लोक बाजा गोष्ठि प्रतिवेदन, नेपालमण्डलया बौद्ध संस्कृति सम्मेलन–१११९ । वय्‌कलं पलेस्वां नांयागु पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु ।

भाजु वज्रराज शाक्यजुं महायानी बौद्ध धर्मया नवग्रन्थया गुंगू मध्य न्हय्‌गू ग्रन्थ नेपालभाषां अनुवाद याकेगु थेंज्याःगु महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया सक्रियताय् ने.सं.१११९ य् स्वदेस व विदेशया बौद्ध विद्वानपिं सहभागि याकाः न्याक्व तक नेपालमण्डलया बौद्ध संस्कृति सम्मेलन अतिकं भव्य कथं यानादीगु तसकं हे न्ह्यथनेबहः जू ।

धर्मादेय सभाया महासचिव जुयादी धुंकूम्ह भाजु वज्रराज शाक्य लोटस रिसर्च सेन्टरया संस्थापक नायः खः । वय्‌कः बौद्ध विहार संघ, सुगत बौद्ध कलेज, शाक्य बज्राचार्य समाज आदिया सल्लाहकार जुयादी । वय्‌कः थौंकन्हय् सातोआकि संस्थाया नायः खः । वय्‌कलं दीर्घसेवा पदक, विद्याभूषण पदक कयादीगु दु ।

साहित्यकार भाजु वंशीधर बज्राचार्यजुया नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु नापनापं समाज सेवापाखे नं उतिकं हे नुगः क्वसाः । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कः वि.सं. २०४३ निसें नेपाल अर्बुद रोग निवारण संस्थाया ज्यूताःछि दुजः, युवक बौद्ध मण्डल, नेपालया नं ज्युताःछि जः जुयाः समाजया सेवा यायेगुलिइ थःत फ्याना वयाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपाल बौद्ध परिषदया ज्युताःछि दुजः, नेपालभाषा परिषद्या ज्यूताःछि दुजः नं खः । अले वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद नं खः ।

नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यय् संख्यात्मक व गुणात्मकरुपं दकलय् तःजिगु, दकलय् अप्वः स्रष्टापिं संलग्न जूगु साहित्यिक विधा काव्य खः । नेपालभाषाया प्राचीन काव्यया स्वरुप धयागु हे म्ये अर्थात् गीती काव्य खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह ज्ञात कवि कथं जुजु महेन्द्र मल्ल (ने.सं ६८०—६९४)यात कयातःगु दुसा दकलय् न्हापांगु म्ये कथं (रचना कालस्पष्ट जूगु ल्याखं) ने.सं ६९४ या पनमति जुगपति नांगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु ईया म्येयात कयातःगु दु । थथे झिंखुगूगु शदीइ नेपालभाषाया न्यापु ति जक म्ये खनेदतसा झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः नेपालभाषाया काव्यं उत्कृष्टता प्राप्त यात । थुगु इलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकास मल्ल, प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं कवि हस्तिपिनिगु जक उदय जूगु मखुसे काव्य साधनाय् ल्हाः न्ह्याकूपिं जक मखु ल्हाःमन्ह्याकूपिं मल्ल जुजुपिं हे मदु धाःसां ज्यू। अझ थुगु इलय् वयाः लाय्कू कविपिं व रानीपिंसं तकं सक्रियरुपं काव्य साधनाय् ब्वति काःगु दु । तर झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः तत्कालीन राजनैतिक अस्थिरतां यानाः न्हापा थें साहित्यं विकासया गति कायेमफुसां जुजु रणजीत मल्ल, जयप्रकाश मल्ल थेंज्याःपिं साहित्य साधकपिंसं साहित्यया गतियात न्ह्याकांतुं च्वन । स्व. जनकलाल वैद्यया अनुसन्धान कथं प्राचीनकालया ज्ञात कविया रुपय्— मल्ल शासकपिनिगु लाय्कुलिं

झिंन्हय्म्ह कवि जुजुपिं, न्हय्म्ह कवयित्री रानापिं पिदन । तर मल्ल शासकपिनिगु अन्त लिपा काव्य विधाय् जक मखु नेपालभाषाया विकासय् हे गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खःसां तत्कालीन ज्ञात अज्ञात कविपिं पाखें पिदंगु थीथी कथंया मुक्तक म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्यें धाःसा नेपालभाषाया काव्यया धाःयात दिके मब्यू । थथे प्राचीनकालय् खनेदुपिं ज्ञात कविपिं (थःपिनिगु नां न्ह्यथनावंपिं कविपिं) विशेषत लाय्कुली आश्रृत कविपिें — केशव उदास, जगतकेशरी, अमृतानन्द, सुन्दरानन्द आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं खः । थुगु इलय् जनसाधारण पाखें थज्याःपिं झिंनिम्हति कविपिं खनेदुगु खःसा मेपिं फुक्क अज्ञात कविपिं हे जूगू दु । तर अज्ञात कविपिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयेगु यानामवंसां म्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां न्ह्यब्वयाः रचनाकाल म्हसीके बियावंगु दु । थथे अज्ञात कविपिनिगु रचनाय् नां उल्लेख जूपिं शासकपिनिगु झ्वलय् यलया तिभय् जुजुपिं ‘नरसिंहदेव’, ‘पुन्दरसिंहदेव,’ ‘उद्धवसिंहदेव’ (ने.सं ६९०—६९४) निसें शाह जुजु ‘सुरेन्द्र विक्रम शाह’ तक थ्यंगु दु । थुगु ईया काव्यया मूलभूत विषय— भक्ति, लाय्कू श्रृंगारिक, माया मतिना, देशवर्णन् व देशभक्ति, राजप्रशस्ति, समसामायिक व ऐतिहासिक खँ, उपदेश, जीवन दर्शन, जात्रा उत्सव, नखः चखः, ध्याचू, बिचाः खँ, उपदेश, शोक, ऋतु प्रकृति वर्णन् आदि जूगु दु । संरचनात्मक हिसाबं थुगु ईया म्येयात वर्णनात्मक म्ये, प्याखं म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्ये, अक्षर माला म्ये , भावात्मक व विचारात्मक म्ये कथं ब्वथलेछिं । थुपिं म्ये मध्ये विषयवस्तुया ल्याखं दकलय् अप्वः धार्मिक म्ये खनेदुसा संरचना कथं वर्णनात्मक म्ये अप्वः दु । अथे हे बाखंम्ये नेपालभाषाया थःगु हे अलग्ग विशेषता जूगु दु । थज्याःगु बाखं म्येया अप्वः विकास मल्लकालय् स्वयाः मल्लकाल पश्चात जूगु खनेदु ।

