नेपाःया संकिपाख्यलय्‌ नांजाम्ह निर्देशक प्रदिप रिमाल नेपाःया न्हापांगु नेवाः फिल्म “सिलु”या निर्देशक खः । वय्‌कलं के घर के डेरा व माया नांयागु खस नेपाली भायया संकिपा नं निर्देशन यानादीगु दु । मचांनिसें कलाख्यलय्‌ नुगः क्वसाःम्ह प्रदिप रिमाल वि सं २०११ साल पाखे भिमनिधि तिवारीं नीस्वंगु नेपाली नाटक संघया दुजः जुयाः पलाः न्ह्याकूम्ह खः ।
वय्‌कः रिमाल बि सं २०१६ निसें २०२० सालतकया कलेज जीवनय्‌ कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, विजय मल्ल, गोबिन्द बहादुर गोठाले, हृदयचन्द्र सिंह प्रधान थेंजापिं नांजापिं नाटककारपिनिगु नाटकय्‌ अभिनय यानादीम्ह खः । नेपाली संकिपाख्यलय्‌ म्येच्वमि कथं च्वसा न्ह्याकूम्ह भाजु प्रदिप रिमालं मनको बाँध, माइतिघर, के घर के डेरा, अन्याय, माया संकिपाया म्ये च्वयादीगु दु ।
तत्कालिन शाही नेपाल चलचित्र संस्थानय्‌ चलचित्र निर्देशक जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु प्रदिप रिमाल भारतय्‌ फिल्म व टेलिभिजन सम्बन्धी नांजागु स्यनाकुथि फिल्म एण्ड टेलिभिजन ट्रेनिंग पुना इन्स्टिच्युटय्‌ फिल्म निर्देशनया डिप्लोमा यानाझाःम्ह खः । वि सं २०४९ सालय्‌ नेपाली लोक साहित्य परिषदया मानार्थ सदस्यपाखें सम्मानित प्रदिप रिमाल सन् १९८० पाखे ताशकन्दय्‌ अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभलय्‌ नं ब्वति कयादीगु दु । आपालं संघसंस्थाय्‌ आबद्ध वयकयात आपालं सिरपा व सम्मानं छायेपियाःतःगु दु ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

प्रवेशमान शाक्य
वरिष्ठ गायक प्रवेशमान शाक्य अबु पन्नाकाजी शाक्य व मां ज्ञानदेवी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८२ थिंलागाः पारु, सुक्रबारखुन्हु बूगुु खः । रेडियो नेपालं २०४५ सालय्‌ स्वर परीक्षाय्‌ ताःलाका दीम्ह वय्‌कःया नेपालभाषाया म्येमुना ‘लसकुस’ व ‘कलश’ पिदंगु दुसा खस नेपाली भासं झिगुलिं मल्याक म्येचाः पिदंगु दु ।
वय्‌कलं ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’, ‘ख्वताबजि’, ‘२४ लाइभ शो’य्‌ प्याखं नं म्हितादीगु दुसा नेपालभाषाया संकिपा ‘मतिनाया कलि’, ‘बांलाःमय्‌जु’, ‘गज्याः गज्याःपिं मनूत दु’, ‘याकः मिसा’या लिसें थीथी खस नेपाली भाय्‌या संकिपाय्‌ पाश्र्वगायन नं यानादीगु दु ।
कलिउड फिल्म अवार्ड, इमेज अवार्ड, जीवन्त संस्कृति संरक्षण समाज, नेपाल खड्गी सेवा समितिपाखेंं नेपाःया संगीत ख्यलय्‌ यानादीगु योगदानया कदर यासें हना, हलिं नेवाः दबूपाखे रमेश ताम्राकार लुमन्ति सिरपाःपाखें सम्मानित जुयादीम्ह म्येहालामि शाक्यं एकल साँझ ज्याझ्वः नं यानादीगु दु ।

येँया भाजु प्रसन्नमान प्रधान नेपालय् रसायनशाास्त्रय् स्नातकोत्तर तक ब्वनावःम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि खः । थ्वय्कःया कुतलं त्रि–चन्द्र कलेजय् रसायनशास्त्र विभाग नीस्वनेगु ज्या जुल । लिपा त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत रसायनशास्त्र विभाग न्ह्याकेगुली न्ह्यलुवाः जुयादिल । वय्कः सन १९६५ स विभागीय प्रमुख नं जुयादिल ।

नेवाः सङ्गीतय्‌ न्हिच्छि चच्छिया प्रहरपतिकं हिलाः हिलाः हालीगु म्येयात प्रहर म्ये धाइ । थीथी रागया म्येयात न्हिच्छि चच्छिया निश्चित प्रहरय्‌ जक हालेगु नेवाः लोकव्यवहार दु । अथेसां दक्वथासं छगू हे मान्यता धाःसा मदु । सङ्गीत शास्त्रय्‌ रागया स्वर÷सूरया विश्लेषण यानाः व रागया म्ये हालेगु निश्चित प्रहर क्वःछी । नेवाः परम्परागत सङ्गीतय्‌ रागया प्रहर क्वःछीगु सङ्गीत सिद्धान्त लुइके मफुनि ।

