ग्वल देय्‌या लागादुनेसं लाःगु तःजिगु सांस्कृतिक सम्पदा खः – पशुपति । वागमति खुसिया पश्चिम सिथय्‌ श्लेषमान्तक गुँयादुने च्वंगु थुगु सम्पदाया धार्मिक, सांस्कृतिक अले स्थापत्य कलाया ल्याखं नं आपालं महत्व दु ।

नेपालमहात्म्य अले हिमवत्खण्ड आदि धार्मिक सफुतिइ पशुपति सम्बन्धी आपाल महिमा व आख्यान ब्वने दु । शैव÷हिन्दु आस्थाया ल्याखं पशुपति छगू तःधंगु तीर्थ धाम खः । बद्रीनाथ, केदारनाथ, अमरनाथ आदि प्यंगू धामत मध्ये पशुपतियात दक्कले च्वय्‌ शिर्ष भाग – म्वः खः धकाः धयातःगु दु । महाद्यः व पार्वती श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी रुप हिला पशु कथं चाहुलाच्वंबे मनूतय्‌सं खनेवं अनसं दुसुनावंगु थाय्‌ जूगुलि थ्वया पशुपति धाःगु धाइ । शास्त्रीय ब्याख्या कथं पशु व नरया थुवाः वा पति जूगुलिं पशुपति कथं शिवयात नालातःगु खः ।

धाइ प्राग ऐतिहासिक इलय्‌ श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी ज्योर्तिलिङ्ग प्रकट जुयाच्वंगु खः । लिपा सुपुष्प धाःम्ह आभीर जुजुं उगु ज्योतियात त्वपुया अन ल्वँहया शिव लिङ्ग थापना यानाब्यूगु खः । उम्हहे जुजुं न्यातँजाःया देगः दयेकाब्यूगु धैगु जनविश्वास दु । लिपा उगु देगः दुना वन । सन् शिवदेव जुजुं (ईस्वी १०९९–११२६) न्हू कथं मेगु देगः धस्वाकूगु खः । थुगु देगः २३.६ मिटर तःजाः । प्यागोडा शैलीया थुगु देगः नितँजाः । सिजःपौया लुँ सियातःगु दु । प्यखें लुखाद्वाः दु । देगलय्‌ निगू गर्भगृहया ब्यवस्था याना तल । पशुपतिया पुजारी कथं भारत, कर्णाटकया भट्टत व ग्वल देय्‌या नेवाः भनिंपिन्त भाला बियातःगु दु । पिनेया गर्भगृहया फुक्क पूजा प्रवन्ध नेवाः भनिंतय्‌सं याइ, दुनेया गर्भगृहया भाला भारतीय भट्टतय्‌गु जुल ।

हाकुस्से, प्वालाप्वालाथीगु ल्वँहया पशुपति शिव लिङ्गया न्यापा ख्वापाः दु – सदयोजात(वरुण), वामदेव(अर्धनारेश्वर), तत्पुरुष, अघोर अले ईशान । न्ह्याब्लें लुँया वसतं थुगु लिङ्ग त्वपुयातइ । लिङ्गया दक्कले क्वय्‌या ब्वयात ब्रम्हा, दथु विष्णु अले च्वय्‌या ब्व रुद्र कथं नालातःगु दु ।

वङ्गालया सुल्तान शमशुद्दिनपाखें ईस्वी १३४९ स आक्रम जूबले थुगु शिवलिङ्ग स्वकू जुल धकाः वंशावली न्ह्यथनातःगु दु । लिपा हानं न्हू कथं दयेकेगु जुल ।