च्वय् उल्लेख जूपिं ज्ञात स्रष्टापिं बाहेक नं आपालं मेपिं नं स्रष्टापिं लुयावयेफुनि । अथेहे झीसं माले ज्या न्ह्याकेफत धाःसा गद्दिनसिन जुजुया नां न्ह्यथनातःगु गथे— नरसिंह देव, पुरन्दर सिंह देव, उद्धवसिह देव (ने.सं. ६८४), श्री निवास मल्ल, महेन्द्र मल्ल, राज्यप्रकाश मल्ल, रणजीत मल्ल, पृथ्वीनाराययण शाह, प्रतापसिंह शाह, रणबहादुर शाह, गीर्वाणयुद्ध, राजेन्द्र विक्रम शासनकालिन मेमेगु नं म्ये, बाखं म्ये लुयावयेफुगु आपालं सम्भावना दनि ।

नेपालभाषाय् पुधाःप्याखं, छधाःप्याखं व हुला प्याखं फुक्कयात छगू हे शब्दं प्याखं धकाः धायेगु चलन दु । शायद प्राचीन नाटकय् नृत्य मदयेकं नाटक मजुइगुलिं नं जुइमाः । नेपालभाषाय् आपालं ई तकं मेगु भाषं च्वयातःगु नाटकय् निर्देशन बाक्य कथं नेपालभाषा प्रयोग जुइधुंकाः अनं लिपा जक मुक्कं नेपालभाषा

छ्यलाः नाटक च्वयेगु जुल । मल्लकालय् छम्ह हे च्वमिं नेपालभाषा मैथिली, संस्कृत आदि निगू स्वंगू भाषं नाटक च्वयावंगु जक मखु छगू हे सफुलिइ तःता भाय्

ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु नाटक नं आपालं लुयावःगु दु । मुक्कं नेपालभाषां च्वयावंगु नाटक तसकं म्हो । आःतकया दुने मुक्कं नेपालभाषां जक च्वयातःगु नीन्यागू ति नाटक लूगु दुसा थुपिं मध्ये २३ गू मल्ल जुजुपिंसं च्वयातःगु खःसा निगू नाटक जनसाधारणं च्वयातःगु खः । अथेहे छगू हे आख्यानया लिधंसाय् तःम्हेस्यां वहे शिर्षकय् नाटक च्वयावंगु नं खनेदु । थुगु इलय् गद्यभाषं जक मखु पद्यभाषं नं नाटक च्वयेगु याःगु दु दशावतार, रत्नेश्वरया प्रार्दुभ पद्यभाषं च्वयातःगु नाटक खः तर गद्यभाषाया नाटक दुने नं नान्दी म्ये, राजवर्णन्, देशवर्णन् म्ये दुथ्याकेगु चलन दु । आःतकया अनुसन्धान कथं जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) यात नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं व जगतप्रकाश मल्लया मूलदेवशशीदेवपाख्यान (ने.सं७९२) नाटकयात न्हापांगु पूधाःप्याखं कथं कयातःगु दुसा दकलय् अप्वः प्याखं च्वयावंम्ह स्रष्टा कथं जुजु भूपतिन्द्र मल्लयात कयातःगु दुसा दकलय् ताःहाकःगु प्याखं कथं जुजु रणजीत मल्लया स्वीधाः दुगु शनिश्चर रोहिनी (ने.सं८६२) यात कयातःगु दु । थुकथं प्राचीन साहित्यय् छगू अंक दुगु ‘छधाः प्याखं’ (कृष्ण चरित्र निसें ३० गू अंक दुगु ‘पूधाःप्याखं’ शनिश्चर रोहिनी तक) रचना जूगु दु । तर मल्लकालया अन्त लिपा थज्याःगु शास्त्रीय परम्पराया नाटक शाह जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटकं धुनेवं दिना हे वन ।

स्वनिगःया थाय्थासय् दबू दुगु, मल्ल जुजुपिं थःपिंसं नाटक च्वयावंगु जक मखु दरवारय् जुइगु थीथी उत्सवय् नाटक प्रदर्शन याःगु व प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं जुजुं तकं थःम्हं हे नाटक म्हितावंगु खँ तत्कालीन अभिलेखय् उल्लेख जूगुलिं मल्लकालय् नाटक तसकं लोकंह्वाःगु व विकास जुइधुंकूगु सीदु । उगु इलय् नाटकया प्रयोजन थौं थें पाठकपिंत ब्वंकेबीगु निंतिं मजूसे मञ्चनया निंतिं जूगु खनेदु । अप्वः थें प्राचीन नाटकया कथावस्तु च्वमि थःपिंसं ज्यायेगु मयासे तत्कालीन प्रचलित आख्यानपाखें हे अप्वः कायेगु याःगु दुसा फुक्क नाटक सुखान्त हे जुइमाः धैगु मदु । अथेहे प्राचीन नाटक धर्मनाप नं उलि हे स्वानाच्वंगु खनेदु । नाटकय् देवदेवीया भूमिका म्हितीपिं पात्रतय्सं विशेष सूूचिनिचि यानाः कडा नियमय् च्वनेमाःगु व थज्याःगु भूमिक म्हितीपिं पात्रतय्त धाथें देवदेवी भाःपाः पुजा भावभक्ति यायेगु चलन दु । प्राचीन नाटकय् सम्वाद तसकं म्हो जक दइ । वाद्यवादन व संगीतया तःधंगु भूमिका दयाच्वनी । पात्रतय्सं पलाः छपलाः छीत तकं बाजंया बोल, संगीतया तालय् छीमाः । प्याखंया थज्याःगु बोल तालं प्याखनय् गज्याःगु घटना न्ह्यानाच्वन, छु दृश्य वयाच्वन धैगु खँ स्वकुमितय्सं सीकाकायेफुु ।

