न्हय्गां जात्राया झ्वलय् पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया यानाः निखः जात्रा जुइ । विष्णुदेवी व बालकुमारीया मू जात्रा थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल ) अष्टमी व नःमिकुन्हु जुइ । सप्तमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थ्वयां न्ह्यः चौथिकुन्हु पांगाय् नं भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ ।
सप्तमीकुन्हु बालकुमारी द्यःयाथाय् बलि बीधुंकाः खड्गीयात थाकुलि यानाः भ्वय् नइ । अले लाछिइ च्वंगु बालकुमारी व विष्णुदेवीया द्यःछेँय् पुजा वनी । पुजा सिधयेधुंकाः बहनी विष्णुदेवी व बालकुमारीयात खतय् तयेहइ । बालकुमारीया खःयात उकुन्हु हे बहनी दीख्यलय् च्वंगु बालकुमारी देगलय् यंकीसा विष्णुदेवीया खःयात धाःसा कन्हय् अष्टमीकुन्हु भाजंगालय् च्वंगु विष्णुदेवीया देगलय् यंकी । थन चान्हय् हे गुथियारतपाखें विष्णुदेवीया पुजा जुइ । पुजा सिधयेधुंकाः चान्हय् हे द्यःखः ल्ह्वनाः द्यःचपातय् तयेहइ । बालकुमारी खःयात नं चान्हय् हे द्यःचपातय् तयेहइ । निगुलिं द्यःखः द्यःचपातय् तयेहःसां बालकुमारीयात पूर्वपाखे स्वकाः तइसा विष्णुदेवीयात पश्चिमपाखे स्वकाः तइ । गुथियारत चान्हय् चछि मि च्याकाः जाग्राम च्वनी ।
थ्वयां कन्हय् नवमीकुन्हु मू जात्रा जुइ । थुकियात ‘सिन्हः जात्रा’,‘सिन्हः याः’ नं धाइ । थुकुन्हु सुथंनिसें पांगायापिं थीथी स्वां, स्वांमाः ज्वनाः द्यःचपातय् द्यइके वइ । द्यः पुज्याः वःपिंसं ज्वनावःगु स्वांमालं द्यःखः छाय्पी । थुकुन्हु हे जुजुया प्रतीककथं खडग ज्वनाः द्वारें सरकारी पुजा वइ । द्वारेया पुजा सिधयेकाः निखतं द्यःखः ल्ह्वनाः देय् चाःहीकी । देय् चाःहीके क्वचायेवं निखतं द्यःखः लाछिइ दिकेहइ । लाछिइ थाकुलिं पुजा यायेधुंकाः द्यःयात खतं क्वकयाः द्यःछेँय् तयेयंकी ।

पायाः नेवाः बस्तिपतिकं न्यनाच्वंगु नेवाःतय्गु बिस्कं पहःया जात्रा खः । पा धयागु ल्वाभः व याः धयागु यात्रा÷जात्रा निग्वः खँग्वलं पायाः जूगु खः । उप्वःथें मोहनिया चालंकुन्हु खड्ग व मेमेगु ज्याभः ज्वनाः थःथःगु इलाका चाःहिलीगु जात्रायात पायाः धाइ । विशेष यानाः येँ, यल, ख्वप, थिमि, तोखा, नरःजक मखु चित्लाङ आदि नेवाः बस्तिइ थःथःगुकथं पायाः पिकायेगु चलन दु । पायाः पिकाइपिं उप्वःथें ज्यापु जातियापिं दुुसां थाय्थासय् आचाःजु, शाक्य, उदाय्, स्यस्यः व साय्मितय् नं पायाः पिहां वयेमाः ।
न्हिथं छ्यलेगु ज्याभः ल्वाभःयात म्हालासाला जक मखु उकियात शक्तिया प्रतीककथं पुजा नं यायेमाः धायेथें ल्वाभः व ज्याभःयात थःगु आगमय् स्वनाः पुजा यायेगु व व हे ज्वनाः जात्रा पिहांवयेगु हे पायाः खः । साय्मितय्सं चिकंसालय् छ्यलेगु ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु व यक्वसिया थःगु छेँया कःसिइ छेँजःपिं पायाः पिहांवइगु चलनं थ्व खँयात बः बियाच्वंगु दु । पायाःयात गुलिसिनं युद्धकलाया अभ्यासकथं व न्हूपुस्तायात न्हापाया वीरगाथा लुमंकाच्वनेगुकथं नं कयाच्वंगु दु ।
पायाःयात धार्मिक आस्थाकथं नं स्वानातःगु दु । दुर्गा भवानी महिषासुर दैत्ययात संहार याःगु लसताय् खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवःगु नं यक्वसिया मान्यता दु । येँया थीथी द्यःछेँय् द्यःगणया प्रतिनिधिकथं गुलिखे थासय् द्यःया हे वसःतिसा पुनाःजक मखु गनंला द्यःया ख्वाःपाः तकं पुयाः पायाः पिहांवइगुलिं थ्व खँ सिइदु । मभिंगु शक्तिया मार यायेकथं पायाःबलय् त्वाःया दुवातय् भुयूफसि पालेगु नं चलन दु । येँ, यल, ख्वप, चित्लाङ आदि थाय्या तलेजु देगलं पायाः पिहांवयेमाः ।
पायाः पिहांवइपिं आगमय् दुथ्याःपिं मिजंत जक जुइसा उमिसं ल्हाः खाकाः ज्याभः ल्वाभः ज्वनाः लाकां मन्ह्यासे थःथःगु इलाका चाःहिली । गुलिं पायाः पिहांवइपिं मिखा तिसिनाः पासां ल्हाः ज्वंकाः वइसा गुलिं दिगिदिगि खानाः तम्वलं तिंतिंन्हुयाः ब्वाँय् वइ । पायाः पिहां वइपिनि थःथःगु नियमकथं सुचिनिचि यायेमाःथें गुलिसियां विशेष वसः नं पुनेमाः । गनं पायाः वइपिं ख्वाःपाः प्याखं हुलीपिं थें द्यःया ख्वाःपाः व वसःतिसा पुनेमाः ।

