नेपालभाषाया प्राचीनता सम्बन्धी प्रमाणिक दसि मामां वनेबलय् लिच्छविकालय् हे थ्व भाषा अस्तित्वय् वये धुकूगु खँ तत्कालीन अभिलेखं यच्चुक हे क्यं । लिच्छवित नेपाःगालय् ईशा पूर्व पाखे दुहां वयेधुंकूगु खनेदुसा नेपाःया इतिहासकथं ने.सं शुरु जूगु इलनिसें तिनि थुमिसं थन शासन याःगु खः । जुजु मानदेवया पालंनिसें तिनि लिच्छवित समृद्धिशाली व प्रख्यात जुइफुगु खः । नेपाःया प्रामाणिक शिलालेख नं जुजु मानदेवया इलंनिसें (ई.स ४६४) यागु जक कथंहंक लुयावःगु दु । लिच्छवित उत्तर भारतं वःपिं खः । भारत छगू इलय् गुप्त साम्राज्य सभ्यता संस्कृतिया केन्द्रविन्दु थें जुयाच्वंगुलिं थुकिं प्रभावितपिं लिच्छवि शासकतय्सं नेपालय् नं शिक्षा व लाय्कू ज्याखँया मू माध्यम संस्कृत भाषायात हे यानाहःगु खनेदु । थ्व कथं लिच्छवि शासकतय्सं नं थःपिनिगु अभिलेखय् संस्कृत भाय् हे छय्लेगु यात । ई.सं. ४६४– ८७९ तकया दुने नेपाः गालय् २०० गू ति लिच्छविकालया अभिलेखत लूगु दु । थुपिं फुक्क अभिलेखय् छ्यलातःगु भाषा संस्कृत खः । तर अभिलेखया तमाम भाषा संस्कृत जूसां खुसि, थाय्, छुं वस्तु, कर अड्डा आदिया नां न्ह्यथनीबलय् संस्कृत मखुगु खँग्वः नं छ्यलेगु यानातःगु दु ।
थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया खँग्वः खः धकाः भाषाविद्तय्सं प्रमाणित याःगु दु । थथे धायेफुगुया कारण खः, थुपिं मध्ये गुलिं खँग्वः ला थौ तक न व हे अर्थय् व हे ध्वनिइ नेपालभाषाय् छ्यला वयाच्वंगु दनि । अज्याःगु अभिलेख विशेषयानाः नेवाः मू बस्ति जुयाच्वंगु बलम्बु फम्पि, यल, सतुंगः, थक्वा आदि थासय् लूगुलि लिच्छविकालय् वा व स्वयां नं न्ह्यः नेपालभाषा जनभाषाया रुपय् दयेधुंकल धयागु खं स्पष्ट जू । अथेहे नेपालभाषाया खंपु अर्थात् वाक्य छ्यलातःगु न्हापांगु दसि ने.सं. १५९ यागु क्रयपत्र खः धाःसां ने.सं. २३५ निसें तिनि तत्कालीन लिखतय् नेपालभाषायात बुलुहुं थाय् बियाहल । थ्व यल उकुबहाःया ने.सं. २३५ या लिखतं नेपालभाषा बोलिचालिया भाषाया रुपय् जक मखु लिखित भाषाया रुपय् नं सीदयेक छ्यलाबुलाय् वल धैगु क्यंगु दु । थ्वयां लिउ संवत्, तिथि व जुजुया नां न्ह्यथनातःगु व नेपालभाषाया वाक्य छगुलिया स्पष्ट अर्थ ध्वाथूगु जुजु रुद्रदेवया शासनकालीन नेपाल संवत् २९३ या सक्व वज्रयोगिनिइ च्वंगु स्तम्भालेख खः । लिपा ने.सं. ४५४ स थ्यंका नेपालभाषाया तःगू वाक्य दुथ्याःगु अभिलेख नं खनेदत ।
येँया मरुसतलय् तानातःगु ने.सं. ४५४ या सिजःपौ सकल जनसमुदाययात सूचं बीगु निति आपाः जनसमूह मुनीगु खुल्ला थासय् तानातःगुलिं थुगु इलय् नेपालभाषा छगू आपाःस्यां ल्हाइगु थुगु भाय् जुइ धुंकल धइगु क्यं ।