बाखं नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यया दकलय् पुलांगु तथा आपाः ग्रन्थत लुयावःगु जक मखु प्राचीन गद्यया मूवंगु ज्वलं नं जूगु दु । थुगु ईया फुक्क धया थें बाखं च्वमिपिसं थःपिनिगु कल्पनां बाखं ज्यायेगु मयासे तत्कालिन प्रचलित संस्कृत प्रकृति आदि भाषाया बाखं, प्याखंया कथावस्तुया लिधंसाय् बाखं च्वयावंगु खनेदु । थथे प्राचीन बाखं मेगु भाषाया अनुवाद तथा टिकाया रुपय् जूसां अप्वः थें बाखंमिपिंसं थनया जनजीवन व धर्मसंस्कृतियात ल्वयेक, थनया थाय्‌बाय्या नां तकं दुथ्याकाः थःपिनिगु सिर्जनशीलता क्यनेगु यानावंगु दु । उकिं नेपालभाषा साहित्यय् थज्याःगु बाखंयात नं सिर्जनात्मक साहित्य कथं कायेगु यानातःगु दु । आख्यान तत्वया प्रभुत्व, अलौकिक घटनाया वर्णन्, अलौकिक पात्रतय्गु चित्रण, अमिगु मानवेत्तर क्रियाकलापं हे मनोरञ्जन, शिक्षा बीगु प्राचीन बाखंया विशेषता जूगु दु । प्राचीन बाखंसफू फुक्क हस्तलिखित ग्रन्थया रुपय् जुयाच्वनीगुलिं थीथी इलय् थीथी व्यक्तिपिसं व हे सफू तःकः ल्ह्ययेगु याःगु दु । तर सफू ल्ह्यइपिंसं मूल ग्रन्थकारया नां उल्लेख मयाःसा लिखित्तम धकाः गुलिस्यां थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयावंगु दु । थथे ग्रन्थ ल्ह्यइपिसं थःपिनिगु पाखें छुं तनाः वा थःपिंत प्रभावित जूगु मेमेगु आख्यानपाखें छुं कथावस्तु वा घटना सायेगु यानाः आख्यानयात तःधंकेगु, अझ रोचक जुइकेगु यानावंगु दु । अझ थाय्‌बाय्, मनूया नां न्ह्यब्वयाः स्थानियकरण यानायंकेगु ज्या नं जूगु दु । दसुया लागि स्वस्थानी बाखंयात हे कायेफु । राष्ट्रिय अभिलेखालय् दुगु (लगत ल्याः १– ३८२) ने.सं.७२३ या स्वस्थानी बाखनय् जम्मा पौ ३२ जक खःसा ने.सं १०४० य् ल्हयःगु स्वस्थानी ४५८ पौ थ्यंगु दु । न्हापाया स्वस्थानी बाखनय् नवराज, चन्द्रवतीपिनिगु नां गनं ब्वयातःगु मदु, अथे हे लावण्य देश शालीनदीया नां नं उल्लेख जूगु मदु तर थौंकन्हय् कनीगु स्वस्थानी बाखनय् थुपिं नां दुथ्याना च्वनेधुंकूगु दु । अथेहे ने.सं ८८३ इ च्वयातःगु रामायण बाखनय् पृथ्वीनारायण शाह नं स्वनिगलय् नाकावन्दी यानाब्यूबलय् थन चि, कपाय्, मल्ताया हाहाकार जूगु, बजाः भाः थहांवनाः अपिं बस्तु जनतां उपभोग यायेमफुगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । अथेहे प्राचीन बाखंया मूलभूत प्रयोजन अर्थात् थुगु इलय् बाखं च्वयेगु, बाखं कनेगु, बाखं न्यनेगु धयागु हे पुण्य संचय यायेगु, समाजय् ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु व मनोञ्जनया बीगु जूगु दु ।

प्राचीनकालय् खनेदुगु नेपालभाषाया बाखंयात प्यंगू ब्वय् ब्वथले छिं । धार्मिक बाखं —धार्मिक उदेश्यं प्रभावित जुयाः मूलरुपं पुण्य संचय यायेगु तातुनाः च्वयातःगु स्वस्थानी थेंज्याःगु धार्मिक बाखं, उपदेशमूलक बाखं— समाजय् नैतिकता स्यनेगु, ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु तातुनाः च्वयातःगु हितोपदेश थेंज्याःगु नीतिमूलक बाखं, लौकिक बाखं— लोकयात मनोरञ्जन बीगुया नापं छुं कथंया बुद्धि अक्कल स्यनीगु शुकवहत्तरी थेंज्याःगु लौकिक बाखं , लोकबाखं — लिखित रुपय् मखु मौखिक रुपय् छम्हेस्यां मेम्हसित कनेग ुयानाः न्ह्यानावयाच्वंगु ध्वंच्वलेचा थेंज्याःगु लोकबाखं आदि ।