येँ तेबहाः पायाः
तेबहाः पायाः येँया तेबहाःदुनेया लुँमधि भद्रकाली अजिमाया द्यःछेँ मोहनिया चालंकुन्हु न्हिनय् पिहां वइ । थुगु पायाः पुखूद्यां त्वाःया ज्यापुतसें थीथी द्यःगणया वसतं पुनाः खड्ग ज्वनाः पिहांवइगु खः । पायाः वइपिन्सं द्यःकथं ह्याउँगु, वाउँगु, तुयूगु, म्हासुगु, हाकु, वँचुगु, भुयू सिन्हः, धुँच्याः आदि रंगया जामा फिना छय्नय् तुयूगु
बेतालि चिनातइ ।
ल्हातय् ह्याउँगु व म्हासुगु बाला बाला सिन्हः तिकातःगु खड्ग ज्वनाः म्ह खाकाः छसिकथं झ्वःलिं वइ । बांलाक मिखा मकंसे वइगु जुयाः उमित ज्वनीपिं पासा नं दइ । तेबहाः पायालय् दकलय् न्हापा बौपाः ज्वनीम्ह, अनं लिपा छसिकथं सिंगिनी, ब्यांगिनी, गणेश, महालक्ष्मी (कुमार), माहेश्वरी, इन्द्रायणी, ब्रह्मायणी, कुमारी, भैरव, नारायणी, वाराही, आकाश योगिनी, दक्षिणकाली, श्वेतकाली, रक्तकाली, चामुण्डा व दकलय् लिपा वइम्ह लुँमधि भद्रकालीयात छत्रं कुयेका हइ । बौपाः ज्वनीम्ह नापं मुक्कं १८म्ह दइगु थ्व पायाः तेबहाः छचाः चाःहिलाः हाकनं द्यःछेँय् तुं दुहांवनाः क्वचायेकी ।
येँ वँतु पायाः
येँ वँतु त्वाःया लुमधि भद्रकालीया द्यःछेँय् पिहांवइगु पायाःयात वँतु पायाः धाइ । वँतु त्वाःया मुक्कं भिंmनिम्ह ज्यापु गुथियारत थीथी द्यःया वसः तिसा पुनाः खड्ग ज्वनाः थ्व पायाः पिहांवइ ।
आगमय् पाःगु भुइफसि दुवातय् वाये धुनेव दकलय् न्हापा बौपाः ज्वनाः भैरव अले छत्रं कुयेकाः लुमधि भद्रकाली पिहांवइसा वयां लिउ लिउ छसिकथं वाराही, नारायणी, कौमारी, ब्रह्मायणी, इन्द्रायणी, माहेश्वरी, महालक्ष्मी (कुमार), गणेश, ब्यांगिनी, सिंगिनी पायाः वइ ।
द्यःछेँनं पिहां वयाः खवपाखे पूर्व स्वयाः स्वदुवाः दुथाय् (तःधंबहालय्) तक वनाः लिहांवयाः गंछिद्यः (नवदुर्गा)याथाय् तक वनी । अनं भैलःद्यःयाथाय् बौपाः वायेधुनेव पूर्वपाखे मूबहाः दुहांवनेथाय् वनी । नासः देगः न्ह्यःनेया उत्तर स्वःगु फल्चाय् वँतुया साय्मितय्सं तःग्वःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानातइ । मकःया मिइ गुंगू तयाबीवं पायाः वइपिं छम्ह छम्ह यानाः न्ह्यातले फुइँ फुइँ गुगूं नतुं वनी । नाय्खिं, धुँन्या व धिमय्या तालय् पिहांवइगु वँतु पायाः गुंगू नतुनेधुनेव द्यःछेंँय् लिहां वनकि क्वचाइ ।
येँ महाबू (महाबुद्ध) पायाः
येँ महाबू त्वाःया लुँचुंमरि अजिमा भद्रकालीया द्यःछेँय् पिहांवइगु पायाःयात महाबू पायाः धाइ । ंथ्व पायाः महाबू त्वाःया ज्यापु समुदायं मोहनिया चालंकुन्हु पिकायेगु यानाच्वंगु दु ।
थनया पायाः पिहांवइगुलिइ सकसिनं हाकुुगु तकः तपुलिं पुयाःतइपिं मुक्कं भिंmनिम्ह दइ । दकलय् न्हापा तुयू जामा, हाकुगु तकः तपुलि व नःलास्वांमाः क्वखाया ल्हातय् खड्ग ज्वनाः वइ । वयांलिपा म्हासुगु जामा फिनाः ल्हातय् बौपाः ज्वनातःम्ह वइ । अनं हाकुगु जामा पुनाः भुयूफसि ज्वनाः वइ । वयां लिपा वँचुगु, ह्याउँगु, हाकनं ह्याउँगु, म्हासुगु, गाढा वँचुगु जामा फिनाः
वइपिं अले दकलय् लिपा तुयूजामा फिनाः छत्रं कुइका अजिमा वइ । महाबू त्वाःया पायाः दापाया तालय् म्ये हालाः द्यःछें पिहांवयाः महाबुद्ध चैत्य छचाः चाःहुलाः हाकनं द्यःछेँय् तुं दुहांवनकि क्वचाइ । द्यःछेँ थ्यने न्ह्यः खवपाखे बौ व भुयूफसि वाइ । थथे वायेधुनेवं व नितां ज्वनावःपिंत मेपिन्सं लुकुंछिनाः दुत यंकी ।
येँ यतखा पायाः
येँ यतखा त्वाःया ज्यापु जातिं चामुण्डा कंग अजिमा (कंकेश्वरी) या द्यःछें पिहांवइगु पायाःयात यतखा पायाः धाइ । थ्व पायालय् गुलिं द्यःकथंया रंगया जामा व गुलिं थानाकापःया नेवाः तपाःलं सुरुवाः फिनाः वइपिं मुक्कं २७म्ह दइ ।
द्यःजुइपिंसं व तपाःलं सुरुवाः पुनाः वइपिंसं बालाबाला सिन्हः तिकातःगु खड्ग ज्वनाः वइसा मेपिंसं हासा, भुइफसि, बौ पाः, पाताःख्वला (तःग्वःगु पात्र) ज्वनाः वइ । थुगु पायाःया द्यःपिं ब्रह्मायणी, महालक्ष्मी, गणेश, रुद्रायणी, वैष्णवी, वाराही व दकलय् लिपा छत्रं कुइकाः कंकेश्वरी अजिमा वइ ।
धिमय्या तालय् धुन्या हिइकाः व दापा बाजं न्ह्यःने तयाः यतखा त्वाःया कंग अजिमाया द्यःछें पिहां वइगु थ्व पायाः कम्पुकोत, दमाई त्वाः, पतांगिनी गणेश जुयाः वनी । अनं यतखा दुवाःया कुमारी देगः न्ह्यःने थ्यनकि भुयूफसि सकसिनं पाली । थ्व धुंकाः उत्तरपाखे स्वयाः वनाः अनया नासःद्यः क्वय्या छ्वासय् बौपाः वांछ्वये धुनकि हाकनं द्यःछेँय् दुहांवनकि पायाः क्वचाइ ।
येँ क्वहिति पायाः
यँे क्वहिति त्वाः नीलवाराही तकति अजिमाया द्यःछें पिहांवइगु पायाःयात क्वहिति पायाः धाइ । थन क्वहिति त्वाःया भिंmन्याम्ह ज्यापु जातियापिं पायाः वइ । थन पायाः वइपिं थी थी द्यः जुयाः ह्याउँगु, म्हासुगु, तुयूगु रंगया जामा फिनाः खड्ग ज्वनीपिं भिंmनिम्ह, लँ छ्याइम्ह छम्ह, बौपाः ज्वनावइम्ह छम्ह व भुयूफसि ज्वनाः वइम्ह छम्ह दइ । थुपिं सकसिनं छ्यनय् बेतालिं हिनातइ । थ्व पायाः न्ह्यः न्ह्यः बाँसुरी, दापा, धिमय्, द्यःबाजं वइसा पँय्ताः दकलय् लिपा वइ । द्यःपि पायाः
पिहांवयेत लँ छ्याइम्हेस्यां ल्हाःभाय् यानाः, द्यःबाजं थानाः छम्ह पतिं चकाः कयाःतिनि वइ । थनया पायाः येँ क्वहिति फुसय्च्वंगु नीलवाराही तकति अजिमाया द्यःछें पिहांवयाः यःबहाः, भिंद्यःत्वाः, चिकंमुगः गल्लि, मजिपाः जुयाः न्हूघःया जोशी देगः क्वय् थ्यनकि बौपाः दिकेधुंकलकि उकिया द्यःने भुयूफसि तइ । थ्व भुयूफसि लँ छ्याइम्हनिसें सकसिनं पालंपाः पालाः द्यःछेँय् दुहांवनी । द्यःछेँय् गुरुजु व अजिमा जुइम्हेसिया तिरिमय्जु नकिंनं पायाः वःपिन्त लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकालकि क्वहिति पायाः क्वचाइ ।
येँ किलागः पायाः
येँ किलागः त्वाःया ज्यापु व पःमाय् जातिं
मोहनिया चालंकुन्हु बहनी पिकाइगु पायाःयात किलागः पायाः धाइ । थ्व पायाः किलागः त्वाःया कुमारी न्ह्यःने तयाः पिकाइ । थन पायाः वइपिन्सं खड्ग ज्वनावइसा छम्हसिनं तःपाःगु ढाल व मेपिं निम्हस्यां बलि बिउगु म्येय्छ्यं पँथय् खायाः क्वबियावइ । थ्व म्येय्छ्यं थाय्थासय् अंगलय् न्याकायंकीगु थनया बिस्कं पहः खः । किलागलं पिहां वइगु थ्व पायाः न्यतमरु अजिमा न्ह्यःनेया दुवातय्तक वयाः हाकनं किलागलय् लिहांवनकि क्वचाइ ।
येँ असं पायाः
येँ असं व अन जःखःयापिनि असं चालं धकाः कौलाथ्व एकादशीकुन्हुतिनि मोहनिया चालं क्वकयाः स्वां सिन्हः ती । थनया बाकुननि आगंया उदाय्तय्सं (तुलाधर) कौलाथ्व एकादशीकुन्हु न्हिनय् पिकाइगु पायाःयात असं पायाः धाइ । असं पायाःया विशेषता धयागु आगमय् दुथ्याःम्ह दकलय् क्वकालिम्ह मचायात न्हापा तयाः चिधिकःनिसें छसीकथं म्हतिं छपु खड्ग ज्वनाः सुइम्हं मल्याक पायाः पिहांवइगु खः । बाकुननिया आगमं पिहांवइगु थ्व पायाः असं छचाः चाःहिलाः आगं न्ह्यःने तयातःगु भुइफसि पालाः आगमय् दुहांवनकि क्वचाइ । असंया गुंलाबाजं न्ह्यःने तयाः पिहांवइगु असं पायाः वइपिन्सं विशेष वसः पुनेम्वाः ।
येँ तलेजु पायाः
येँ लाय्कूया तलेजुं कौलाथ्व दशमीकुन्हु सन्याःकाःइलय् पिहांवइगु पायाः येँया तलेजु पायाः खः । तलेजुया पुजारी आचाःजु, मरुया जोशी व राजभण्डारीत ह्याउँगु तपाःलं फिनाः ल्हातय् तलेजु देगलय् स्वनातःगु खड्ग ज्वनाः थ्व पायाः पिहांवइ । थ्व पायाःया मू आकर्षणं दकलय् न्हापां गदा ज्वनाः तिंतिंन्हुयाः पिहां वइम्ह हनुमान खः । तलेजु देगःया पश्चिमया ध्वाखा (सिँध्वाखां) पिहांवइगु थ्व पायाः मखं, वंघः, न्हूसतक, कुमारी छेँ, जुयाः हाकनं तलेजु दुहांवनाः क्वचाइ ।
येँ महाबुद्ध तम्वःबहाःया पायाः
येँ महाबुद्ध त्वाःया तम्वःबहालय् तबः (ताम्राकार) तय्सं बहाः दुने जक चाःहिलीगु पायाः महबुद्ध तम्वःबहाः पायाः खः । थांैकन्हय् थनया पायाः पिहांवइपिं च्याम्ह जक दु । विशेष छुं वसः मपुंसे खड्ग ज्वनावइपिं स्वम्ह, मुगः ज्वनावइपिं स्वम्ह, कान्तां दबदब ज्वनावइपिं छम्ह व गुंगूमकः ज्वनावइम्ह छम्ह दइ ।