प्रहर- म्येया धलः
प्रहर/ई -हालीगु म्ये/राग
सुथया प्रहर -राग ब्यांचुलि
सुथया प्रहर- राग रामकलि
ह्याउँनिभाःया ई -राग गुञ्जलि
बान्हि न्ह्यःया ई- राग आशावरि
न्हिनसिया ई-राग सारङ्ग
निभाः बीगु न्ह्यःया ई- राग केदार
बाचा ई न्ह्यः- राग विभाष
बाचा इलंनिसें सुथय्‌ द्यः मलूतले -राग विहाग

नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यय् संख्यात्मक व गुणात्मकरुपं दकलय् तःजिगु, दकलय् अप्वः स्रष्टापिं संलग्न जूगु साहित्यिक विधा काव्य खः । नेपालभाषाया प्राचीन काव्यया स्वरुप धयागु हे म्ये अर्थात् गीती काव्य खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह ज्ञात कवि कथं जुजु महेन्द्र मल्ल (ने.सं ६८०—६९४)यात कयातःगु दुसा दकलय् न्हापांगु म्ये कथं (रचना कालस्पष्ट जूगु ल्याखं) ने.सं ६९४ या पनमति जुगपति नांगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु ईया म्येयात कयातःगु दु । थथे झिंखुगूगु शदीइ नेपालभाषाया न्यापु ति जक म्ये खनेदतसा झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः नेपालभाषाया काव्यं उत्कृष्टता प्राप्त यात । थुगु इलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जगतप्रकास मल्ल, प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं कवि हस्तिपिनिगु जक उदय जूगु मखुसे काव्य साधनाय् ल्हाः न्ह्याकूपिं जक मखु ल्हाःमन्ह्याकूपिं मल्ल जुजुपिं हे मदु धाःसां ज्यू। अझ थुगु इलय् वयाः लाय्कू कविपिं व रानीपिंसं तकं सक्रियरुपं काव्य साधनाय् ब्वति काःगु दु । तर झिंन्हय्गूगु शदीइ वनाः तत्कालीन राजनैतिक अस्थिरतां यानाः न्हापा थें साहित्यं विकासया गति कायेमफुसां जुजु रणजीत मल्ल, जयप्रकाश मल्ल थेंज्याःपिं साहित्य साधकपिंसं साहित्यया गतियात न्ह्याकांतुं च्वन । स्व. जनकलाल वैद्यया अनुसन्धान कथं प्राचीनकालया ज्ञात कविया रुपय्— मल्ल शासकपिनिगु लाय्कुलिं

झिंन्हय्म्ह कवि जुजुपिं, न्हय्म्ह कवयित्री रानापिं पिदन । तर मल्ल शासकपिनिगु अन्त लिपा काव्य विधाय् जक मखु नेपालभाषाया विकासय् हे गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खःसां तत्कालीन ज्ञात अज्ञात कविपिं पाखें पिदंगु थीथी कथंया मुक्तक म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्यें धाःसा नेपालभाषाया काव्यया धाःयात दिके मब्यू । थथे प्राचीनकालय् खनेदुपिं ज्ञात कविपिं (थःपिनिगु नां न्ह्यथनावंपिं कविपिं) विशेषत लाय्कुली आश्रृत कविपिें — केशव उदास, जगतकेशरी, अमृतानन्द, सुन्दरानन्द आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं खः । थुगु इलय् जनसाधारण पाखें थज्याःपिं झिंनिम्हति कविपिं खनेदुगु खःसा मेपिं फुक्क अज्ञात कविपिं हे जूगू दु । तर अज्ञात कविपिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयेगु यानामवंसां म्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां न्ह्यब्वयाः रचनाकाल म्हसीके बियावंगु दु । थथे अज्ञात कविपिनिगु रचनाय् नां उल्लेख जूपिं शासकपिनिगु झ्वलय् यलया तिभय् जुजुपिं ‘नरसिंहदेव’, ‘पुन्दरसिंहदेव,’ ‘उद्धवसिंहदेव’ (ने.सं ६९०—६९४) निसें शाह जुजु ‘सुरेन्द्र विक्रम शाह’ तक थ्यंगु दु । थुगु ईया काव्यया मूलभूत विषय— भक्ति, लाय्कू श्रृंगारिक, माया मतिना, देशवर्णन् व देशभक्ति, राजप्रशस्ति, समसामायिक व ऐतिहासिक खँ, उपदेश, जीवन दर्शन, जात्रा उत्सव, नखः चखः, ध्याचू, बिचाः खँ, उपदेश, शोक, ऋतु प्रकृति वर्णन् आदि जूगु दु । संरचनात्मक हिसाबं थुगु ईया म्येयात वर्णनात्मक म्ये, प्याखं म्ये, बाखं म्ये, इतिकथात्मक म्ये, अक्षर माला म्ये , भावात्मक व विचारात्मक म्ये कथं ब्वथलेछिं । थुपिं म्ये मध्ये विषयवस्तुया ल्याखं दकलय् अप्वः धार्मिक म्ये खनेदुसा संरचना कथं वर्णनात्मक म्ये अप्वः दु । अथे हे बाखंम्ये नेपालभाषाया थःगु हे अलग्ग विशेषता जूगु दु । थज्याःगु बाखं म्येया अप्वः विकास मल्लकालय् स्वयाः मल्लकाल पश्चात जूगु खनेदु ।