ईश्वी संवत्या झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक संस्कृतया लिउ नेपालभाषायात अभिलेखय् मू थाय् बियाहल । नेपालभाषा हे जक छ्यलाः नं अभिलेख च्वयेगु जुयावल । ने.सं. ५३५ या यलया आलुक्व हितिया सिजः पौ थज्याःगु हे अभिलेखया नमूना खः । सर्वसाधारण जनतां हिति दयेकाः लः हायेकूगु न्ह्यथनातःगु थ्व यलया आलुक्व हितिया सिजापतिं थुगु इलय् नेपालभाषा लिखित रुपय् सुयात उजं, सुयातं सुचं बीगु निंतिं नं छ्यलीगु भाय् जुइधुंकल धयागु स्पष्ट यानाब्यूगु दु ।
अथेहे ने.सं ५७३ या ख्वप लायकूया अभिलेखय् राज्य क्वाथः ज्याया सम्बन्धय् देशया सकल प्रजा पञ्चयात राजाज्ञा थ्व भाषां न्यंकातःगुलिं नेपालभाषां थुगु इलय् राज्यया प्रशासनीक भाषाया मान्यता तक कायेधुंकूगु खँ नं ध्वाथुइकू । थुकथं सत्या दं मल्याक गनं आंशिक रूपं सा गनं पूर्ण रुपं ताडपत्र, शिलापत्र आदि च्वयेगु ज्याय् नेपालभाषा छ्यले धुंकाः सफू च्वयेगु ज्याय् नं विस्तारं छ्यलाहल । थथे नेपालभाषायात छ्यलाः दकलय् न्हापां रचना जूगु ग्रन्थ खः – विचित्रकौतुक (ने सं ४९३), हरमेखला (ने.स. ४९४), नारद संहिता (ने.स. ५००), अमरकोष (ने.सं. ५०१), गोपालराज वंशावली (ने.सं. ५०९ पाखे) आदि।
थथे झिंप्यंगूगु शदीनिसें सीदयेक तत्कालीन ज्याखँयात माःगु सफू नेपालभाषां भाय् हिलेगु नापं देय्या महत्वपूर्ण घटना, ज्याखँया अभिलेख तयेकथं वंशावली घटनावली च्वयेगु ज्याय् नं नेपालभाषायात छ्यलेगु यात ।
थथे निगू शदी तक धयाथें नेपालभाषायात विविध शास्त्र, वंशावली, कोश आदिया रचनाय् छ्यलेधुंकाः ने.सं. ६२५य् भागवत् पुराण थेंज्याःगु धार्मिक बाखंया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलसा, जुजु महीन्द्र मल्लया (ने.सं. ६८०–६९६ ) इलय् वनाः म्ये च्वयेगु थेंज्याःगु सृजनात्मक ज्याय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल । अथेहे झिंन्हय्गूगु शदीइ नाटकया रचनाय् नं नेपालभाषायात छ्यलाहल ।
थुकथं लिच्छविकालय् संस्कृत भाय्या गुगु प्रभुत्व दुगु खः, लिपा मल्लकालय् वयाः बुलुहुं बुलुहुं म्हो जुजुं वन । संस्कृत भाय्या प्रयोगय् नं न्हापा थें शुद्धता स्तरीयता कायम मजुया वन । मल्लकालय् नेपालभाषा स्वनिगलय् जक कय्कुना मच्वंसे दोलखा, रामेछाप, चित्लाङ्ग, तिष्तुङ्ग, गोरखा, तनहुँ आदि थासय् नं बलुहुं न्यनावन ।
दोलखां छगू बिस्कं स्वतन्त्र राज्यया रूप कासेंलि दोलखायागु नं प्रशासनीक भाषाकथं नेपालभाषायात हे नालेगु जुल । थ्व खँया पुष्टि ने सं ७८७ या शिव छत्रीया स्वम्ह फुकीया दथुइ जूगु अंशवण्डाया अभिलेखं याःगु दु । थुकथं उत्तर मल्लकालय् वयाः नेपालभाषां तत्कालीन समाजय् व्यापक रुपं थाय काये फत । तर अथेखःसां उबलय् जुजुपिनिगु भाषा नीति संकीर्ण मजुसे उदार खनेदु । संस्कृत, मैथिली, अवधी, भोजपुरी, नेपाली आदि भाषाया नं थन उतिकं सम्मान जूगु खनेदु । थुगु इलय् रचना जूगु छगू हे नाटक तःता भाय् छ्यलेगु यानातःगु हे थुकिया छगू दसु धायेबहः जू ।