सिल्लाचह्रे कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । भारतंनिसें लखं लख भक्तजनपिं मेलाय्‌ ब्वतिकायेत वइ । अथेहे तीज पर्वया धलं दनेत हिन्दू सम्प्रदायया मिसात लखंलख थन म्वःल्हुइत अले महाद्यःया दर्शनयायेत वयेगु याइ । हरिशयनि एकादशी व हरिवोधनि एकादशी कुन्हु नं पशुपतिया दर्शन यायेत उलिहे मनूतय वइ । बालचह्रे कुन्हु मदुपिं पितृयात लुमंकाः पशुपतिया श्लेषमान्तक गुँ न्यक बालुउइगु परम्परा दु । स्वनिगःया नेवाःया नापनापं मेमेगु समुदायया लखंलख मनू थुगु पर्व हनेत थन वइ ।

पुन्हिपतिकं थन तान्त्रिक मत कथं आमेष ज्वलंत तयाः बाहां स्यानाः महाद्यःया महास्नान याइगु चलन दु । आपालं शासकपिं अले दातापिन्सं यक्व यक्व हे आयस्ताया ब्यवस्था यानाथकूगु दु, अथे हे न्हियान्हिथं भक्तजनपिन्सं द्यछाःया कारणं थुम्ह द्यःयात नेपाःया दक्कले दुधन दुम्ह कथं नालातःगु दु ।

मुक्कं २६४ हेक्टरया लागाय्‌ न्यनाच्वंगु पशुपतिया लागादुने स्वीनिसः देगः दु धाइ । उकि मध्ये दक्कले तःधंम्ह द्यः खः – गुह्येश्वरी । पशुपतिया पूर्व लागाय्‌ वागमति खुसिया च्वसं च्वंगु गुह्येश्वरीयात शैवतय्‌सं सत्यदेवीया गुह्य अङ्ग पतन जूगु पीठ कथं नालाकाइ । अथेहे स्वनीगःया नेवाःत अले बज्रयानीपिन्सं नैरात्मा, आदिशक्ति कथं पूजाय याइ ।प्यंगूगु शताब्दिया जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु विरुपाक्षया मूर्ति, किरातेश्वर महाद्यः, न्हयगू शताब्दिया बुद्ध मूर्ति, त्रिविक्रम वामनमूर्ति थन लागाय्‌ दयाच्वंगु महत्वपूर्ण सम्पदा खः । मेखे विराटेश्वर शिवलिङ्ग, अनन्तनारायण, राममन्दिर, गोरखनाथ देगः, बत्सलेश्वरी, राजराजेश्वरी, वासुकिनाग, उन्मत्त भैरव आदि थन हे दु ।

नेपालसंवत्या प्रवर्तक राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःया ल्वँहमूर्ति नं पशुपति देगःया दक्षिणपाखे उन्मत्त भैरवया लुखापिनेसं तयातःगु दु ।

पशुपतिया पूर्व वागमति खुसिया सिथय्‌ कैलाशया क्वसं ल्वँहपाक्वय्‌ गुफादुने महायानी बौद्ध सिद्धपिं तिलोपा व नारोपा तःदँतक तपस्या यानावंगु थाय्‌ दु । नांदँपिं चय्‌प्यम्ह सिद्धपिनिगु धलकय्‌ दुपिं थुपिं सिद्धत ध्यानच्वंगु पवित्र थाय्‌या दर्शनयायेत दँय्‌दसं द्वलंद्वः लामा भिक्षुपिं वयेगु याः । थन लागाय्‌ लिच्छिबीकालीन ३२, मल्लकालीन ५० अले शाहकालीन ५५ गू शिलालेखत दु, गुगु नेपाःया इतिहास अध्ययनया निंतिं अतिकं महत्वंजाः । वागमति खुसिया सिथय्‌ मनूया अन्तिम संस्कार याइगु नांदंगु आर्यघाट, भष्मेश्वरघाट, राजराजेश्वरी घाट आदि दु ।

