सुब्बा रिद्धिबहादुरया काय् फत्तेबहादुर येँय् गणबहालय् सन् १९२८ स जन्म जूम्ह खः । भारत लखनउया किङ्ग जर्ज चिकित्सा कलेजपाखें डाक्टर ब्वने क्वचायेकाः वःम्ह थुम्ह भाजुं लिपा वेलायत वनाः उच्च शिक्षा हासिल यानादिल । नेपालय् स्वास्थ्य सेवाया ख्यलय् योजनावद्ध पलाः न्ह्याकेगुली महत्वपूर्ण पलाः न्ह्याकादीम्ह भाजु खः । थ्वय्कःयात नांजाःम्ह समाजसेवी व चिकित्सककथं मनूतय्सं म्हस्यू ।

फत्तेमान राजभण्डारी
फत्तेमान राजभण्डारीजु नेपाली संगीतया सर्गतय्‌ जहां थिनाच्वंगु छगः नगु खः । खसभाषाया संगीतय्‌ तसकं नांदंम्ह थ्वय्‌कःया जन्म पशुपतिया पाःचा त्वालय्‌ ने.सं. १०५७ कछलाथ्वः सकिमना पुन्हि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु जितमान राजभण्डारी खःसा मां पूर्णमाया राजभण्डारी खः । अथेहे थ्वय्‌कःया इहिपाः जमुना राजभण्डारीलिसें जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि निम्ह काय्‌ व स्वम्ह म्ह्याय्‌पिं दु । मचाइलंनिसें पशुपति व जयबागेश्वरीया भजनय्‌ ववं संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं आपलं जीवन्त म्ये हालादीगु दु । लोक, आधुनिकलिसें भजन व मेमेगु यानाः प्यसलं मल्याक म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कः थः हे नं छम्ह स्यल्लाःम्ह लय्‌चिनामि नं खः । वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्ये मध्यय्‌ ‘मर्न बरु गाह्रो हुन्न तिर्मो माया मार्नै सकिनँ’ छपु नं खः ।
वि.सं. या २८–३० दँपाखे वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ नेवाःम्ये दकलय्‌ न्हापां ‘याहुने जगत उधार लोकनाथ याहुने जगत उधार’ रेकर्ड यानादीगु खः । थ्वसिबें न्ह्यः वय्‌कलं वि.सं.२०१३ दँपाखे बासुशशीया ‘ताःचाप्वाँय्‌’ प्याखनय्‌ थःम्हं हे म्ये च्वयाः लय्‌ चिनाः छपु म्ये ‘त्वःते मखु जिं, खःमू बँय्‌ ति, थौं ला जितः छेँय्‌ यनेमाः, मांबौ, जःखः न्ह्यःने तयाः, ताःचाप्वाँय्‌ लःल्हायेमाः ।’ हालादीगु खः । थ्व हे म्येया निंतिं लिपा वय्‌कःयात जीवनय्‌ हे न्हापांगु लुँतक्मा नं ब्यूगु खः । नेपालभाषाया तसकं लोकंह्वाःगु ख्यालिंजाःगु प्याखं ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’ थ्वय्‌कःया वास्तविक जीवनय्‌ जूगु घटनायात कया दयेकूगु खः ।
म्ये हालेगुली थःगु हे विशिष्ट पहः दुम्ह थ्वय्‌कलं खस संगीतय्‌ जक मखु नेवाः संगीत ख्यलय्‌ म्ह्व जक म्ये हालाः नं आपालं योगदान यानादीगु दु । न्हापा थ्वय्‌कलं दबुली नं आपालं नेवाःम्ये हालादीगु खः । तर छपु हे रेकर्ड धाःसा मजू । म्येचालय्‌ पिदंगु वय्‌कःया आपालं नेवाःम्ये गजल हे दु । वय्‌कःया सलय्‌ नेवाः म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘मन छकः याउँक दिके’ (ने.सं. ११०७) खः । वसिबें न्ह्यः तिथिमिति मदुगु छचाः म्येचालय्‌ वय्‌कलं जीवनय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । लिपा पिदंगु म्ये ‘मतिना सिमाचाय्‌ छ गजल जि गजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ तीर्थ मालि) नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गबलें ल्वःममनीगु म्ये जुयाब्यूगु दु ।