नेपालभाषाय् अनुवाद साहित्यया इतिहास नं नेपालभाषाया ग्रन्थ वाङ्मय इतिहास ति हे पुलां । नेपालभाषा तिब्बती बर्मेली परिवारया भाषा खयां नं प्राचीनकालंनिसें बहुसंख्यक भारोपेली शब्दयात स्थानीयकरण यानाः नेपालभाषाय् छ्यलेगु जूगु व प्राचीनकालय् ज्ञानया लुखा चायेकेगु द्वार हे संस्कृत भाषा जूगुलिं मल्लकालीन नेपालय् संस्कृत भाय् सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं संस्कृत कोशकार अमर सिंहं च्वःगु विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थ नामलिङ्गानुशासनम्या नेपालभाषां टीका च्वयेगु ज्या जुल । थज्याःगु अमरकोश थीथी इलय् ल्ह्ययातःगु तःगु प्रति लुयावःगु दु । थथे नेपालय् खनेदुगु अमरकोश मध्ये— अमरकोश ने.सं ५०१ या अमरकोश कल्लर्देवं पुत्रपौत्रादिबोधिनी नामं थः काय् छय्पिंत संस्कृत थुइके भनं दयेकूगु खः धयातःगु दुसा अमरकोश (ने.सं ५०६) जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्री जयतयात अबलेया राजपण्डित माणिक्यं च्वयाब्यूगु खः । अमरकोश बाहेक मेमेगु नेपालभाषं अनुवाद जूगु धनञ्जयकोश, स्यादन्तकोश आदि नं लुयावःगु दु ।

मल्लकालय् तत्कालीन आवश्यकता व शासकपिनिगु रुची कथं संस्कृत प्राकृत भाषाया चिकित्सा, पशुचिकित्सा, न्यायशास्त्र, वास्तुशास्त्र, कर्मकाण्ड, संगीत, कामशास्त्र आदि थीथी शास्त्र व प्राविधिक विषयया आपालं ग्रन्थ नेपालभाषां आपाः थें टिकाया रुपय् अनुवाद यायेगु ज्या जूगु दु । थ्वहे कथं नेपालभाषाया प्रारम्भिक हस्तलिखित ग्रन्थ विचित्र कौटुक (ने.सं ४९३) व हरमेखला (ने.सं ४९४) चिकित्सा ग्रन्थ, नारदस्मृति (ने.सं ५००) न्यायशास्त्रया सफू, भाषा ज्योतिष (ने.सं ५४२) व दशाफल (ने.सं. ५१९) ज्योतिषशास्त्रया सफू, दशकर्म पद्धति (ने.सं ६१८) कर्मकाण्डया सफू आदि संस्कृत भाषाया नेपालभाषाय् अनुवाद टिका यानातःगु सफू खः । तर धार्मिक प्रकृतिका ग्रन्थ धाःसा संस्कृतपाखें अनुवाद जुयाच्वंगु खःसां कर्मकाण्डया इलय् ब्वनीगु स्तुति वाक्य धाःसा संस्कृत भाषं हे ब्वनेगु यानाः निर्देशन वाक्य जक नेपालभाषां हिलेगु याःगु दु, गुगु प्रचलन थौंतकं ल्यना हे च्वंगु दनि ।

नेपालभाषाय् सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जुइधुंकाः धाःसा नेपालभाषाय् अनुवाद यायेगु ज्या मूलतया आख्यान अर्थात् बाखं विधाय् जुल । आख्यानय् नं दकलय् अप्वः अनुवाद धार्मिक बाखं गथे — रामायण, महाभारत, पुराण, जातक, अवदान तीर्थव्रत महात्म्य सम्बन्धी अप्वः जुल । तर बाखं विधाय नं अप्व थें धार्मिक व औपदेशिक बाखं गथे तन्त्राख्यान (ने.स.६३८), हितोपदेस (ने.सं ६९१) आदि ग्रन्थय् अनुवादकं गथे खः अथे हे –छगू संस्कृतिया श्लोक मेगु उकिया नेपालभाषां टिका अनुवाद यायेगु ज्या याःगु दुसा लौकिक बाखं गथे सुकवहतरी (ने.सं ८५६), बेताल पञ्चविंशतिका (ने.सं ७४०) आदि बाखनय् धाःसा तप्यंक अनुवाद टिका जक मयासे थनया धर्म संस्कृतियात ल्वयेक थःपिंसं नं छुं तनेगु यानाः स्थानीयकरण नापं नेवाःकरण यानायंकेगु ज्या जूगु दु गुगु अनुवादया शास्त्रीय विधि मध्येया छगू विधि खः ।

प्राचीनकालय् म्ये व प्याखं विधाय् धाःसा तप्यंक संस्कृतयागु अनुवाद यायेगु ज्या जूगु खनेमदु । तत्कालिन नांदंपिं गीतगोविन्दया कवि जय देव, मैथली कवि विद्यापति आदिपिनिगु काव्यया भाव जक त्याये कयाः थःपिंसं हे म्ये चिनेगु याःगु दुसा नाटकय् नं तत्कालिन प्रचलित आख्यानया लिधंसाय् थःपिंसं गुलिं नेपालभाषां मुक्कंसा गुलिं थीथी भाय् ल्वाकछ्यानाः च्वयेगु याःसां तप्यंक अनुवाद यानातःगु मदु । मल्लकालय् मुगल भाषा, साहित्य, संस्कृति यावर्चस्वतां तत्कालिन शासकपिंत नं गाक्कं प्रभाव लाकूगु जुयाच्वन । फलतः मुगलत नाप सम्वन्ध तयेत उमिगु भाषा सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं प्रताप मल्लया राज्यकालय् कर्णपुर कायष्ठं नेपालभाषा– संस्कृत–नेपालभाषा व फारसी भाषा तयाः फारसी शब्द कोशया नं रचना याःगु दु, गुगु अनुवादया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु ज्या खः ।

नेपालभाषाय् विशुद्ध साहित्य सिर्जना जुइन्ह्यः आपालं महत्वं जाःगु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या जूगु दु । थज्यागु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या मूलत तत्कालीन अभिरुचि व आवश्यकता पूूवंकेत, तथा तत्कालीन जनसाधारणयात छुं उजं सूूचं बीगु नितिं जूगु खनेदु । नापं थज्याःगु रचनात्मक वाङ्गमयं उगु ईया जीवन शैली ,विकास निर्माण चाहना विश्वासया नं जः ह्वलेगु याःगु दु । थन प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमय धकाः नेपालभाषां सिर्जनात्मक साहित्य अर्थात् बाखं प्याखं म्ये आदि रचना जुइ न्ह्यःतकया रचनायात जक कायेगु जुइ । प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमययात निब्वय् थलाः अध्ययन यायेछिं —