चित्लाङ् व तिष्तुङय्‌ थें पालुङय्‌ नं झिंनिदँया द्यः प्याखं दु ।ं भैरव, गणेश, वाराही, कुमारी आदि ७ म्ह द्यःपिनिगु ख्वाःपाः पुयाः द्यः प्याखं हुइकीगु खःसा व लिसे पौराणिक बाखंया लिधंसाय्‌ जुजु राजकुमारपिनिगु प्याखं नं क्यनेगु चलन दु । तान्त्रिक विधिकथं साधना यानाः द्यः खाकेगु, खत् चीगु (दबुलिइ तारण तयेगु), बलि बीगु आदि थनया प्याखंया विशेषता खः । मन्त्रया बलं हे माःकथं प्याखंम्वःयात ख्वयेकेगु व दिकेगु विधि नं यायेमाः । थ्व प्याखं पालुङ्या थीथी त्वालय्‌ दुगु थीथी द्यःया खतय्‌ (दबू) छसिकथं हुइकेमाः । वलिसें थ्व प्याखं जःखःया तिस्तुङ् व चित्लाङय्‌ नं हुइके यंकेमाःपालुङ्या झिंनिदँया प्याखं द्यःला जातियापिन्सं पिकाइगु खःसा थुकिया निंतिं प्याखं व्यवस्थापन समिति नीस्वना तःगु दु । झिंनिदँय्‌ छक्वः पिकायेमाःगु थनया प्याखं पिहां मवःगु नीदँ दयेधुंकल । यक्व खर्च, तःम्ह प्याखंम्वः व गुहालिमिया ई व मेमेगु हुनिं प्याखं पिथने मफया च्वंगु खः ।