ख्वपया क्वाठण्डौं त्वाःया पश्चिम, प्रसन्नशील महाविहारया दक्षिण अले विकु बहाःया उत्तर व मञ्जुवर्ण महाविहार व विश्व बहाःया पूर्व दिशाय्‌ ल्वहंतं सियातःगु चकंगु विहार हे प्रसन्नशील महाविहार खः । प्रसन्नशील महाविहारया मेगु नां पशुपति विहार खः । थुगु विहारयात पशु बहाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । प्रसन्नशील महाविहार दीपंकर महाविहारया वज्राचार्य, क्वाठण्डौ, बेखाः व आदीपद्म (त्वं बहाः)या शाक्यपिनि चुडाकर्म याइगु ख्वप देय्‌या छगू जक मंकाः बहाः खः । थुगु बहाःया संघ परिवार थ्य.मथ्यं द्वःछि दु । मेमेगु विहारय्‌ स्वयाः थ्व दकलय्‌ अप्वः खः ।

थुगु विहारय्‌ वज्राचार्य कजि जुयाः चुडाकर्म जुल धाःसा शाक्यपिं नापं च्वनाः चुडाकर्म यायेमज्यू । तर शाक्य कजि जुयाः चुडाकर्म जुइबलय्‌ वज्राचार्यपिंसं चुडाकर्म याइमखु । वज्राचार्य कजि जुयाः चुडाकर्म जुइबलय्‌ दीपंकर विहारया दीपंकरया प्रतिमूर्ति न्ह्यःने तयेमाःगु चलन दु ।

प्रसन्नशील महाविहारया दक्षिण दिशाय्‌ उत्तराभिमुख क्वाःपाःद्यः दु । थनया क्वाःपाःद्यः पद्मपाणी लोकेश्वर खः । क्वाःपाः द्यःया न्ह्यःने छत्रपाल, वज्रधातु, चैत्य, ज्वाला न्हाय्‌कं व छगः गं दु । पश्मिपाखे चुडाकर्म यायेत दयेकातःगु यज्ञ मण्डल दु । अथेहे चुडाकर्मया इलय्‌ न्याम्ह पँय्‌ताःखलःपिंसं कलशाभिशेष पश्चिम सीमा गृहया रुप् स्वंगू मण्डल दयेकातःगु दु । अथेहे विहारया पूर्व व पश्चिम दिशाय्‌ शाक्य व वज्राचार्यपिनि अलग अलग आगंद्यः दु ।

प्रसन्नशील विहारया निर्माण तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसां विहारया उत्तर प्रांगणय्‌ च्वंगु संवत् ९९२ स पलिस्था जूगु चैत्यया शिलापत्रय्‌ प्रसन्नशील विहार धकाः उल्लेख जूसां अप्वः धयाथें अभिलेखय्‌ पशुपति विहार धकाः उल्लेख जूगु दु ।

सुकुध्वाखा बहाःया ताडपत्र पञ्चरक्ष सफुलिइ जुजु जयज्योति देव मल्ल (शासन संवत् ५३०–५४०) नां सहित श्री पशुपति विहार धकाः उल्लेख जुयाच्वंगुलिं उगु ईया न्ह्यःहे पशुपति विहार दयेधुंकूगु पुष्टि यायेफु ।

अथेहे ने.सं. ६६८ या छगू तमसुक पत्रय्‌ श्री भाष्करदेव संस्कारित श्री हिरण्यवर्ण महाविहारया दानपति धर्मात्मा कसराज भारो नं ‘दिशादि संघ महाभोज्य’या ग्वसालय्‌ ब्वना पौ कथं ख्वप देय्‌या श्री मत श्री श्री क्वाचपाल भट्टाकरया समीप च्वंगु श्री भुवनाकर धर्म संस्काृरित पशुपति विहार संघ व श्री ३ दीपंकर भट्टारक सहितयात ब्युगु ब्वनापौ, अथेहे संवत् ६९४ जेष्ठ कृष्ण पक्षया दिनस राजगत लोकधर्म संस्कारित श्री पद्मकाष्टगिरिसं गुं विहारया दानपति धर्मात्मा कीर्तिराज क्वाथ नायक भारो नं ‘दिशादि संघ सहभोज्यया आयोजनाय्‌ श्री भुवनाकरध र्म संस्कारित श्री धर्मकीर्ति महाविहार पशुपति विहार व श्रीमत दीपंकर भट्टारक सहित सकलयात ब्युगु ब्वनापौया आधारय्‌ पशुपति विहारया निर्माण श्री भुवनाकर पालाय्‌ जूगु खः धयागु प्रमाणित जुल ।