पत्र वाङ्गमय (ने.सं १०३–४९३)

ग्रन्थ वाङ्गमय (ने.सं ४९३–९६७)

पत्र वाङ्गमय ( ने.सं १०३–४९३)

पत्र वांगमय धकाः ग्रन्थया रुपय् मखुसे छपौ छपौ यानाः च्वयातःगु वा छपाः छपाः यानाः कियातःगु लिखित पत्र, ताडपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि थुइकेगु जुइ । नेपालभाषाया पत्र वाङ्गमययात नं च्वयातःगु (ताडपत्र, मःभ्वं आदी च्वयातःगु ) व कियातःगु (ल्वहं, सिजः, ली आदिइ कियातःगु ) यानाः निब्वय् थले छिं —

लिखित पत्र (Document)  ने.सं १०३–४९३

उत्कीर्ण पत्र (Inscription) ने.सं २९३—४९३

लिखित पत्र (Document)   

नेपालभाषाया वाङ्मयया शुरुवात लिखित पत्रया रुपया जूगु दु । थ्व लिखित पत्र खँग्वलं लिच्छवीकालया ‘लेख्यदान’ अर्थात् च्वयाबीगु खँयात ध्वाथुइकी । नेपालभाषाय् थज्याःगु पत्र वाङ्गमय — क्रयपत्र, पारितोषिकपत्र, दानपत्र, बन्धकपत्र, गोष्ठीपत्र, टिपोट आदिया रुपय् दु । ने.सं. १५९या क्रयपत्र, ने.सं २११ या बन्धकपत्रय् नेपालभाषायात संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु दु । तर ने.सं २३५ थ्यंकाः नेपालभाषाया स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नं छ्यलेगु जुल । थुकिया दसु ने.सं २३५ या यल उकुवहाः श्री मणिधरजैव महाविहारया आर्य सर्वसंघया नियम परिभाषा पत्र अर्थात् गोष्ठीपत्र खः । आःतकया दुने यलया उकुबहालय् लुयावःगु ने.सं १०३ या लिखित पत्र न्हापांगु खनेदु । थथे नेपालमण्डल दुने पुलांगु झिद्वलं मल्याक लिखित पत्रत लुयावःगु दु । लिखित पत्रया छगूू नमूना —

ने.सं २३५ या लिखित पत्र

नेपालभाषाया थौतक स्यूूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलाातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियम परिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियम परिभाषा पत्रिका नं धायेगु पायेछि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशिनाथ तमोटया धापूू खः । तप्यंक संवत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं आखःयात हे अंक ल्याखं अक्षराङ्क यानातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ¥ह (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १० ÷१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थें ज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छु नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु नितिं) छुं थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० स हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट इयान अलसपपिसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३÷१३) । थ्व अभिलेखया फोटो थःपिसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कालीन विद्वानपिं – धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वंनेत बियादिल । थ्वय्कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप टौल (मानिका, धामा) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्कः विद्वानपिंसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापनापं तौलया प्रकार सीकेत ग्वाहाली जूगु दु ।

उत्कीर्ण पत्र (Inscription)

उत्कीर्ण पत्र (ल्वहं, ली, सिजः आदिइ कियातःगु) अभिलेख विशेष यानाः शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिया रुपय् छुं देगः सतः, हिति, धः, गढ आदि निर्माण वा जिर्णोद्वार याःगुया लुमन्ति वा सुचं बीगु कथं तयातःगु खनेदु । नापं थुकिया संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं सर्वसाधारणयात सजग सचेत यायेगु निंतिं नं खः । थथे नेपालमण्डल दुने खुद्वलं मल्याक पुलांगु उत्र्कीण पत्रत लुयावःगु दु । आःतकया मालेज्या कथं नेपालभाषा छ्यलातःगु दकलय् न्हापांगु उत्कीर्ण पत्र जुजु रुद्रदेवया (ने.सं २८८—२९५ ) नां उल्लेख जुयाच्वंगु ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख खः । अथेहे ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ, ने.सं ५७३या यक्ष मल्लया ल्वहंपौ नेपालभाषा प्रयोग जूगु न्हापान्हापांगु उत्कीर्ण पत्रया दसु खः । थज्याःगु नेपालभाषां च्वयातःगु उत्कीर्ण पत्र लिच्छवीकाल व न्ह्यच्वःगु मल्लकालय् तसकं म्हो जक खनेदतसा लिच्वःगु मल्लकालय् वयाः अप्वः खनेदत । नेपालभाषाया क्रियाया विविध रुपावली छ्यलातःगु ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ तत्कालीन जनसमुदाययात छुं सुचं छुं उजं बीत मनूूत मुनीगु थासय् तानातःगु उत्कीर्ण पत्र खःसा ख्वप लुँध्वाखाया लिक्कसं च्वंगु ने.सं ५७३ या ल्वहंपौ जुजु यक्षमल्लं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः । थज्याःगु उत्कीर्णपत्रया छुं नमूना

ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख

वं स्वस ग्वण अधिक सव–

त् न्यश्रस रगुपति रुद्र—

रदेव राजा विजयरपत्वं

थ्व उत्र्किण पत्रया भाषायात भाजु काशीनाथ तमोटं थुकथं हीकादीगु दु ।

ओँ स्व गुँ अप्पो सम्व —

त निसलय् रगुपति रुद्र—

र देव जुजुं त्याकाच्वं इलय् ।

थ्व अभिलेखया पुलांगु भाषायात थौंया कथं हीकेबलय् थुकथं नं हीके जिउ

ओँ स्वँ गु अप्वः सम्व —

त निसलस रघुपति रुद्र—

देव जुजुं राज्य यानाच्वंगु इलय् ।

थ्व नेवाः भाषां च्वयातःगु न्हापांगु उत्र्कीण पत्र अर्थात् ल्वहंपौ अभिलेख खः । थ्व उत्कीर्ण पत्रं तत्कालीन शासक रुद्रदेव खः धैगु क्यनातःगु दुसा सम्वतयात