च्वय् उल्लेख जूपिं ज्ञात स्रष्टापिं बाहेक नं आपालं मेपिं नं स्रष्टापिं लुयावयेफुनि । अथेहे झीसं माले ज्या न्ह्याकेफत धाःसा गद्दिनसिन जुजुया नां न्ह्यथनातःगु गथे— नरसिंह देव, पुरन्दर सिंह देव, उद्धवसिह देव (ने.सं. ६८४), श्री निवास मल्ल, महेन्द्र मल्ल, राज्यप्रकाश मल्ल, रणजीत मल्ल, पृथ्वीनाराययण शाह, प्रतापसिंह शाह, रणबहादुर शाह, गीर्वाणयुद्ध, राजेन्द्र विक्रम शासनकालिन मेमेगु नं म्ये, बाखं म्ये लुयावयेफुगु आपालं सम्भावना दनि ।

नेपालभाषाय् पुधाःप्याखं, छधाःप्याखं व हुला प्याखं फुक्कयात छगू हे शब्दं प्याखं धकाः धायेगु चलन दु । शायद प्राचीन नाटकय् नृत्य मदयेकं नाटक मजुइगुलिं नं जुइमाः । नेपालभाषाय् आपालं ई तकं मेगु भाषं च्वयातःगु नाटकय् निर्देशन बाक्य कथं नेपालभाषा प्रयोग जुइधुंकाः अनं लिपा जक मुक्कं नेपालभाषा

छ्यलाः नाटक च्वयेगु जुल । मल्लकालय् छम्ह हे च्वमिं नेपालभाषा मैथिली, संस्कृत आदि निगू स्वंगू भाषं नाटक च्वयावंगु जक मखु छगू हे सफुलिइ तःता भाय्

ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु नाटक नं आपालं लुयावःगु दु । मुक्कं नेपालभाषां च्वयावंगु नाटक तसकं म्हो । आःतकया दुने मुक्कं नेपालभाषां जक च्वयातःगु नीन्यागू ति नाटक लूगु दुसा थुपिं मध्ये २३ गू मल्ल जुजुपिंसं च्वयातःगु खःसा निगू नाटक जनसाधारणं च्वयातःगु खः । अथेहे छगू हे आख्यानया लिधंसाय् तःम्हेस्यां वहे शिर्षकय् नाटक च्वयावंगु नं खनेदु । थुगु इलय् गद्यभाषं जक मखु पद्यभाषं नं नाटक च्वयेगु याःगु दु दशावतार, रत्नेश्वरया प्रार्दुभ पद्यभाषं च्वयातःगु नाटक खः तर गद्यभाषाया नाटक दुने नं नान्दी म्ये, राजवर्णन्, देशवर्णन् म्ये दुथ्याकेगु चलन दु । आःतकया अनुसन्धान कथं जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) यात नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं व जगतप्रकाश मल्लया मूलदेवशशीदेवपाख्यान (ने.सं७९२) नाटकयात न्हापांगु पूधाःप्याखं कथं कयातःगु दुसा दकलय् अप्वः प्याखं च्वयावंम्ह स्रष्टा कथं जुजु भूपतिन्द्र मल्लयात कयातःगु दुसा दकलय् ताःहाकःगु प्याखं कथं जुजु रणजीत मल्लया स्वीधाः दुगु शनिश्चर रोहिनी (ने.सं८६२) यात कयातःगु दु । थुकथं प्राचीन साहित्यय् छगू अंक दुगु ‘छधाः प्याखं’ (कृष्ण चरित्र निसें ३० गू अंक दुगु ‘पूधाःप्याखं’ शनिश्चर रोहिनी तक) रचना जूगु दु । तर मल्लकालया अन्त लिपा थज्याःगु शास्त्रीय परम्पराया नाटक शाह जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटकं धुनेवं दिना हे वन ।

स्वनिगःया थाय्थासय् दबू दुगु, मल्ल जुजुपिं थःपिंसं नाटक च्वयावंगु जक मखु दरवारय् जुइगु थीथी उत्सवय् नाटक प्रदर्शन याःगु व प्रताप मल्ल थेंज्याःपिं जुजुं तकं थःम्हं हे नाटक म्हितावंगु खँ तत्कालीन अभिलेखय् उल्लेख जूगुलिं मल्लकालय् नाटक तसकं लोकंह्वाःगु व विकास जुइधुंकूगु सीदु । उगु इलय् नाटकया प्रयोजन थौं थें पाठकपिंत ब्वंकेबीगु निंतिं मजूसे मञ्चनया निंतिं जूगु खनेदु । अप्वः थें प्राचीन नाटकया कथावस्तु च्वमि थःपिंसं ज्यायेगु मयासे तत्कालीन प्रचलित आख्यानपाखें हे अप्वः कायेगु याःगु दुसा फुक्क नाटक सुखान्त हे जुइमाः धैगु मदु । अथेहे प्राचीन नाटक धर्मनाप नं उलि हे स्वानाच्वंगु खनेदु । नाटकय् देवदेवीया भूमिका म्हितीपिं पात्रतय्सं विशेष सूूचिनिचि यानाः कडा नियमय् च्वनेमाःगु व थज्याःगु भूमिक म्हितीपिं पात्रतय्त धाथें देवदेवी भाःपाः पुजा भावभक्ति यायेगु चलन दु । प्राचीन नाटकय् सम्वाद तसकं म्हो जक दइ । वाद्यवादन व संगीतया तःधंगु भूमिका दयाच्वनी । पात्रतय्सं पलाः छपलाः छीत तकं बाजंया बोल, संगीतया तालय् छीमाः । प्याखंया थज्याःगु बोल तालं प्याखनय् गज्याःगु घटना न्ह्यानाच्वन, छु दृश्य वयाच्वन धैगु खँ स्वकुमितय्सं सीकाकायेफुु ।