येँ देय्यात रक्षा यानाच्वंपिं अजिमा मध्ये पासिक्व अजिमा जमःया स्वधाःहितिं कमलादि वनेथाय् बिज्यानाच्वंगु दु । ‘पा’ सिथय् क्वसं च्वंम्ह अजिमा जूगुलिं पासिक्व अजिमा धाःगु खः । द्यःया मूलुखाय् तिकातःगु शिलापत्र व जात्रा याइम्ह द्यःया मूर्तिइ ‘शुभ संवत् ८९१ पौष शुक्ल ७ पासिको माहेश्वरी…” च्वयातःगु दु । दँय्दसं चउलाथ्व चतुर्दशीनिसें पुन्हितक पासिक्व अजिमाया जात्रा याइ । चउलाथ्व त्रयोदशीकुन्हु छ्वय्लाभू याइ । चउलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु द्यः कुहां बिज्याकाः द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । सीकाःभू भ्वय् नये सिधयेवं द्यः खतय् बिज्याकी । द्यः जात्रा यानाः न्ह्यः न्ह्यः तग्वःगु पात्रय् थ्वँ जायेकाः पात्र ज्वंम्ह थाकुलियात छत्रं कुइकाः पीगमय् स्वनी । ल्हुतिपुन्हिकुन्हु जमःमित खा, हँय्, दुगु, फै आदि भोग बियाः द्यः पुज्याःवइ । सुथय् कमलादि गणेद्यःया गुथ्याःत पासिक्व अजिमा द्यःयाथाय् दाफा थाःवइ । बान्हि बीवं गुथ्याःतय्सं ग्वंगः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ग्वंगःया आभू द्यःयात क्वखायेकी । द्यःयात भुजा छाये धुंकाः प्रसादया रुपय् मस्तय्त मरःजा नकी । सँन्याःकाःई जुइवं द्यःयात गमं थनाः खतय् बिज्याकी । धिमेबाजं थानाः न्ह्यः न्ह्यः थाकुलिं पात्र ज्वनाः द्यःखः जात्रा यानाः जन्माःद्यः रथय् तयेथाय् द्यःखः दिकी ।
उखे कमलादी गनेद्यःयात नं देगलं खतय् बिज्याकाः जमलय् जात्रा यानाहयेवं ‘द्यः ल्वाकेगु’ धकाः पात्र न्ह्यःने निम्हं द्यःया थाकुलिपिंसं इताः च्याकाः हिलाबुला याइ । गणेद्यः खः ल्यूल्यू द्यः जात्रा यानाः थःने क्वःने द्यःखः चाःहीकाः म्ह्याय्मस्तय्थाय् पुजा फयाः द्यः छेँय् थ्यनेवं थाकुलिनकिनं द्यःयात सिँफं लुयाः लसकुस यानाः दुकाइ । चउलागा पारुकुन्हु ‘भू यायेगु’ धकाः थाकुलि व नकिं गोप्य च्वनाः द्यःयात पुज्यानाः ग्वंगः भोग बियाः थाय्भु छाइ लिसें सीकाःभू नं याइ । द्वितीयाकुन्हु ‘त्वाःभ्वय् नकेगु’ धकाः जात्राय् ग्वाहालि याःपिंत म्हतिं कूछि कूछि बजि, प्यता घासा तयाः भ्वय् नकेवं जात्रा क्वचाइ ।

द्यःक्वथा व गोप्य पुजाविधि याइगु क्वथाय् मू अंगलं पिने स्वये मजीक झ्वःलिं ह्वनातःगु चीपाःगु झ्याः । सामान्यतः द्यःछेँया मातंक्वथाय् पासुकाझ्याः ह्वनातःगु दइ ।

पाहांचःह्रे नखःबलय् थीथी पीठयापिं अजिमापिनिगु खः जात्रा यायेगु नापं द्यःखःल्वाकेगु पक्ष छगू नं महत्वपूर्ण जू । येँ देय्या निर्माण यायेधुंकाः जुजु गुणकामदेवं देय् रक्षा यायेत च्याम्ह अजिमापिं च्याथाय् प्रतिस्थापित याःगु जुयाच्वन । उपिं च्याम्ह अजिमापिं छसिकथं १) लुँमधि अजिमा २) कंग अजिमा ३) फिब्व अजिमा ४) तकति अजिमा ५) लुति अजिमा ६) थँबहि अजिमा ७) चन्द्रलखु अजिमा ८) न्यतमरु अजिमा खः । थुपिं अजिमा च्वनीथाय्यागु बां खड्ग बांलू ।
दँय्दसं पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु लुतिमरु अजिमा बाहेक सकलें अजिमापिंत खतय् तयाः जात्रा यायेगु चलन आःतक नं दनि । थःथःगु लागाय् अजिमापिंत जात्रा यायेधुंकाः हाकनं गमय् तयेयंकी । तिंख्यलय् सल ब्वाके सिधयेवं चान्हय् लुति अजिमा बाहेक मेगु न्हय्खः अजिमापिं तिंख्यलय् हयाः द्यः ल्वाकेगु ज्या जुइ । कंग अजिमा छखः लिपतय् तिनि थ्यंके हइ । द्यः खतय् नायः नं मिप्वाः (चिलाख) ज्वनाः थवंथवय् हिलाबुला याइ । कंग अजिमाया खतं सकल द्यःखः चाःहिलाः चिलाख हिलाबुला याइ । द्यःखः ल्वाकेगुया अर्थ कंग अजिमां सकल तताकेहेँपिं नापलाःवःगु खः ।