संकेतात्म रुपं तयेगुया नापं उकीयात हीका अर्थात् उल्टा यानाः ब्वनेगु चलन दुगु स्पष्ट याःगु दु ।

ने.सं. ४५४ मरुसतःया सिजःपौ

लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत । येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जन समूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु, थूगु भाय् जुइ धुंकल धयागु क्यं ।

ने.सं. ५३५ आलुक्व हितिया सिजःपौ

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषां अभिलेखय् मू थाय् कयाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः ।

सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजःपतिइ, हितिइ फोहर मयायेगु हिति मस्यंकेगु निंतिं उल्लेख यानातःगु धार्मिक ख्याच्वः आदि नेवाः भाषां न्ह्यब्वयातःगुलि थुगु इलय् लिखित रुपय् सुयातं उजं, सूचं बीगु नितिं नं छ्यलीगु भाय् नेपालभाषा जुइधुंकल धयागु स्पष्ट जू ।

ने.सं. ५७३ या जुजु यक्षमल्लया ल्वहंपौ

ख्वप लाय्कूूया लुँध्वाखा नापसं पश्चिमपाखे च्वंगु पश्चिम हे स्वयाच्वंगु थुगु ल्वहँपौ (नाप ३५×६५) जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य सुरक्षाया निंतिं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः। थ्व अभिलेखय् ३७ झ्वः मध्ये १६ झ्वः संस्कृत भाषं पद्यात्मक रुपं चीहायेक च्वयातःगु दुसा मेगु २१ झ्वः गद्य भासं वर्णनात्मकरुपं नेपालभाषां च्वयातःगु दु ।

मध्यकालय् देय्या सुरक्षा व्यवस्था गुकथं यानातैगु खः धयागु खँया जः ह्वलेगु ज्या थ्व ल्वहंपतिं स्पष्ट यानाब्यूूगु दुसा तत्कालिन प्रशासनिक व्यवस्था, प्रजाया दायित्व व देय्या सार्वजनिक सम्पति स्यंकेगु याःपिंत गज्याःगु धार्मिक कानुनी दण्ड सजाय जुइ धैगु खँ नं थ्व ल्वहंपतिं पुष्टि यानाब्यूूगु दु ।

ग्रन्थ वाङ्मय (ने.सं ४९३–९६७)

नेपालभाषाया प्राचीन गौरव मध्ये थ्वया ग्रन्थ वाङ्मय नं खः । नेपालय् संस्कृत भाषाया ल्यू संख्यात्मक रुपं तथा विषय विविधताया दृष्टिं दकलय् अप्व प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थ दुगु भाषा नेपालभाषा खः । नेपालभाषा स्वसःत्या दँ धैथें — क्रयपत्र, दानपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि पत्र वाङ्मयया रुपय् प्रयोग जुइधुंकाः ने.सं ४९३ निसें ग्रन्थ वाङ्मयया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकालं निसें सीदयेक तत्कालीन आवश्यकता तथा अभिरुचि कथं उगु ईया नांदंगु थीथी ग्रन्थयात नेपालभाषां च्वयेगु यानाहल । नेपालभाषा छ्यलाः न्हापां च्वयातःगु ग्रन्थ ने.सं. ४९३ या विचित्र कौतुक (केशर पुस्तकालय दराज ल्याः ६० अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१, पत्र ८०) खः । थ्वयां लिपा अर्थात् जुजु जयस्थिति मल्लया उदय निसें नेपालभाषां च्वयातःगु मेमेगु विषयया ग्रन्थत नं विस्तारं खनेदयावल । थथे प्रचीनकालय् खनेदुगु रचनात्मक ग्रन्थया विषय खः— चिकित्साशास्त्र, न्यायशास्त्र, कोश, इतिहास, ज्योतिषशास्त्र, कर्मकाण्ड पूूजाविधि, पशुचिकित्सा, संगीतशास्त्र, वास्तुशास्त्र, रत्न परीक्षा, धनुशास्त्र, कामशास्त्र, गणित आदि । थज्याःगु ग्रन्थ विशेष यानाः तत्कालीन नांदंगु संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाया ग्रन्थयात गुलिं नेपालभाषां अनुवाद कथंसा गुलिं सव्याख्या टिकाया रुपय् च्वयातःगु दु । तर इतिहास, वंशावली, वास्तुशास्त्र सम्बन्धी ग्रन्थ धाःसा थनयागु हे मौलिक रचना जूगु दु । प्राचीन ग्रन्थ गुलिं तत्कालीन शासक व भारदारपिंसं थःपिनिगु अभिरुचि व आवश्यकता कथं च्वकेब्यूगु खःसा गुलिं जनसाधारणया तत्कालिन आवश्यकता व अभिरुचियात ध्यानय् तयाः च्वःगु खनेदु । थथे प्राचीन कालय् रचना जूगु थज्याःगु ग्रन्थ मध्ये दकलय् न्हापां खनेदुगु जक मखु संख्यात्मक रुपं नं दकलय् अप्व रचना जूगु ग्रन्थ चिकित्सा सम्बन्धी ग्रन्थ खः । अथे हे मध्यकालीन नेपालय् न्यायशास्त्रया नं तःधंगु महत्व दुगु व थज्याःगु न्हापांगु ग्रन्थ ने.सं ५०० या नारद संहिता खः । कोश ग्रन्थ च्वयेगु चलन ने.सं ५०० या दशकय् हे दयेधुंकल धयागुया दसु ने.सं ५०१ अमरकोश ५०६ या बालबोधिनी ग्रन्थ जूगु दु । अथे हे नेपालभाषायात मौलिक ग्रन्थ रचना नितिं छ्यलेगु ज्या नेपाःया इतिहास सम्बन्धि ग्रन्थ गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे )निसें न्ह्यायेधुंकूूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास ई.सं ८७९ निसें अर्थात् नेपाल संबत्‌या प्रारम्भं निसें शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु । तर थथे खयां नं बाखं, म्ये, प्याखं थेंज्याःगु सिर्जनात्मक साहित्यया रचना यायेगु ज्या झिंखुगूगु शदिं निसें जक न्ह्यात । ने.सं. ६२५ य् ‘भागवत पुराण’ थेंज्याःगु आख्यान ग्रन्थ, ‘कपति मायानं क्यन हे दैव’ थेंज्याःगु गीति काव्य (महेन्द्र मल्लया म्ये, ६८०—६९४), तत्कालीन अभिलेखय् लुयावःगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु (नरसिंहदेव, उद्धवसिंहदेव, पुन्दरसिंहदेव (ने.सं ६८०– ७१७) शासनकालय् रचना जूगु ‘इन्द्रविजयजात्रा गीत’ (ने.सं ६९१—६९४) ‘एकादशीव्रत’ (ने.सं. ७५३) थेंज्याःगु सिद्धिनरसिंह मल्लया छधाः प्याखं, ‘मूलदेवशशीदेवपाख्यान’ (ने.सं. ७९२) थेंज्याःगु जगतप्रकाश मल्लया पूधाः प्याखं नेपालभाषां रचना जुल ।