स्थापनाया इलय्‌ निष्र्यया गुलांधर्म हनेगु मोहनीया इलय्‌ कुमारीद्यःयात यायेमाःगु पूजाकर्मया नापं नित्य पुजाया ज्या थौंतक नित्य जुया वयाच्वंगु दु ।

अबु विष्णुभक्त धौभारी व मां खेमकुमारी धौभारीया कोखं ने.सं. १०३६ पोहेलागा पञ्चमी कुन्हु ख्वपया लाकुलाछेँँ त्वालय् भाजु पशुपतिभक्त धौभारी बूगु खः । बि.ए. तकया ब्वनेज्या सिधयेकाः ने.सं. १०६७ इ सरकारी सेवा पाखें बीरगंज भंसारय् ज्या यानादीम्ह, न्हापांनिसें थःम्हं सिउगु ताःगु खँ कने न्ह्याःम्ह भाजु धौभारीं सरकारी लजगाः त्वःताः बीरगंजया हे त्रि–पद्म हाइस्कुलय् ब्वंकेज्या यानादिल । लिपा चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा सफूया हःपालं नेपालभाषाय् दुहांझाःम्ह भाजु धौभारीया न्हापांगु सृजना बाखं स्वर्गया स्वाहाने ने.सं. १०७८ य् धर्मोदय ११/१२९ पत्रिकाय् पिदंगु खः । ब्वंकेज्या पाखें मांभाय्‌या सेवा यानाझाःम्ह पशुपतिभक्तजुं थःगु च्वसायात नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा चिनाखँ, च्वखँ, बाखं व छधाः प्याखंपाखे न्ह्याकादिल । ने.सं. १०८३ इ विराट नेपालभाषा साहित्य गुथिया नायः जुयादीम्ह भाजु धौभारीया नेपालभाषा विकासय् तःधंगु योगदान दु । थःपिंसं सिउगु खँ न्ह्यब्वयेगु यानादीम्ह धौभारीजुं तःम्ह हे सफू च्वमिपिनिगु सफुलिइ थःगु नुगःखँ च्वयाः छम्ह त्याजीम्ह समालोचक कथं नेपालभाषाया समालोचना लागाय् दं झाल । वय्‌कलं नेपालभाषां तःगू हे प्याखं च्वयादीगु दु । उकिया दथुइ सीम्वाःम्ह मनू व मिपुसा प्याखंया ब्वज्या नं जुइधुंकूगु दु । थथे ताःइलं निसें नेपालभाषाया सेवा यानाझाःगुलिं वय्‌कःयात ने.सं. १११० कौलाथ्व द्वादशी कुन्हु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिपाखें विराट सिरपाः देछाना हनेज्या याःगु दु । नेपाः देय्‌या, नेपालभाषा व संस्कृति ख्यलय् तःदँतक थःत फ्यानाः तब्याः तःचाकः यायेत तःधंगु योगदान बियाझाःम्ह मास्टर पशुपतिभक्त धौभारीं ने.सं. १११३ सिल्लागाः १ संचवाः कुन्हु थःगु देह त्याग यानाझाल ।