बाखं नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यया दकलय् पुलांगु तथा आपाः ग्रन्थत लुयावःगु जक मखु प्राचीन गद्यया मूवंगु ज्वलं नं जूगु दु । थुगु ईया फुक्क धया थें बाखं च्वमिपिसं थःपिनिगु कल्पनां बाखं ज्यायेगु मयासे तत्कालिन प्रचलित संस्कृत प्रकृति आदि भाषाया बाखं, प्याखंया कथावस्तुया लिधंसाय् बाखं च्वयावंगु खनेदु । थथे प्राचीन बाखं मेगु भाषाया अनुवाद तथा टिकाया रुपय् जूसां अप्वः थें बाखंमिपिंसं थनया जनजीवन व धर्मसंस्कृतियात ल्वयेक, थनया थाय्‌बाय्या नां तकं दुथ्याकाः थःपिनिगु सिर्जनशीलता क्यनेगु यानावंगु दु । उकिं नेपालभाषा साहित्यय् थज्याःगु बाखंयात नं सिर्जनात्मक साहित्य कथं कायेगु यानातःगु दु । आख्यान तत्वया प्रभुत्व, अलौकिक घटनाया वर्णन्, अलौकिक पात्रतय्गु चित्रण, अमिगु मानवेत्तर क्रियाकलापं हे मनोरञ्जन, शिक्षा बीगु प्राचीन बाखंया विशेषता जूगु दु । प्राचीन बाखंसफू फुक्क हस्तलिखित ग्रन्थया रुपय् जुयाच्वनीगुलिं थीथी इलय् थीथी व्यक्तिपिसं व हे सफू तःकः ल्ह्ययेगु याःगु दु । तर सफू ल्ह्यइपिंसं मूल ग्रन्थकारया नां उल्लेख मयाःसा लिखित्तम धकाः गुलिस्यां थःपिनिगु नां न्ह्यब्वयावंगु दु । थथे ग्रन्थ ल्ह्यइपिसं थःपिनिगु पाखें छुं तनाः वा थःपिंत प्रभावित जूगु मेमेगु आख्यानपाखें छुं कथावस्तु वा घटना सायेगु यानाः आख्यानयात तःधंकेगु, अझ रोचक जुइकेगु यानावंगु दु । अझ थाय्‌बाय्, मनूया नां न्ह्यब्वयाः स्थानियकरण यानायंकेगु ज्या नं जूगु दु । दसुया लागि स्वस्थानी बाखंयात हे कायेफु । राष्ट्रिय अभिलेखालय् दुगु (लगत ल्याः १– ३८२) ने.सं.७२३ या स्वस्थानी बाखनय् जम्मा पौ ३२ जक खःसा ने.सं १०४० य् ल्हयःगु स्वस्थानी ४५८ पौ थ्यंगु दु । न्हापाया स्वस्थानी बाखनय् नवराज, चन्द्रवतीपिनिगु नां गनं ब्वयातःगु मदु, अथे हे लावण्य देश शालीनदीया नां नं उल्लेख जूगु मदु तर थौंकन्हय् कनीगु स्वस्थानी बाखनय् थुपिं नां दुथ्याना च्वनेधुंकूगु दु । अथेहे ने.सं ८८३ इ च्वयातःगु रामायण बाखनय् पृथ्वीनारायण शाह नं स्वनिगलय् नाकावन्दी यानाब्यूबलय् थन चि, कपाय्, मल्ताया हाहाकार जूगु, बजाः भाः थहांवनाः अपिं बस्तु जनतां उपभोग यायेमफुगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । अथेहे प्राचीन बाखंया मूलभूत प्रयोजन अर्थात् थुगु इलय् बाखं च्वयेगु, बाखं कनेगु, बाखं न्यनेगु धयागु हे पुण्य संचय यायेगु, समाजय् ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु व मनोञ्जनया बीगु जूगु दु ।

प्राचीनकालय् खनेदुगु नेपालभाषाया बाखंयात प्यंगू ब्वय् ब्वथले छिं । धार्मिक बाखं —धार्मिक उदेश्यं प्रभावित जुयाः मूलरुपं पुण्य संचय यायेगु तातुनाः च्वयातःगु स्वस्थानी थेंज्याःगु धार्मिक बाखं, उपदेशमूलक बाखं— समाजय् नैतिकता स्यनेगु, ज्ञानबुद्धिया जः ह्वलेगु तातुनाः च्वयातःगु हितोपदेश थेंज्याःगु नीतिमूलक बाखं, लौकिक बाखं— लोकयात मनोरञ्जन बीगुया नापं छुं कथंया बुद्धि अक्कल स्यनीगु शुकवहत्तरी थेंज्याःगु लौकिक बाखं , लोकबाखं — लिखित रुपय् मखु मौखिक रुपय् छम्हेस्यां मेम्हसित कनेग ुयानाः न्ह्यानावयाच्वंगु ध्वंच्वलेचा थेंज्याःगु लोकबाखं आदि ।