द्यः गमय् तयेगु
पाहाँचःह्रेबलय् थीथी त्वाःया अजिमापिंत जात्रा यानाः नखः न्यायेकी । विशेष यानाः जात्रा याइपिं अजिमापिं न्यतमरु अजिमा, कंग अजिमा, लुमरि अजिमा (तेबहाः) लुमरि अजिमा (वंतु), तखति अजिमा खः । द्यःखः जात्रा याये न्ह्यः अजिमापिंत थःथःगु गमय् नि विराजमान याकी ।
सकलें अजिमापिंत द्यःखलःपिं व नायः जानाः बाजागाजा थानाः द्यःछें पित हयाः गमय् (स्थानय्) विराजमान याकेहइ । गमय् मूल अजिमा नापं गंछि द्यः दइ ।
आमाइ न्हिछि तक द्यःयात गमय् हे तयातइ । थःथःगु लागाय् च्वंपिं अजिमा द्यःयाथाय् भक्तजनत पुजा यायेगु निंतिं वयांतुं च्वनी । थ्व इलय्द्यः पाःलाः च्वनीपिं द्यःखलःत हे जुइ । गमय् च्वंम्ह द्यःयागु सुरक्षाया भाला नं द्यःखलःतय्सं हे काइ ।

द्यः दुकायेगु
पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु न्हिछि द्यः गमय् हे दयाच्वनी । बहनी लिबाक चान्हय् तिंख्यलय् द्यःखः ल्वाकेत गमय् च्वंम्ह द्यः थनायंकी । द्यः ल्वाकेगु ज्या सिधलकि त्वाःया म्ह्याय्मस्त बियातःगु त्वाःपतिं द्यःखः चाःहीके यंकी । म्ह्याय्मस्तय्थाय् पुजा फयेधुंकाः सकलें द्यःयात थःथःगु द्यःछेँय् दुकायेत यंकी । द्यः दुकाइबलय् थाकुलिनकिंनं पिखालखुइ तयाः द्यःखतय् च्वंम्ह द्यःयात पुज्यानाः सिँ पाथिं लुकाः माताः ज्वंकाः लसकुस यानाः दुतयंकी । द्यः दुकाइबलय् सकलें द्यःखलःत उपस्थित जुयाच्वनी ।

द्यःखः
द्यः जात्रा यानाः देय् चाःहीकेबलय् खतय् तयाः यंकी । द्यःखः अप्वः यानाः बल्लाःगु व लखं मथीगु सिं दयेकातःगु जुइ । खतय् दुने द्यः दिकेत छिंक आसन नं दइ । खःयागु पौ निसें अप्वः यानाः नितँजाःगु लीयागु बाय् सिजलं सियातःगु जुइ । च्वकाय् कलात्मक गजू नं दइ । खःक्वबुइत छिंक निगः ततःग्वःगु पं जवंखवं क्वातुक खिपतं चिनातःगु दइ । जात्रा याये न्ह्यः खः पित हयाः सफा यानाः ध्वजापताका व स्वांमालं छाय्पीगु जुइ । द्यःखःयात मेबलय् द्यःछेँ दुने हे तयातइ ।

कंग अजिमा खः
कंग अजिमायात पाहांचःह्रेया बहनी गमय् तयाः तिंख्यलय् द्यः ल्वाकेत तिनि थनाः यंकी । कंगद्यःयागु खः सिँयागु दयेकातःगु जुइ । खतय् दुने द्यःया मूर्ति तयेत आसन (त्वाकः) नं छिंक दयेकातःगु दइ । खःया द्यःने नितँजाःगु लीयागु पौ स्वानातःगु जुइ । उकी द्यःने कलात्मक गजू छुनातःगु दइ । पौया कुनय् कुनय् द्यःयागु चिचिपाःगु ख्वाःपाः नं स्वानातःगु दइ । खः क्वबीत छिंक निखेरं ततःपुगु पंयात क्वात्तुक चिनातःगु दइ । थ्व हे पंयात तःम्ह मनुखं थःगु ब्वहलय् दिकाः खः जात्रा न्यायेकी । खःया लिउनेपाखे कंग अजिमायागु म्ह धिकः दुगु चित्र कापतय् च्वयाः तिकातःगु दइ । द्यःखः नापनापं छम्ह मनुखं द्यःयात कुइकेत तपाःगु छत्र नं चाःहिकाः ज्वना जुइ । जात्राबलय् कंगद्यःखलःत सकस्यां ह्याउँगु तपुलि पुनातःगु दइ ।

न्यतमरु अजिमा खः
न्यतमरु अजिमाया द्यःखः नं मेमेगु थें हे सिं दयेकातःगु जुइ । उकी नं नितँजाःगु लीयागु पलिं त्वपुयातःगु दइ । दक्वसिबय् च्वय् छपु कलात्मक गजू छुनातःगु दइ । अथे हे खःया लिउनेपाखे द्यःयागु तपाःगु किपा कापतय् च्वयातःगु नं घानातःगु दइ । द्यःखलःतय् नं सकस्यां म्हासुगु रंगयागु तपुलिं पुयाः द्यःनापनापं चाःहिलेत वनी । द्यःखःया नापनापं छत्र छपाः नं कुइकाः लिउलिउ वनी ।

लुमधि अजिमा द्यःखः
लुमधि अजिमाया द्यःखः नं मेमेगु द्यःखः थें हे सिँयागु दयेकातःगु जुइ । खः क्वबीत निखें जःखः ताताःहाकःगु पं चिनाःतःगु नं दइ । द्यः दुने तयेछिंक आसन (त्वाकः) नं ज्या छिंक मिलय् यानातःगु दइ । द्यःखतय् नितँजाःगु लीया पौ व गजू छपु नं छुनातइ । जात्रा याइगु इलय् द्यःखःया छचाखेरं स्वां स्वामालं छाय्पियातइ । लुमधि अजिमाया द्यःखः निखः दइ । छखः वँतु खलःयागु मेगु तेबहाः खलःयागु । निखः द्यःखःया खलकं नं म्हासुगु तपुलिं पुयाः ब्वति काइ ।

तकति अजिमाया द्यःखः
तकति अजिमाया द्यःखः नं मेमेगु द्यःखः थें हे दयेकातःगु जुइ । तकति अजिमाया द्यःखलःतय् धाःसा जात्रा ज्वःछि हे वँचुगु रंगयागु तपुलिं पुयातइ ।

पिवांचा तनावने धुंकूगु तार दुगु छता हे जक परम्परागत नेवाः सूरबाजं खः । निपु तार दुगु थ्व बाजं पतिंचां बाय्‌ गजं कियाः थाइ । न्हापा दापा व मेमेगु भजनय्‌ पिवांचा थाइगु खः । थ्व बाजनं मेया धुन थायेज्यू ।

पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।

नेपाः देय् बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुजातीय देय् खः । थुकथं थन धार्मिक सहिष्णुता यक्व खनेदु । नेपालय् थीथी धर्म माने याइपिं दुसां तबि हिन्दु व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः मेमेगु धर्म माने याइपिनिगु ल्याः सिबय् अप्वः दु । हिन्दु धर्मय् नं बौद्ध धर्मय् नं पुजाया चलन दु । थथे पुजा याः वनीबलय्, द्यइके वनीबलय् पुजा ज्वलंतय्गु आवश्यकता जुइ । उकी मध्यय् नं ली, सिजःया थीथी प्रकारया पुजा ज्वलंत दयाच्वनी ।
नेपाः देसय् नं नेवाःत धार्मिक आस्थाय् अझ अप्वः झुकाव दुपिं खः । नेवाः समुदायदुने नं हिन्दु धर्म माने याइपिं व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः अप्वः दु । मेमेगु धर्म माने याइपिं दुसां उमिगु ल्याः म्ह्व जक दु । नेवाःतय्सं पुजा याःवनीबलय् व द्यइके वनीबलय् ली, सिजःया ज्वलंत छ्यला वयाच्वंगु ताः ई न्ह्यवःनिसें खः । विशेष यानाः माध्यमिककालय् नेवाःत अतिकं सम्पन्न जू । थ्व हे हुनिं नेवाःतय्सं थीथी सम्पदात, संस्कृतित निर्माणया नापनापं थीथी जात्रात, नखःचखः दयेकाः माने याना वयाच्वंगु दु । थुपिं जात्रात, नखःचखःत थीथी द्यःपिं लिसे सम्बन्धित जुइगु जुयाः पुजा ज्वलंतय्गु छ्यलाबुला नं अतिकं जुइगु जुइ । पुजा यायेत, द्यइके वनेत मदयेकं मगाःगु पुजाभु, लःथल, कलः, क्वतः, काय्ब्व, समय्ख्वला, सुकुन्दा लिसें थीथी ज्वलंत ली, सिजःया हे जुइ । धार्मिक आस्थाया हुनिं थौंतक नं नेवाःतय्सं पुजा ज्वलं तयाः न्हिंन्हिं द्यइके वनीगु, नखःचखः व जात्राय् वनीगु याना वयाच्वंगु दु ।

आचमानि
पुजा यायेत छ्यलीगु पंचपात्रय् च्वंगु नीलःयात थकायेगु निंतिं आचमानिया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातइ । थ्व थल चीधं जुइ । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइजकथं चाइ । सिथय् पाखे लः लिकायेत ज्याछिंक भतिचा गाः वंकाः तःगु दइ ।

कलः
थीथी द्यःयाथाय् पुजा याःवनेत थीथी पुजाज्वलं तयायंकेगु थलयात कलः धाइ । थ्व थल अप्वः धया थें लीया दइ । थ्व थल थीथी ज्वलंत तयेजीक गाः वनीसा लखाये वा यखाये छिंक चु नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वःलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा ब्वराकी । अनंलि मेगु पातायात ताःहाकः जुइक चाइ । उकियात लिसं तयाः ग्वःलाक्क स्वाइ । उगु ब्वय् च्वय् भतिचा चिचाकः जुइसा क्वय्या ब्वय् भतिचा तःचाकः जुइ । क्वय्या ब्वय् चक्का पातायात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । ज्वनेत छिंक चुया निंतिं साइजकथं पातायात चानाः लिसं तयाः ग्वलाक स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चुयात भतिचा ब्वराकी । अनंलि जवय् खवय् पाता स्वानाः कलःया म्हया ब्वय् की तानाः स्वाइ । थ्व थल त्वपुइकथं पुजाभः छपाः नं तयाबी ।

कलश
पुजा यायेगु झ्वलय् नीलः तयाः थापना यायेत भिंगु ज्याय् कलशया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल ली, सिजः, चाया नं दइ । कलशय् अःखुं दइगु व अखुं मदुगु नितां दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, तौया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं दयेकेत चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुइ । ल्हुयाः ग्वारा दयेकेधुंकाः उकी ककु स्वायेगु याइ । प्वाःया ब्व ग्वाराक पिहां वइसा, ककुया ब्व चिपु जुयाः दइ मखु । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ तयेगु याइ । छ्यंया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुयाः भतिचा फःपुइकी । उकी दथुइ लाक ककुया साइजकथं ह्वः खनाः ककु व छ्यंया ब्व लिसं तयाः स्वाइ ।

क्वतः
विशेष यानाः नेवाःतय्सं पुजा वनेत छ्यलीगु छता ज्वलं । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः चकनी सा गपःया ब्व भतिचा दुहां वनी । अनंलि प्वाःया ब्व पिहां वइ । थ्व थलया क्वय्या ब्वय् दथुइ भतिचा ग्वार्चाचिंक थकया तःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ ।
उगु ग्वलाःगु पातायात ल्हुयाः भतिचा थकाइ । उगु थहां वःगु ब्वयात ब्वराक्क ल्हुयाः च्वय्पाखे चीधं यानायंकी । च्वय् म्हुतुया ब्वय् भतिचा फःपुइकी । क्वतःया जाः चिजाः जुइ । क्वय्या ब्वया दथुइ भतिचा ल्हुयाः दुनेपाखे थकाइ ।

खाय्कुलिं
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् खाय् छायेत खाय्कुलिंया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा चकनाः ककुया ब्व भतिचा दुहां वनाः क्वय्या ब्व भतिचा पिहां वइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयेकातःगु दइ ।
थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थगासा कथं क्वय्या ब्व, ककु व छ्यंया ब्व नापं दथुइया ब्व धालय् यानाः दयेकी । थुपिं ब्वत छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः खाय्कुलिं तयार जुइ ।

गुंगूमकः
पुजा यायेगु झ्वलय् गुंगू थनेत गुंगूमकःया छ्यलाबुला जुइ । गुुंगूमकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया वा चाया नं छ्यलेगु चलन दु । गुंगूमकः चु दुगु दइसा, चु मतसे नं दयेकातःगु दइ । मकलय् ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकी, उकी गुंगू तयाः कुँ वयेकी । गुंगूमकः दयेकेत दकलय् न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । उगु थलय् ह्यंग्वाः नं तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः याइ । च्वय् म्हुतुपाखे पातायात भतिचा फःपुइकी । क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराका यंकी । क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयेगु याइ । मि ग्वाकाः तयेत मकःया म्हय्या ब्वय् चिचिप्वाःगु प्वाः नं खनातःगु दइ । चु तयेगु खःसा चु तयेत ज्याछिंक पातायात ग्वलाक्क पाइप थें यानाः छकूचा दयेका तइसा ह्याण्डल नं तयेगु चलन दु ।