ख्वपया जगाति योगा त्वालय् ने.सं. १०५७ य् जन्म जूम्ह पशुपतिमान पःमां छम्ह नेपालभाषाया अनुरागी खः । थी थी स्कूलय् शिक्षक, प्रधानाध्यापक जुयाः तःदँ शिक्षा ख्यलय् थःगु जीवन पानादीम्ह थ्वय्‌कलं नेपालभाषाय् श्रीश्रीश्री स्वस्थानी (ने.सं ११३४) नुगः घाः (ने.सं ११३६), नेवाः वाँउभक्तु (ने.सं ११४१) मलखं कःगु छेँ (ने.सं ११४१)यानाः प्यंगू बाखंसफू च्वयादीगु दुसा मचासाहित्यया ख्यलय् भिंम्ह मनू थेंज्याःगु मचा नाटक व मचा बाखंत नं पिकयादीगु दु । थ्वय्‌कःया तःपु बाखं नेवाःतय्‌सं नेवाः भाय् त्वःताहःगु आदि विषययात कयाः च्वयातःगु दुसा थः मचातय्‌त थःगु मांभाय् ल्हाकेमाः धैगु सन्देश बियादीगु दु ।

पहाडया ज्यामछिंक कुंचाय् च्वनाच्वंपिं पहाडिं पहरी जूपिंत नेवाः भासं पिहि, पहि, पइँ व पै नं धायेगु याः । पंया दोका, दाला, धकि दयेकीपिं पैत खः । थुमिसं तिं व कुसालप्ते पैकुसा व सिन्हाज्याया कुसा नं दयेकी । पैतय्सं थःत नेवाः समाजया श्रेष्ठ जात धायेगु याः । बोन बौद्ध धर्म माने याइपिं पैतय् सी धुकाःया कर्मकाण्डय् गुरुजु तयेगु चलन दु । आम्ली अप्वः सइगु श्लेषमान्तक लागाय् खनेदु । स्वनिगलय् यलया लेले, चापागां, बडिख्यः, स्वनिगलं पिने भ्वँत, रामेछाप, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय् थुपिं खनेदु ।

क्वः (पतक) । लः तये गाकाः अय्लाः ध्वःखनीगु ल्याः । कःया गुण स्वयाः लःया ल्याः तयेगु याइ । लखय् ल्हाः थुने फुज्वलं तक जक क्वाके बी । भिंगु कतय् छपाःया हे यक्व अय्लाः हाइ ।

सुकुन्दा फिल्म्स् प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३४ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता मिन्जु शाही अले निर्देशक बासु शाही खः । संकिपाया संगीतकार गोविन्द ह्यूमत व निर्मल रत्न शाक्य खःसा छायाँकार राजन शाही खः । कलाकारकथं रुपेन्द्र श्रेष्ठ थक्वाः , रजनी खडगी, सरिना बज्राचार्य श्रेष्ठ, ज्ञानेन्द्र ईशारा, अशोक श्रेष्ठ, रेना महर्जनपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ मतिनाय्‌ उइँसूचाःम्ह छम्ह मिसाया बाखं ब्वयातःगु दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया यानाः निखः जात्रा जुइ । विष्णुदेवी व बालकुमारीया मू जात्रा थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल ) अष्टमी व नःमिकुन्हु जुइ । सप्तमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थ्वयां न्ह्यः चौथिकुन्हु पांगाय् नं भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ ।
सप्तमीकुन्हु बालकुमारी द्यःयाथाय् बलि बीधुंकाः खड्गीयात थाकुलि यानाः भ्वय् नइ । अले लाछिइ च्वंगु बालकुमारी व विष्णुदेवीया द्यःछेँय् पुजा वनी । पुजा सिधयेधुंकाः बहनी विष्णुदेवी व बालकुमारीयात खतय् तयेहइ । बालकुमारीया खःयात उकुन्हु हे बहनी दीख्यलय् च्वंगु बालकुमारी देगलय् यंकीसा विष्णुदेवीया खःयात धाःसा कन्हय् अष्टमीकुन्हु भाजंगालय् च्वंगु विष्णुदेवीया देगलय् यंकी । थन चान्हय् हे गुथियारतपाखें विष्णुदेवीया पुजा जुइ । पुजा सिधयेधुंकाः चान्हय् हे द्यःखः ल्ह्वनाः द्यःचपातय् तयेहइ । बालकुमारी खःयात नं चान्हय् हे द्यःचपातय् तयेहइ । निगुलिं द्यःखः द्यःचपातय् तयेहःसां बालकुमारीयात पूर्वपाखे स्वकाः तइसा विष्णुदेवीयात पश्चिमपाखे स्वकाः तइ । गुथियारत चान्हय् चछि मि च्याकाः जाग्राम च्वनी ।
थ्वयां कन्हय् नवमीकुन्हु मू जात्रा जुइ । थुकियात ‘सिन्हः जात्रा’,‘सिन्हः याः’ नं धाइ । थुकुन्हु सुथंनिसें पांगायापिं थीथी स्वां, स्वांमाः ज्वनाः द्यःचपातय् द्यइके वइ । द्यः पुज्याः वःपिंसं ज्वनावःगु स्वांमालं द्यःखः छाय्पी । थुकुन्हु हे जुजुया प्रतीककथं खडग ज्वनाः द्वारें सरकारी पुजा वइ । द्वारेया पुजा सिधयेकाः निखतं द्यःखः ल्ह्वनाः देय् चाःहीकी । देय् चाःहीके क्वचायेवं निखतं द्यःखः लाछिइ दिकेहइ । लाछिइ थाकुलिं पुजा यायेधुंकाः द्यःयात खतं क्वकयाः द्यःछेँय् तयेयंकी ।