नेपालभाषाय् विशुद्ध साहित्य सिर्जना जुइन्ह्यः आपालं महत्वं जाःगु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या जूगु दु । थज्यागु रचनात्मक वाङ्गमयया च्वज्या मूलत तत्कालीन अभिरुचि व आवश्यकता पूूवंकेत, तथा तत्कालीन जनसाधारणयात छुं उजं सूूचं बीगु नितिं जूगु खनेदु । नापं थज्याःगु रचनात्मक वाङ्गमयं उगु ईया जीवन शैली ,विकास निर्माण चाहना विश्वासया नं जः ह्वलेगु याःगु दु । थन प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमय धकाः नेपालभाषां सिर्जनात्मक साहित्य अर्थात् बाखं प्याखं म्ये आदि रचना जुइ न्ह्यःतकया रचनायात जक कायेगु जुइ । प्राचीन रचनात्मक वाङ्गमययात निब्वय् थलाः अध्ययन यायेछिं —

पत्र वाङ्गमय (ने.सं १०३–४९३)

ग्रन्थ वाङ्गमय (ने.सं ४९३–९६७)

पत्र वाङ्गमय ( ने.सं १०३–४९३)

पत्र वांगमय धकाः ग्रन्थया रुपय् मखुसे छपौ छपौ यानाः च्वयातःगु वा छपाः छपाः यानाः कियातःगु लिखित पत्र, ताडपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि थुइकेगु जुइ । नेपालभाषाया पत्र वाङ्गमययात नं च्वयातःगु (ताडपत्र, मःभ्वं आदी च्वयातःगु ) व कियातःगु (ल्वहं, सिजः, ली आदिइ कियातःगु ) यानाः निब्वय् थले छिं —

लिखित पत्र (Document)  ने.सं १०३–४९३

उत्कीर्ण पत्र (Inscription) ने.सं २९३—४९३

लिखित पत्र (Document)   

नेपालभाषाया वाङ्मयया शुरुवात लिखित पत्रया रुपया जूगु दु । थ्व लिखित पत्र खँग्वलं लिच्छवीकालया ‘लेख्यदान’ अर्थात् च्वयाबीगु खँयात ध्वाथुइकी । नेपालभाषाय् थज्याःगु पत्र वाङ्गमय — क्रयपत्र, पारितोषिकपत्र, दानपत्र, बन्धकपत्र, गोष्ठीपत्र, टिपोट आदिया रुपय् दु । ने.सं. १५९या क्रयपत्र, ने.सं २११ या बन्धकपत्रय् नेपालभाषायात संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु दु । तर ने.सं २३५ थ्यंकाः नेपालभाषाया स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नं छ्यलेगु जुल । थुकिया दसु ने.सं २३५ या यल उकुवहाः श्री मणिधरजैव महाविहारया आर्य सर्वसंघया नियम परिभाषा पत्र अर्थात् गोष्ठीपत्र खः । आःतकया दुने यलया उकुबहालय् लुयावःगु ने.सं १०३ या लिखित पत्र न्हापांगु खनेदु । थथे नेपालमण्डल दुने पुलांगु झिद्वलं मल्याक लिखित पत्रत लुयावःगु दु । लिखित पत्रया छगूू नमूना —