गुल्पाः
बौद्धतय्सं विशेष यानाः गुल्पाः छ्यलेगु याः । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलयात भगवान बुद्धया पात्रया रुपय् कायेगु याः । थुकी जाकि तयाः थीथी देगलय् गुम्बा, विहारय् छायेगु याइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः ब्वहःया ब्वयात भतिचा दुकाइ । उकियात हाकनं छ्यंया ब्वपाखें फपुइकाः च्वय्या ब्व चिप्वाः याइ ।

जलहरी
पुजा यायेगु झ्वलय् शिवलिङ्गय् लः हायेकेगुया निंतिं जलहरी छ्यलेगु याइ । थुकी लः लिसें दुरु, घ्यः, कस्ति नं तयाः महाद्यःयात द्यछायेगु याइ । थ्व थल सिजःया दयेकी । गुलिं जलहरी त्रिखुट्टीया व्यवस्था यानातःगु दइसा गुलिखे खायेगुकथं सिखः वा खिपःया प्रयोग नं जुइ । थ्व थल स्वयेबलय् च्वामुबाताया चिग्वःगु स्वरुप थें नं च्वनी । थ्व थलया म्हुतुप्वाः खुल्ला जुइसा क्वय्पाखे बुलुहुं च्वामु जुजुं प्यंचाःपाखे पुरा हे च्वामुया वनी । क्वय्या ब्वय् चिचाप्वाःगु ह्वः छगू तयाः लः, दुरुलिसेंया पदार्थ शिवलिङ्गय् हायेकेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चानाः ल्हुइगु याइ । म्हुतुया ब्व खुल्ला जुइसा प्यंचाःपाखें च्वामुसे यानायंकी । त्रिखुट्टी दयेकेत तार अथवा पातायात जलहरीया साइज कथं ताहाकः जुइक चानाः ग्वलाक लिसं तयाः स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चक्कायात स्वंगू ब्व यानाः छपु छपु तुतिया रुपय् स्वायेगु याइ ।

झारि
पुजा ज्वलनय् झारिया नं कलशया थें हे ज्या वइगु खः । पुजाया निंतिं नीलः तयाः थ्व थलया छ्यलाबुला याइ । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल करुवा, तांफ, कलश सिबय् भतिचा तजाः जुइ । थुकी अःखुं नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं, तौया ब्व अनुसार चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक निगू चाइ । प्वाःया च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः ग्वारा दयेकी । उगु निगू ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । उगु प्वाःया ब्वय् अःखुं स्वाइ । झारिया ककु चित्याः जुयाः भतिचा ताःहाकः स्वाइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा पाइ । दथुइ लाक ककुया ध्वःया साइजकथं प्वाः दइ । छ्यंया ब्व दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक चानाः दथुइ ककुया ब्व लाइथाय् ह्वः खनी । अनंलि भतिचा ब्वराकाः ज्वनेछिंक छकूचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ स्वानाः झारि तयार जुइ । तौ तयाः भतिचा तःजाः जुइ ।

थापिंचा
नियमित पुजा सिबय् नं भतिचा विशेष पुजाय् थापिंचा छ्यलेगु याइ । थ्व थलय् थ्वँ अथवा अय्लाः नं तयेगु याः । थ्व थल कँय्या दयेकी । नापं मोहनीया इलय् थापिंचा स्वनेगु धकाः हे जःपिं अनुसार थापिंचायात थापना यायेगु चलन दु । उगु इलय् थुपिं थापिंचाय् अय्लाः, थ्वँ तयेगु याइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासाकथं तौ, क्वय्या ब्व, च्वय्या ब्व, छ्यंया ब्व धाले याइ । प्वाःया ब्वया दथुइपाखे छकूचा बुट्टा थें च्वंक पिकयातःगु दइ । धाले यानातःगु थीथी ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ।

थ्याक्चा
पुजा ज्वलनय् समय्बजि नापं द्यःयात अय्लाः, थ्वँ हायेगु चलन नं दु । उकी मध्यय् अय्लाः तयेगु थलयात थ्याक्चा धकाः धाइ । थ्व थलयात अन्तिचा धकाः धायेगु नं याः । थ्व थल अप्वः धइ थें कँय्या दयेकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं तौ, प्वाःया ब्व, ककु, धाले यानाः दयेकी । ककुया ब्व बुलुहुं चिपु जुयावनी । छ्यंया ब्वयात भतिचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ छगू नं स्वानाबी ।

धाल्चा
घःया हे चिग्वःगु स्वरुपयात धाल्चा धायेगु याः । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातःगु दइ । थुकी सादा धाल्चा, बुट्टा दुगु धाल्चा दइ । पुजाया इलय् माःगु लःया व्यवस्था यायेत धाल्चा छ्यलीगु याइ । थुकियात कलशया रुपय् नं कायेगु याः । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु ह्वःचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ, उकी ककु व ह्वःचा हनाः धाल्चा तयार जुइ । थ्व थल थीथी साइजया दइ ।

धाला
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् थ्वँ छायेत धाल्चाया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलया स्वरुप पुजा करुवा थें हे च्वनी । पुजा करुवा सिबय् खः थें मखुथें भतिचा तःजाः जुइ । थ्व थल अप्वः धयाथें कँय्या दयेकातःगु दइ । धाल्चाय् प्वाः भतिचा पिहां वयाः ग्वाराचिनी । ककु भतिचा चीपु जुयाः छ्यनय् ज्वनेत ज्याछिंक भतिचा फःपुइकातःगु दइ । थ्वँ पिहां वयेत अःपुकेत अःखुं छपु नं तयातःगु दइ । प्वाःया क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं प्वाःया ब्व, नौ, अःखुं ककुया ब्व आदि धाले याइ । उपिं ब्वयात छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः धाला तयार जुइ ।

पंचपात्र
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः पुजाभुइ नीलः तया यंकेत पंचपात्र छ्यलेगु याइ । खय्त ला नीलःया निंतिं करुवा, अंखोरा, लोटा आदि नं दइ । अथेसांतबि नीलःया निंतिं पंचपात्रया छ्यलाबुला नं यायेगु खः । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं गोलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः म्हुतुप्वाः व प्यंचा तक छगू हे साइज यानाः दयेकी । म्हुतुप्वाःपाखे भतिचा फपुइकाः ज्वनेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल यक्व तग्वः जुइमखु ।