प्राणदेबी प्रधान (बुद्धलक्ष्मी) थीथी भजन दबुलीलिसें रेडियो नेपालय् भजन म्ये हालाजुइम्ह स्यलाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म वि.सं. १९७४ दँय् येँया असं कुलननी जूगु खः । थ्वय्कःया अबु कुलसुन्दर तुलाधर व मां पूर्णलक्ष्मी तुलाधरया निम्ह म्ह्याय् व छम्ह काय्मध्यय् चीधिकःम्ह म्ह्याय् खः । थ्वय्कःया अबु नं छम्ह शास्त्रीय संगीतया ज्ञाता खः । अथेहे जुयाः खै, थ्वय्कःयाके नं संगीतया वरदान दुगु । झिदँति दुबलय् हे वस्ताद थिरमानया ग्वहालिं दरबारय् दुहां झाःम्ह थ्वय्कः अन सकस्यां यःम्ह जुल । जुजु त्रिभुवनपाखें थ्वय्कःयात शास्त्रीय संगीतलिसें प्याखंया तालिमया ब्यवस्था यानाबिल । दरबारदुने हे उस्ताद थीरमान, गुरगौनया छत्रछाँयां थ्वय्कः निपूण जुयाः नं वल । वि.सं. १९९० सालय् तःभुखाय् लिपा स्वइच्छां थ्वय्कलं दरबार त्वःताः छेँय् लिहां वल ।
थः मचाबलय् हे अबु मदुम्ह थ्वय्कः झिंखुदँ दुबलय् सिन्धुपाल्चोकया चौताराय् च्वंम्ह रत्नध्वज प्रधानलिसें इहिपाः जुल । वय्कःपिनि निम्ह काय् दु । छम्ह काय् नेपाली संगीत ख्यःया The Golden Voice of Nepal म्हस्यूम्ह प्रेमध्वज प्रधान खः । काय्पिं जन्म धुंकाः लिपा थ्वय्कःया भाःतं म्येम्ह इहिपाः याःगु व नापं च्वने मफयाः ब्यागलं च्वनादिल । लिपा पारपाचुकाः च्वंसां नं भातःपाखें थीथी इलय् कसा फया हे च्वने मालसा चीधिकःम्ह काय् नं मन्त ।
बालं च्वनाः नं थःगु जीवन हनेत थाकुगुलिं हानं दरबार दुहां वनेगु मनसुवाः तयादिल । तर ल्यं दनिम्ह छम्ह थः काय्लिसे बायेमालीगु सिबें थः हे ज्युंत्युं ज्या यानाः नयेगु बिचालं लं सुइगु व कापःया कतांमरि दयेके ज्या यानादिल । थथे हे यानाः झिंन्यादँतक बालं च्वनाः थः काय् प्रेमध्वजयात ब्वलंका दिल । लिपा व हे काय्या अमेरीकन लाइब्रेरीइ जागिर दयेधुंकाः भचा सुखं च्वने खनावल ।
वि.सं. १९९० सालं दरबार त्वःतेधुंकाः वय्कलं थाय्थासय् भजनय् व ज्याझ्वलय् वनाः म्ये हालेगु यानादिल । वय्कलं दरबारं पिने हालादीगु दकलय् न्हापांगु ज्ञानमाला भजन ‘गबलय् जक थ्व हाकुगु नुगः यच्चुके फइगु हे भगवान’ खः । वि.