ने.सं २३५ या लिखित पत्र

नेपालभाषाया थौतक स्यूूगुली दकलय् न्हापांगु लिखित पत्र कथं ने.सं २३५या लिखित पत्रयात कयातःगु दु । थ्व स्वयाः न्ह्यःया लिखित पत्र लुयावःसां नेपालभाषाया वाक्य मखु, छुं खँग्वः संस्कृतया तँसा वा टिपोट कथं जक छ्यलातःगु लुयावःगु दु । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व लिखित पत्रय् स्वतन्त्र अभिव्यक्ति कथं नेपालभाषायात छ्यलाातःगु दु । थुगु इलय् लिखित पत्रयात नां बीगु चलन मदु । उकिं थ्व लिखित पत्रय् थुकियात नियम परिभाषा पत्रिका धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व अभिलेखयात नियम परिभाषा पत्रिका नं धायेगु पायेछि जू धैगु अन्वेषक भाजु काशिनाथ तमोटया धापूू खः । तप्यंक संवत् न्ह्यमब्वसे तत्कालीन प्रचलन कथं आखःयात हे अंक ल्याखं अक्षराङ्क यानातःगु दु गथे — सिद्धि स्वस्ति । सम्वत आ ल ¥ह (२३५) मार्ग कृष्ण चतुर्दशी । श्रीबुमाया श्रीतेग्वल्के श्री सिवदेव संस्कारित श्रीमनिधरजैवमहाविहारार्यसर्वसंघना नियमपरिभाषपत्रिकेयं ।..बन्धुवुविहार हावोया चीवरि मानि २० पद्मभद्र, दानभद्र .. दस मानिका धा मा १० ÷१०..छुं पनक .. धकाः च्वयातःगु दु । थन पत्रिका धाःगु थौंया थें ज्याःगु साहित्यिक पत्रिका मजुसे छु नियम थिति च्वयातःगु लिखित पत्र अर्थात् छपत्र धाःगु खः । थ्व अभिलेख ललितपुरया त्यागः त्वालय् लाःगु जुजु शिवदेवं संस्कार याःगु मणिधरजीव महाविहारया आर्य सर्वसंघया (उगु विहारय् बरेछूपिं व विहारनाप सम्वन्धित भिक्षुपिनिगु नितिं) छुं थिति नियम च्वयातःगु अभिलेख खः । थ्व ने.सं २३५या लिखित पत्र न्हापां ने.सं ११०० स हेमराज शाक्यं यलया उकुबहालय् च्वंगु पुलांपुलांगु अभिलेख अध्ययन यायेगु झ्वलय् मेमेगु लिखित पत्र नापं लुइकादीगु खः । लिपा थ्व अभिलेखयात भाजु काशीनाथ तमोट इयान अलसपपिसं थुकिया बांलाक फोटो कायेगु नापं माइक्रोफिल्म याकादिल (माइक्रोफिल्म नं —ई १४०३÷१३) । थ्व अभिलेखया फोटो थःपिसं अध्ययन यायेगुया नापं मेपिं तत्कालीन विद्वानपिं – धनवज्र वज्राचार्य, डा.कमलप्रकाश मल्लपिंत ब्वंनेत बियादिल । थ्वय्कःपिं फुक्कस्यां बांलाक ब्वनाः थ्व अभिलेख मुक्कं नेपालभाषायागु खः धकाः सार्वजनिक यानादिल । तःगू नेपालभाषाया वाक्य दुथ्यानाच्वंगु थ्व अभिलेखय् नेपालभाषाया आपालं असमापिका क्रिया (तँङ, सेङ) व उकिया रुपावली व कारक प्रत्यय (श्रीतेग्वल्के), लिच्छबी नाप टौल (मानिका, धामा) नं दुथ्यानाच्वंगु दुगुलिं थ्व अभिलेख स्वयाः नं पुलांगु नेपालभाषाया अभिलेख दयेमानि धैगु वय्कः विद्वानपिंसं अनुमान यानादीगु दुसा थ्व ने.सं २३५या अभिलेख भाषिक अध्ययनया निंतिं जक ज्याय्ख्यलय् जूगु अभिलेख मजुसे तत्कालीन प्रचलित मुद्राया नापनापं तौलया प्रकार सीकेत ग्वाहाली जूगु दु ।

उत्कीर्ण पत्र (Inscription)

उत्कीर्ण पत्र (ल्वहं, ली, सिजः आदिइ कियातःगु) अभिलेख विशेष यानाः शिलापत्र, ताम्रपत्र आदिया रुपय् छुं देगः सतः, हिति, धः, गढ आदि निर्माण वा जिर्णोद्वार याःगुया लुमन्ति वा सुचं बीगु कथं तयातःगु खनेदु । नापं थुकिया संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं सर्वसाधारणयात सजग सचेत यायेगु निंतिं नं खः । थथे नेपालमण्डल दुने खुद्वलं मल्याक पुलांगु उत्र्कीण पत्रत लुयावःगु दु । आःतकया मालेज्या कथं नेपालभाषा छ्यलातःगु दकलय् न्हापांगु उत्कीर्ण पत्र जुजु रुद्रदेवया (ने.सं २८८—२९५ ) नां उल्लेख जुयाच्वंगु ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख खः । अथेहे ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ, ने.सं ५७३या यक्ष मल्लया ल्वहंपौ नेपालभाषा प्रयोग जूगु न्हापान्हापांगु उत्कीर्ण पत्रया दसु खः । थज्याःगु नेपालभाषां च्वयातःगु उत्कीर्ण पत्र लिच्छवीकाल व न्ह्यच्वःगु मल्लकालय् तसकं म्हो जक खनेदतसा लिच्वःगु मल्लकालय् वयाः अप्वः खनेदत । नेपालभाषाया क्रियाया विविध रुपावली छ्यलातःगु ने.सं ४५४या मरुसतःया सिजःपौ तत्कालीन जनसमुदाययात छुं सुचं छुं उजं बीत मनूूत मुनीगु थासय् तानातःगु उत्कीर्ण पत्र खःसा ख्वप लुँध्वाखाया लिक्कसं च्वंगु ने.सं ५७३ या ल्वहंपौ जुजु यक्षमल्लं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः । थज्याःगु उत्कीर्णपत्रया छुं नमूना

ने.सं २९३ या सक्व वज्रजोगिनीया स्तम्भालेख

वं स्वस ग्वण अधिक सव–

त् न्यश्रस रगुपति रुद्र—

रदेव राजा विजयरपत्वं

थ्व उत्र्किण पत्रया भाषायात भाजु काशीनाथ तमोटं थुकथं हीकादीगु दु ।

ओँ स्व गुँ अप्पो सम्व —

त निसलय् रगुपति रुद्र—

र देव जुजुं त्याकाच्वं इलय् ।

थ्व अभिलेखया पुलांगु भाषायात थौंया कथं हीकेबलय् थुकथं नं हीके जिउ

ओँ स्वँ गु अप्वः सम्व —

त निसलस रघुपति रुद्र—

देव जुजुं राज्य यानाच्वंगु इलय् ।

थ्व नेवाः भाषां च्वयातःगु न्हापांगु उत्र्कीण पत्र अर्थात् ल्वहंपौ अभिलेख खः । थ्व उत्कीर्ण पत्रं तत्कालीन शासक रुद्रदेव खः धैगु क्यनातःगु दुसा सम्वतयात