पाल्चा
द्यःथाय् पुजा वनेगु झ्वलय लिपालाक्क द्यःयात मत बिइगु चलन दु । उगु इलय् मत बिइत पालचा छ्यलेगु याइ । थ्व थल अप्वः धयाथें सिजःया दयेकातःगु दइ । थ्व थल भतिचा गाःवंक दयेकातइसा इताः तयेत ज्याछिंक च्वय्पाखे छकूचा खलुं वंकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः च्वय्पाखे तःचाकः यानाः क्वय्पाखे चिचाकः याइ । च्वय्या ब्वय् भतिचा फपुइकी । च्वय्पाखे हे भतिचा खलुं वंकाः इताः तयेत ज्याछिंकी ।

पुजाभू
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकेत थ्व थल छ्यली । पुजा याःवनेत माःगु जाकि, बजि, स्वां, सिन्हः आदि थ्व थलय् तयाः यंकी । थ्व थल ग्वलाइसा थीथी साइजया दइ । ली वा सिजःया थ्व थल दयेकी । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइज कथं ग्वलाक चाइ, अनंलि उगु चक्का पातायात भतिचा ल्हुयाः साइडपाखे भतिचा थकयाबी । थुकिया जाः तसकं चिजाः जुइ । अझ भतिचा जक हे थकायेगु याइ ।

मकः
चिकुगु इलय् म्ह वा क्वथा क्वाकेत मकः छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व मकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया, चाया नं दयेफु । थुकी ह्यंग्वाः अथवा कोइला तयाः मि च्याकीगु जुयाः थ्व थल भतिचा गाःवनी । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । अनंलि उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । थुकी ह्यंग्वाः वा कोइला तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः हे जुइ । च्वय्या ब्व म्हुतुपाखे भतिचा चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराया वनी । थुकी बैठक छगू नं दइ । ज्वनेत ज्याछिंक ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । म्हुतुपाखे पातायात मुलातःगु दइ ।

लम्पिचा
पुजाया झ्वलय् समय्बजि नं छायेगु चलन दु । थ्व समय्बजि तयेगु थलयात हे लम्पिचा (समय् ख्वला) धाइ । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थल समय् तयेत ज्याछिंक गाःवंक दयेकातइ । थुकी तौ नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात गाःवंक ल्हुइ । थुकिया म्हुतुप्वाः चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराना वनी । क्वय्पाखे तौयात की तानाः स्वाइ ।

नेवाःतय् छँेय् छेँय् मनूत सुथन्हापां निभाः लुइ न्ह्यः दनेगु याइ । इमि दकलय् न्हापां दनाः वसिबँ निं पुइ । वसिबँ पुइबलय् मूलुखाय् पिने पिखालखु, लुखाखलु व स्वाहानेबालय् सियुचां इली । अले सुचिनिचि यानाः नीलः काइ। नीलः सुनानं मथीक व हाचां मगायेक पुजाकुथिइ यंकाः दिकी ।
पुजाकुथिइ छेँदुने व छेँपिने द्यःपुज्यायेत पुजाभः तइ । छुं नखःचखः व ज्याखँ दइबलय् उकियात ल्वयेक व माःकथं संकल्प यानाः पुजाभः तइ । अले दकलय् न्हापां पिखालखु निं पुज्याइ। पिखालखु पुज्याये धुंकाः लुखाखलु, स्वाहानेबाः पुज्यानाः वयाः पुजाकुथिइ पलिस्था यानातःपिं गणेद्यः, भिंद्यः, आगंद्यः व मेमेपिं द्यःपिं पुज्याइ ।
कःसिइ सुद्र्यः पलिस्था यानातःगु दइ । वयात पुज्यानाः पिने द्यइके वनी । त्वालय् पलिस्था यानातःम्ह मंकाः गणेद्यः पुज्याये धुंकाः तिनि मेमेथाय् द्यइके वनी । नेवाःतय् न्हिथं द्यइके वनीपिं द्यःपिं मूकथं गणेद्यः, भिंद्यः, चीभाःद्यः व त्वाःबहालय् पलिस्था यानातःपिं द्यःपिं अले अजिमाद्यः, आजुद्यः, करुणामयद्यः, क्वाःपाःद्यः, अले माःद्य, नारांद्यः, ससुद्यः व मेमेपिं द्यःपिं जुयाच्वनी । नखःचखःबलय् धाःसा ई कथं मेमेथाय् नं द्यइके वनी ।
थुकथं द्यः पुज्यायेत वा द्यइके वनेत पुजाकुथिइ पुजाभः तइबलय् मूकथं फुकं पुजाभलय् तइगु ज्वलं धयागु जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय्, इताः, बजि व सिसाबुसा जुयाच्वनी । पुजाभः लिसें चीग्वःगु लःथल छगः नं दइ । न्हापां लः बीधुंकाः तिनि द्यः पुज्याइ ।
अजिमाद्यः व आजुद्यःपिं पुज्यायेत धाःसा समय्ख्वला व धालाचा नं दइ । नखःचखःबलय् व मेमेगु तःधंगु पुजाय् जूसा ग्वःजा, जजंका व मेमेगु ज्वलं नं दयाच्वनी । नखःचखःबलय् छेँय् दयेकीगु ज्वलं गथेकि वः, चतांमरि, यःमरि, ल्वंचामरि, क्वाति, हिसकि, थीथी मरिचरि व मेमेगु नं दयाच्वनी ।
नेवाःतय् छेँय् छेँय् तःधंगु चीधंगु पुजा न्ह्याब्लें दयाच्वनी । थीथी नखःचखः, जात्रा, संस्कार, सी–बू ज्याखँ व मेमेगु ज्याखँ लिसें न्हिथंया पुजाया ज्या दयाच्वनी । मचाबू ब्यंकेगु, इहि यायेगु, बाः¥हाः,
कय्तापुजा, बुन्हि हनेगु व ज्याःजंक्वय् नं पुजाया ज्या यायेमाः ।
छेँया ततःधंगु पुजाय्, गुथिया पुजाय्, आगं व देगुद्यःया पुजाय् क्वतःज्वलं तयाः पुज्याइ । थथे तःजिगु पुजाय् व मोहनिबलय् नं थीथी पुजाज्वलं स्वनेगु नं यायेमाः । क्वतः लीयागु दयेकी ।
पिने तापाक द्यइके वनेत कलखय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । कलः धयागु पुजाज्वलं तयेगु थल खः । थ्व तिंयागु दयेकीगु खः । थुकी लखायाः ज्वनेगु नं दइसा द्यःने पुसा नं दइ। थौंकन्हय् थ्व लीयागु दयेकेगु यानाहःगु दु ।
छँेय् न्हिथं पुज्यायेत व पिने त्वाःबहालय् द्यइके वनेत नं पुजाभलय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । पुजाभः तपाःगु, चिपाःगु, लीयागु, सिजःयागु दइ ।