सं. २००७ साललिपा येँय् नीस्वंगु नेपाल रेडियोय् दुहां झायाः थःगु खुबी क्यनादिल । अन वय्कलं नेवाः, खस व हिन्दी भासं नं म्ये हालादीगु खः । लिसें उस्ताद भैरवबहादुर थापापाखें नं संगीतया ज्ञान कयादिल । तर अन म्ये हालाः ध्यबा धाःसा वइ मखुगु जुयाच्वन । भक्तिसंगीतय् नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्कलं घण्टौंतक्क नं म्ये हालेफुम्ह खः । संगीत सिर्जना नं यानादीम्ह थ्वय्कःया म्ये गुलि रेकर्ड जुल वा ग्वःपु दु धकाः गनं ल्याःचाः जुयाच्वंगु खने मदु । थ्वय्कलं थःकाय् प्रेमध्वज प्रधानयात थःगु हे संगीतय् नं भजन म्ये हायेकादीगु दु । थ्वय्कः ने.सं. ११११ सिल्लाथ्वः चौथि, आइतबारखुन्हु मदुगु खः ।
लोकंह्वाःम्ह गायक प्रेमध्वज प्रधानया जन्म रत्नध्वज प्रधान व प्राणदेवी प्रधानया क्वख वि.सं. १९९४ असारय् सिन्धुपाल्चोकया चौताराय् जूगु खः । वय्कःया बाल्यकाल थाय्मदु त्वालय् ब्वलन । मचाबलय् वय्कलं दबू प्याखनय् कलाकारया रुपय् अभिनय नं यानादीगु दु । वय्कःया मां दरवारय् जुइगु ज्याझ्वलय् थःगु सांगीतिक कला न्ह्यब्वइम्ह कलाकार खः । थः मांपाखें संगीतया प्रारम्भिक ज्ञान व हःपालं वय्कःयात नं संगीतख्यःपाखे सालाकाल । वय्कलं थाय्मदु त्वालय् ल्याय्म्हत मुनाः गुंपुन्हि व यंयाःपुन्हिबलय् क्यनीगु दबू प्याखनय् मिसाम्ह पात्र नायिकाया भूमिकाय् प्याखं हुलेगु व म्ये हालेगु यानादिल । दबू प्याखंया दबुलिइ न्ह्यब्वःगु गायन प्रतिभां वय्कःयात नेपालया संगीतया ख्यलय् छम्ह शिर्षस्थ गायक दयेकाबिल ।
उस्ताद गणेशलालपाखें च्याला झिला संगीत सम्बन्धि प्रशिक्षण कायेधुंकाः झिंखुदँ दुबले वि.सं. २०११ सालय् रेडियो नेपालय् जूगु गायन स्वर परीक्षणय् वय्कः उतीर्ण जुयादिल । रेडियो नेपालं प्रेमध्वज प्रधानया न्हापांगु म्ये ‘याद कसैको आय्हेछ, यो अन्धेरी रातमा’ थ्वल । ‘गोरेटो त्यो गाउँको पहिल्याउन सकिन’ म्ये हालाः वय्कलं २०२१ सालय् रेडियो नेपालया प्रतियोगिताय् न्हाप सिरपाः त्याकादिल । गीतारया बीटयात मू लिधंसा दयेकाः नेपाःया आधुनिक संगीतयात न्ह्याकेगुलि वय्कः नेपाःया हे न्ह्यलुवाः खः । अथेहे प्रेमध्वज प्रधान लङ्गप्ले डिस्कय् थःगु म्ये रिकर्ड याःम्ह न्हापाम्ह नेपाःमि खः । वय्कलं बलिउड्या प्रख्यात संगीत निर्देशक जयदेवया संगीत संयोजनय् उषा मङ्गेश्करनाप माइतीघर फिल्मया निंतिं ज्वःम्ये हालाः छगू ऐतिहासिक रिकर्ड तयादिल
नेवाः म्येया ख्यलय् नं वय्कःया दक्व धयाथें म्ये लोकंह्वाः । ‘राजमति कुमति’, ‘व छु गल्ली, थ्व छु गल्ली’, ‘जि वै च्वनाः उपहार ज्वनाः’, ‘तिमिला बांलाः भतिभति’, ‘जि प्रेम धाथें यदि प्रेम खःसा’, ‘बाला बालाचिंगु मिखा’ आदि कालजयी म्ये जुयाच्वंगु दु । अति सरल स्वभावम्ह वय्कलं नेवाः नापनापं खसभासं आपालं म्ये हालादीगु दु । वय्कःया सः अतिकं बांलाःगुलिं वय्कःयात ‘गोल्डेन भ्वाइस अफ नेपाल ’ धकाः सम्मान यानातःगु दु ।