संकेतात्म रुपं तयेगुया नापं उकीयात हीका अर्थात् उल्टा यानाः ब्वनेगु चलन दुगु स्पष्ट याःगु दु ।

ने.सं. ४५४ मरुसतःया सिजःपौ

लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत । येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जन समूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु, थूगु भाय् जुइ धुंकल धयागु क्यं ।

ने.सं. ५३५ आलुक्व हितिया सिजःपौ

ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषां अभिलेखय् मू थाय् कयाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः ।

सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजःपतिइ, हितिइ फोहर मयायेगु हिति मस्यंकेगु निंतिं उल्लेख यानातःगु धार्मिक ख्याच्वः आदि नेवाः भाषां न्ह्यब्वयातःगुलि थुगु इलय् लिखित रुपय् सुयातं उजं, सूचं बीगु नितिं नं छ्यलीगु भाय् नेपालभाषा जुइधुंकल धयागु स्पष्ट जू ।

ने.सं. ५७३ या जुजु यक्षमल्लया ल्वहंपौ

ख्वप लाय्कूूया लुँध्वाखा नापसं पश्चिमपाखे च्वंगु पश्चिम हे स्वयाच्वंगु थुगु ल्वहँपौ (नाप ३५×६५) जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य सुरक्षाया निंतिं ख्वपय् गढ दयेकेत प्यखेरं पःखाः ग्वयाः, पुखूू म्हुइकाः गढ निमार्णया उपलक्ष्यय् तःगु उत्कीर्ण पत्र खः। थ्व अभिलेखय् ३७ झ्वः मध्ये १६ झ्वः संस्कृत भाषं पद्यात्मक रुपं चीहायेक च्वयातःगु दुसा मेगु २१ झ्वः गद्य भासं वर्णनात्मकरुपं नेपालभाषां च्वयातःगु दु ।

मध्यकालय् देय्या सुरक्षा व्यवस्था गुकथं यानातैगु खः धयागु खँया जः ह्वलेगु ज्या थ्व ल्वहंपतिं स्पष्ट यानाब्यूूगु दुसा तत्कालिन प्रशासनिक व्यवस्था, प्रजाया दायित्व व देय्या सार्वजनिक सम्पति स्यंकेगु याःपिंत गज्याःगु धार्मिक कानुनी दण्ड सजाय जुइ धैगु खँ नं थ्व ल्वहंपतिं पुष्टि यानाब्यूूगु दु ।

ग्रन्थ वाङ्मय (ने.सं ४९३–९६७)

नेपालभाषाया प्राचीन गौरव मध्ये थ्वया ग्रन्थ वाङ्मय नं खः । नेपालय् संस्कृत भाषाया ल्यू संख्यात्मक रुपं तथा विषय विविधताया दृष्टिं दकलय् अप्व प्राचीन वाङ्मय ग्रन्थ दुगु भाषा नेपालभाषा खः । नेपालभाषा स्वसःत्या दँ धैथें — क्रयपत्र, दानपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र आदि पत्र वाङ्मयया रुपय् प्रयोग जुइधुंकाः ने.सं ४९३ निसें ग्रन्थ वाङ्मयया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकालं निसें सीदयेक तत्कालीन आवश्यकता तथा अभिरुचि कथं उगु ईया नांदंगु थीथी ग्रन्थयात नेपालभाषां च्वयेगु यानाहल । नेपालभाषा छ्यलाः न्हापां च्वयातःगु ग्रन्थ ने.सं. ४९३ या विचित्र कौतुक (केशर पुस्तकालय दराज ल्याः ६० अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१, पत्र ८०) खः । थ्वयां लिपा अर्थात् जुजु जयस्थिति मल्लया उदय निसें नेपालभाषां च्वयातःगु मेमेगु विषयया ग्रन्थत नं विस्तारं खनेदयावल । थथे प्रचीनकालय् खनेदुगु रचनात्मक ग्रन्थया विषय खः— चिकित्साशास्त्र, न्यायशास्त्र, कोश, इतिहास, ज्योतिषशास्त्र, कर्मकाण्ड पूूजाविधि, पशुचिकित्सा, संगीतशास्त्र, वास्तुशास्त्र, रत्न परीक्षा, धनुशास्त्र, कामशास्त्र, गणित आदि । थज्याःगु ग्रन्थ विशेष यानाः तत्कालीन नांदंगु संस्कृत, प्राकृत आदि भाषाया ग्रन्थयात गुलिं नेपालभाषां अनुवाद कथंसा गुलिं सव्याख्या टिकाया रुपय् च्वयातःगु दु । तर इतिहास, वंशावली, वास्तुशास्त्र सम्बन्धी ग्रन्थ धाःसा थनयागु हे मौलिक रचना जूगु दु । प्राचीन ग्रन्थ गुलिं तत्कालीन शासक व भारदारपिंसं थःपिनिगु अभिरुचि व आवश्यकता कथं च्वकेब्यूगु खःसा गुलिं जनसाधारणया तत्कालिन आवश्यकता व अभिरुचियात ध्यानय् तयाः च्वःगु खनेदु । थथे प्राचीन कालय् रचना जूगु थज्याःगु ग्रन्थ मध्ये दकलय् न्हापां खनेदुगु जक मखु संख्यात्मक रुपं नं दकलय् अप्व रचना जूगु ग्रन्थ चिकित्सा सम्बन्धी ग्रन्थ खः । अथे हे मध्यकालीन नेपालय् न्यायशास्त्रया नं तःधंगु महत्व दुगु व थज्याःगु न्हापांगु ग्रन्थ ने.सं ५०० या नारद संहिता खः । कोश ग्रन्थ च्वयेगु चलन ने.सं ५०० या दशकय् हे दयेधुंकल धयागुया दसु ने.सं ५०१ अमरकोश ५०६ या बालबोधिनी ग्रन्थ जूगु दु । अथे हे नेपालभाषायात मौलिक ग्रन्थ रचना नितिं छ्यलेगु ज्या नेपाःया इतिहास सम्बन्धि ग्रन्थ गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे )निसें न्ह्यायेधुंकूूगु खनेदु ।

नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहास ई.सं ८७९ निसें अर्थात् नेपाल संबत्‌या प्रारम्भं निसें शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु । तर थथे खयां नं बाखं, म्ये, प्याखं थेंज्याःगु सिर्जनात्मक साहित्यया रचना यायेगु ज्या झिंखुगूगु शदिं निसें जक न्ह्यात । ने.सं. ६२५ य् ‘भागवत पुराण’ थेंज्याःगु आख्यान ग्रन्थ, ‘कपति मायानं क्यन हे दैव’ थेंज्याःगु गीति काव्य (महेन्द्र मल्लया म्ये, ६८०—६९४), तत्कालीन अभिलेखय् लुयावःगु यलया तिभय् जुजुपिनिगु (नरसिंहदेव, उद्धवसिंहदेव, पुन्दरसिंहदेव (ने.सं ६८०– ७१७) शासनकालय् रचना जूगु ‘इन्द्रविजयजात्रा गीत’ (ने.सं ६९१—६९४) ‘एकादशीव्रत’ (ने.सं. ७५३) थेंज्याःगु सिद्धिनरसिंह मल्लया छधाः प्याखं, ‘मूलदेवशशीदेवपाख्यान’ (ने.सं. ७९२) थेंज्याःगु जगतप्रकाश मल्लया पूधाः प्याखं नेपालभाषां रचना जुल ।

थ्वहे कथं सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जूगु ने.सं ६२५या इलं निसें थ्वया साहित्यिक प्रवृत्तिइ मेगु ह्यूपाः मवःनिगु ई तक अर्थात् ने.सं ६२५—९६७ या ई तकयात नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् प्राचीनकाल नालेगु यानातःगु दु । मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्तिइ ह्यूपाः मवःसां राजनैतिक ह्यूपाः लिसें नेपालभाषाया भाषिक साहित्यिक गतिवधिइ वःगु ह्यूपाः ल्याखं थ्व ने.सं ६२५—९६७ या समयावधियात नं न्ह्यच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ६२५ —८८८ (मल्लकालया उदय निसें अन्त तक) व लिच्वःगु प्राचीनकाल धकाः ने.सं ८८९ —९६७ (मल्लकालया अन्तनिसें कोतपर्व तक) धकाः निब्वय् ब्वथलेगु यानातःगु दु ।

प्राचीनकालया नेपालभाषा साहित्यया मू विधा धयागु बाखं, गीति काव्य, प्याखं खःसा थुगु ई साहित्यया प्रयोजन धयागु श्वान्त सुखाय, आत्मप्रकाशन व मनोरञ्जन जूगु दु । धर्म, श्रृंगार, उपदेश हे थुगु ईया साहित्यया मू विषय जूगु दु । अथेहे आत्मपरकता, निजात्मकता मूलभूत प्रवृति जूगु दु । साहित्यिक उपलब्धीया दृष्टिं मल्लकालयात ‘स्वर्णयुग’ माने यानातःगु दु । थ्व इलय् नेपालभाषायात देशभाषा, स्वदेश भाषा धकाः राजकीय प्रश्रय बियातःगु तत्कालिन ग्रन्थ, अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुलिजक मखु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल, जुजु जगतप्रकाश, प्रताप मल्ल आदि थेंज्याःपिं स्रष्टापिंसं थःपिसं हे म्ये, प्याखं च्वयाः हुइकाः, च्वमि कलाकारपिंत सिरपाः, हःपाः बियाः नेपालभाषा थ्वया साहित्य विकासया नितिं तःजिगु योगदान बियावंगु दु । मल्लकालया अन्त लिपा नेपालभाषाया थाय् नेपाली भाषां काल । थुकिं यानाः थ्वया साहित्य सिर्जनाय् गाक्कं शिथिलता खनेदत । तर अथे खयां नं तत्कालीन ज्ञात अज्ञात जनसाधारण स्रष्टापिं, भाइभारदार व निम्ह प्यम्ह शाहवंशीय शासकपिंसं साहित्यिक गतियात धाःसा त्वाःदयेके मब्यू । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहया महासत्वपाख्यान नाटक, जुजु रणबहादुर शाह, अमृतान्द, सुन्दरानन्द, स्वामि अभयानन्द आदिपिनिगु म्ये, जनसाधारणपाखें पिदंगु बाखंम्ये, मुक्तक म्ये, इतिकथात्मक म्ये थीथी धार्मिक बाखं, लौकिक बाखं आदि थुकिया दसु खः ।