थ्वहे कथं सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जूगु ने.सं ६२५या इलं निसें थ्वया साहित्यिक प्रवृत्तिइ मेगु ह्यूपाः मवःनिगु ई तक अर्थात् ने.सं ६२५—९६७ या ई तकयात नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् प्राचीनकाल नालेगु यानातःगु दु । मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्तिइ ह्यूपाः मवःसां राजनैतिक ह्यूपाः लिसें नेपालभाषाया भाषिक साहित्यिक गतिवधिइ वःगु ह्यूपाः ल्याखं थ्व ने.सं ६२५—९६७ या समयावधियात नं न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ६२५ —८८८ (मल्लकालया उदय निसें अन्त तक) व लिच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ८८९ —९६७ (मल्लकालया अन्तनिसें कोतपर्व तक) धकाः निब्वय् ब्वथलेगु यानातःगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषा साहित्यया मू विधा धयागु बाखं, गीति काव्य, प्याखं खःसा थुगु ई साहित्यया प्रयोजन धयागु श्वान्त सुखाय, आत्मप्रकाशन व मनोरञ्जन जूगु दु । धर्म, श्रृंगार, उपदेश हे थुगु ईया साहित्यया मू विषय जूगु दु । अथेहे आत्मपरकता, निजात्मकता मूलभूत प्रवृति जूगु दु । साहित्यिक उपलब्धीया दृष्टिं मल्लकालयात ‘स्वर्णयुग’ माने यानातःगु दु । थ्व इलय् नेपालभाषायात देशभाषा, स्वदेश भाषा धकाः राजकीय प्रश्रय बियातःगु तत्कालिन ग्रन्थ, अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुलिजक मखु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जुजु जगतप्रकाश, प्रताप मल्ल आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिंसं थःपिसं हे म्ये, प्याखं च्वयाः हुइकाः, च्वमि कलाकारपिंत सिरपाः, हःपाः बियाः नेपालभाषा थ्वया साहित्य विकासया नितिं तःजिगु योगदान बियावंगु दु । मल्लकालया अन्त लिपा नेपालभाषाया थाय् नेपाली भाषां काल । थुकिं यानाः थ्वया साहित्य सिर्जनाय् गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खयां नं तत्कालीन ज्ञात अज्ञात जनसाधारण स्रष्टापिं, भाइभारदार व निम्ह प्यम्ह शाहवंशीय शासकपिंसं साहित्यिक गतियात धाःसा त्वाःदयेके मब्यू । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, जुजु रणबहादुर शाह, अमृतान्द, सुन्दरानन्द, स्वामि अभयानन्द आदिपिनिगु म्ये, जनसाधारणपाखें पिदंगु बाखंम्ये, मुक्तक म्ये, इतिकथात्मक म्ये थीथी धार्मिक बाखं, लौकिक बाखं आदि थुकिया दसु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनता सम्बन्धी प्रमाणिक दसि मामां वनेबलय्‌ लिच्छविकालय्‌ हे थ्व भाषा अस्तित्वय्‌ वये धुकूगु खँ तत्कालीन अभिलेखं यच्चुक हे क्यं । लिच्छवित नेपाःगालय्‌ ईशा पूर्व पाखे दुहां वयेधुंकूगु खनेदुसा नेपाःया इतिहासकथं ने.सं शुरु जूगु इलनिसें तिनि थुमिसं थन शासन याःगु खः । जुजु मानदेवया पालंनिसें तिनि लिच्छवित समृद्धिशाली व प्रख्यात जुइफुगु खः । नेपाःया प्रामाणिक शिलालेख नं जुजु मानदेवया इलंनिसें (ई.स ४६४) यागु जक कथंहंक लुयावःगु दु । लिच्छवित उत्तर भारतं वःपिं खः । भारत छगू इलय्‌ गुप्त साम्राज्य सभ्यता संस्कृतिया केन्द्रविन्दु थें जुयाच्वंगुलिं थुकिं प्रभावितपिं लिच्छवि शासकतय्‌सं नेपालय्‌ नं शिक्षा व लाय्कू ज्याखँया मू माध्यम संस्कृत भाषायात हे यानाहःगु खनेदु । थ्व कथं लिच्छवि शासकतय्‌सं नं थःपिनिगु अभिलेखय्‌ संस्कृत भाय्‌ हे छय्लेगु यात । ई.सं. ४६४– ८७९ तकया दुने नेपाः गालय्‌ २०० गू ति लिच्छविकालया अभिलेखत लूगु दु । थुपिं फुक्क अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु भाषा संस्कृत खः । तर अभिलेखया तमाम भाषा संस्कृत जूसां खुसि, थाय्‌, छुं वस्तु, कर अड्डा आदिया नां न्ह्यथनीबलय्‌ संस्कृत मखुगु खँग्वः नं छ्यलेगु यानातःगु दु ।

थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया खँग्वः खः धकाः भाषाविद्तय्‌सं प्रमाणित याःगु दु । थथे धायेफुगुया कारण खः, थुपिं मध्ये गुलिं खँग्वः ला थौ तक न व हे अर्थय्‌ व हे ध्वनिइ नेपालभाषाय्‌ छ्यला वयाच्वंगु दनि । अज्याःगु अभिलेख विशेषयानाः नेवाः मू बस्ति जुयाच्वंगु बलम्बु फम्पि, यल, सतुंगः, थक्वा आदि थासय्‌ लूगुलि लिच्छविकालय्‌ वा व स्वयां नं न्ह्यः नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ दयेधुंकल धयागु खं स्पष्ट जू । अथेहे नेपालभाषाया खंपु अर्थात् वाक्य छ्यलातःगु न्हापांगु दसि ने.सं. १५९ यागु क्रयपत्र खः धाःसां ने.सं. २३५ निसें तिनि तत्कालीन लिखतय्‌ नेपालभाषायात बुलुहुं थाय्‌ बियाहल । थ्व यल उकुबहाःया ने.सं. २३५ या लिखतं नेपालभाषा बोलिचालिया भाषाया रुपय्‌ जक मखु लिखित भाषाया रुपय्‌ नं सीदयेक छ्यलाबुलाय्‌ वल धैगु क्यंगु दु । थ्वयां लिउ संवत्, तिथि व जुजुया नां न्ह्यथनातःगु व नेपालभाषाया वाक्य छगुलिया स्पष्ट अर्थ ध्वाथूगु जुजु रुद्रदेवया शासनकालीन नेपाल संवत् २९३ या सक्व वज्रयोगिनिइ च्वंगु स्तम्भालेख खः । लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत ।

येँया मरुसतलय्‌ तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जनसमूह मुनीगु खुल्ला थासय्‌ तानातःगुलिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु थुगु भाय्‌ जुइ धुंकल धइगु क्यं ।

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषायात अभिलेखय्‌ मू थाय्‌ बियाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः । सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजापतिं थुगु इलय्‌ नेपालभाषा लिखित रुपय्‌ सुयात उजं, सुयातं सुचं बीगु निंतिं नं छ्यलीगु भाय्‌ जुइधुंकल धयागु स्पष्ट यानाब्यूगु दु ।

अथेहे ने.सं ५७३ या ख्वप लायकूया अभिलेखय्‌ राज्य क्वाथः ज्याया सम्बन्धय् देशया सकल प्रजा पञ्चयात राजाज्ञा थ्व भाषां न्यंकातःगुलिं नेपालभाषां थुगु इलय्‌ राज्यया प्रशासनीक भाषाया मान्यता तक कायेधुंकूगु खँ नं ध्वाथुइकू । थुकथं सत्या दं मल्याक गनं आंशिक रूपं सा गनं पूर्ण रुपं ताडपत्र, शिलापत्र आदि च्वयेगु ज्याय्‌ नेपालभाषा छ्यले धुंकाः सफू च्वयेगु ज्याय्‌ नं विस्तारं छ्यलाहल । थथे नेपालभाषायात छ्यलाः दकलय्‌ न्हापां रचना जूगु ग्रन्थ खः – विचित्रकौतुक (ने सं ४९३), हरमेखला (ने.स. ४९४), नारद संहिता (ने.स. ५००), अमरकोष (ने.सं. ५०१), गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे) आदि।

थथे झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक तत्कालीन ज्याखँयात माःगु सफू नेपालभाषां भाय्‌ हिलेगु नापं देय्‌या महत्वपूर्ण घटना, ज्याखँया अभिलेख तयेकथं वंशावली घटनावली च्वयेगु ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलेगु यात ।

थथे निगू शदी तक धयाथें नेपालभाषायात विविध शास्त्र, वंशावली, कोश आदिया रचनाय्‌ छ्यलेधुंकाः ने.सं. ६२५य्‌ भागवत् पुराण थेंज्याःगु धार्मिक बाखंया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलसा, जुजु महीन्द्र मल्लया (ने.सं. ६८०–६९६ ) इलय्‌ वनाः म्ये च्वयेगु थेंज्याःगु सृजनात्मक ज्याय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । अथेहे झिंन्हय्‌गूगु शदीइ नाटकया रचनाय्‌ नं नेपालभाषायात छ्यलाहल ।

थुकथं लिच्छविकालय्‌ संस्कृत भाय्‌या गुगु प्रभुत्व दुगु खः, लिपा मल्लकालय्‌ वयाः बुलुहुं बुलुहुं म्हो जुजुं वन । संस्कृत भाय्‌या प्रयोगय्‌ नं न्हापा थें शुद्धता स्तरीयता कायम मजुया वन । मल्लकालय्‌ नेपालभाषा स्वनिगलय्‌ जक कय्कुना मच्वंसे दोलखा, रामेछाप, चित्लाङ्ग, तिष्तुङ्ग, गोरखा, तनहुँ आदि थासय्‌ नं बलुहुं न्यनावन ।

दोलखां छगू बिस्कं स्वतन्त्र राज्यया रूप कासेंलि दोलखायागु नं प्रशासनीक भाषाकथं नेपालभाषायात हे नालेगु जुल । थ्व खँया पुष्टि ने सं ७८७ या शिव छत्रीया स्वम्ह फुकीया दथुइ जूगु अंशवण्डाया अभिलेखं याःगु दु । थुकथं उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः नेपालभाषां तत्कालीन समाजय्‌ व्यापक रुपं थाय काये फत । तर अथेखःसां उबलय्‌ जुजुपिनिगु भाषा नीति संकीर्ण मजुसे उदार खनेदु । संस्कृत, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेपाली आदि भाषाया नं थन उतिकं सम्मान जूगु खनेदु । थुगु इलय्‌ रचना जूगु छगू हे नाटक तःता भाय्‌ छ्यलेगु यानातःगु हे थुकिया छगू दसु धायेबहः जू ।