नेपाःया आधुनिक संगीत ख्यःया छम्ह रोमान्टिक व सुमधुर गायक कथं राष्ट्र अतिकं सम्मान बियातःम्ह प्रेमध्वज प्रधान कोरनाया ल्वचं कयाः २०७८ साल बैशाख महिनाय् ८२ दँ दुबलय् थुगु संसार त्वःतावन ।
चित्रकलाकार प्रेममान चित्रकारया जन्म ने.सं. १०६४ थिंलाथ्वः चौथि, बुधबारखुन्हु येँया भिंद्यः त्वालय् अबु पृथ्वीमान चित्रकार व मां चन्द्रमायाया कोखं जूगु खः । आई. ए. तक ब्वनादीम्ह वय्कलं परम्परागत चित्रकला च्वयादी । लिसें वय्कलं नेपालभाषां चिनाखँ, मे, च्वखँ आदि नं च्वयादी । वय्कःया न्हापांगु चित्रकला ब्वज्या सन् १९६२ स यँेय् यानादीगु खः । वय्कलं सन् १९७९ स स्वयम्भू भूदृश्यचित्र चित्रकला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कलं सन् १९७४ य् नाफाय् ल्यू सिरपाः, सन १९७८ य् नाफाय् न्हाप सिरपाः व सन् १९९४ य् इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार त्याकादीगु दु ।
फुम्ह खः । वि.सं. २००० सालय् थःगु देह त्याग यानादीम्ह वय्कःयात वि.सं. २००१ य् नेपाल उद्योग प्रदर्शनीया इलय् मरणोपरान्त नगद पुरस्कारपाखें सम्मानित याःगु खः । थ्वयां न्ह्यः वि.सं. १९९४ य् नं वय्कलं उद्योग प्रदर्शनीइ नगद सिरपाः त्याकादी धुंकूगु खः ।
प्वंगा नं सिजःपाताया म्हुतुं पुइगु बाजं खः । थ्व बाजं काहा व पँय्ताः स्वयां चिपु व चीहाकः (१–१.५ मितर हाकः) जुइसा उप्वः थें फ्वः दुगु क्वत्वाः व म्हुतु दिकेगु नासःत्वाः यानाः नित्वाः जक स्वानातइ । प्वंगा विशेष यानाः मा धिमय्लिसे व दापा थाइबलय् खिंलिसे पुइगु खः । छपा ल्हाःतं तिंकथिं दथुइ ल्ह्वनाः मेगु ल्हातं नासःत्वाः ल्ह्वनाः फ्वः म्हुतुइ दिकाः प्वंगा पुइगु खः । काहा व पँय्ताः थें हे प्वंगा पुइबलय् नं सरगमया दक्वं स्वर पिज्वइ मखु । बरु निगू स्वंगू स्वरं जक नापं थाइगु बाजंया बोल ज्वःलाक प्वंगा पुइगु खः । धिमय् व दापा दुपिं जातिया नेवाःतसें प्वंगा पुयाच्वंगु दु ।
लम्पा / प्वंगा
येँ थँबही भगवान बहाःया पःमाःतय्सं चकंद्यःया जात्रा व गुंलां पुइगु प्वंगायात लम्पाः प्वंगा धाइ ।
मन्त्र प्वंगा
मन्त्र पुइत दयेकातःगु विशेष प्वंगायात मन्त्र प्वंगा धाइ ।
चाया भारा । म्हुतुप्वाः १—१÷२ फुत तक चकनी । ककु भचा ती । दथुइ भचा भ्वरि खाइ । वयां क्वय् भचाभचा चिचाः जुयाः प्यं ग्वःमुं थें जुइ । प्यंचालय् दथुइ १ इञ्चति व्यास दुगु ह्वः छह्वः दइ । थुकिया छचाःलिं अज्याःगु हे खुह्वः दइ । वयां पिने मेगु १२ ह्वः यानाः मुक्कं १९ ह्वः दइ । चिग्वःगुलिइ दथुइ भचा चिह्वःगु छह्वः उकिया छचाःलिं न्याह्वः व वयां पिने गुह्वः यानाः १५ ह्वः दइ । प्वः हायेत थुकी दुने भालिंचा तयाः जाकि तइ ।