थिमि देय्‌या मू लँया उत्तर अवस्थित नवचेत्य विहारया पूर्व अले बहाखा बजारया नं पूर्व सिथय्‌या लं दक्षिण स्वय्‌बलय्‌ खनेदइगु तग्वःगु स्वैत चैत्य दुगु थाय्‌ हे पाटी विहार खः । थुगु बहाः गबले, सुनां दयेकल धयागु छुं प्रमाणित अभिलेख मदु । मुक्कं पायखाना थें छ्यला वयाच्वंगु थाय्‌ खः । थेरवादी विहार दयेकेगु झ्वलय्‌ पहाड थें द्वँचिनाच्वंगु फोहर चिइकेगु झ्वलय्‌ सिद्धि नरसिं मल्ल कालया कला नाप ज्वःलाःगु स्तम्भ चैत्य लुयावःगु, अथेहे थनया छगू ल्वहंपतिइ सिद्धिनरसिंह मल्लया नां उल्लेख जुयाच्वंगुलिं ने.सं ७७७ न्ह्यः हे थुगु विहार दयेधुंकूगु अनुमान यायेफु । गुगु कथंया आयस्ता, पुजाकर्म मदयाः खिखामुगः थें जुइधुंकूगु थाय्‌यात भिक्षु मुनिज्योति व बौद्ध ऋषि महाप्रज्ञापिनि धर्मोपदेश न्यनाः धर्मचित्त उत्पन्न जूपिं स्थानीय जनताया ग्वाहालिं नाम निशान मदयेधुंकूगु पाटी विहार थौं थेरवादी विहार कथं बांलाक संचालन जुयाच्वंगु दु । करिब ३०० म्ह क्षमताया हल सहितया चैत्य दुने स्वनिगःया हे दकलय्‌ तःधिकःम्ह सिजःया बुद्धमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु ।

सुखावति फिल्मस् प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३३ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया बाखं व निर्देशक सुरेन्द्र तुलाधर खःसा छायाँकार सुमन तण्डुकार व रत्न कार्की खः । थुकी कलाकारकथं सनम शाक्य, विनोद श्रेष्ठ, भोगेन्द्र मानन्धर, पल्पसा डंगोल, हृदयप्रसाद मिश्र, रवि डंगोलपिं दुथ्याः । पुरातन शैलीया जीवन त्वःताः आधुनिक पहःया जीवन नालेगु कुतः याःम्ह छम्ह मिसाया जीवनय्‌ वइगु थीथी घटनात थुकी ब्वयातःगु दु ।