म्येया खँग्वःलिसें संगीतय्‌ ध्यान तइम्ह जुयाः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया च्यापु झिपुति जक म्ये दु, उकी मध्यय्‌– ‘याहुने जगत उधार’ (पुलांम्ये, लय्‌ नातिकाजि श्रेष्ठ), ‘फुक्क खँत नुगलय्‌ मुंकाः छन्त मिखां स्वैच्वने’ (च्वमि गणेश अपार, सः व लय्‌ फत्तेमान राजभण्डारी), ‘हुं कःसिया म्वलय्‌सं’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘धैब्यु बिन्ति छं जितः’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘छ जितः गुलि यः उलि हे गजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘विरहं थ्व मिखा जक
जुइवं सजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ तीर्थ मालि), ‘चलः वनाच्वन’ (च्वमि नातिवज्र, लय्‌ मनराजा नकःमि) लुमंके बहःजू । म्ये च्वयेगु व लसय्‌ हनेगुली नं ल्हाः जःम्ह थ्वय्‌कलं प्यसः चाःचू म्ये हालादीगु दु । नेवाः संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया देनयात कयाः नेपालभाषा मंका खलःपाखें वि.सं. २०५९ सालय्‌ हंगु खः । वय्‌कलं खुइगुलिं मल्याक थीथी सिरपाः व सम्मानत कयादीगु दु । थःगु याकः सलय्‌ नेवाः म्येचाः पिथनेगु मनसुवाः पूवंके मखंक थ्वय्‌कः ने.सं. ११३३ गुंलागाः त्रयोदसि, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः ।

दँय्‌दँसं कात्र्तिक महिनाय्‌ यल देय्‌ व चित्लाङय्‌ कात्तिप्याखं हुइकू थें फम्पिइ नं सकिमिला पुन्हिकुन्हु महालक्ष्मी द्यःयात महास्नान (धलिं लुइवं/न्हवं) यायेवं कात्तिप्याखं न्ह्याइ । थ्वयात कात्तिक नाच नं धायेगु याः । थुगु ऐतिहासिक प्याखं गुलि पुलां धयागु तिफ्याये थाकु । सोलकी वंशया विक्रमसिंहया वंशज गुणवन्त सिंहया चीधिम्ह काय्‌ विचित्र सिंह बलामिया वंशज न्यागू पुस्ताया धर्मराज बलामिं फम्पिया तकछेँय्‌ प्याखं स्यना वयाच्वंगु दु । थुगु प्याखं दँय्‌दँसं कौलाथ्वः पुन्हि अर्थात कतिं पुन्हिनिसें स्यनी । नासःद्यः पुज्यानाः द्यःया गणप्याखं (गंप्याखं) स्यनी । प्याखं ल्हुकेन्ह्यः वा पुजा यायेबलय्‌ गुरु, थाकुलि, प्याखंम्वः (द्यः जुइपिं) अपसं च्वनाः पालं यायेधुनेवं महालक्ष्मी देगलय्‌ नवायेमाःगु खँपु, बाजं लिसें विलाप (ख्वयेमाःगु) म्ये तान्त्रिक विधिं हायेकाः प्याखं ल्हुकी । थीथी बाखंयात बः कयाः ल्हुइकीगु थुगु प्याखनय्‌ १२ दँय्‌ १२ म्ह मिसामचाया बाखं बः कयाः न्ह्यब्वइ । द्यः प्याखनय्‌ गनेद्यः, दक्षिणकाली, महालक्ष्मी, कुमारी, इन्द्रायणी, बाराही, भैरव, गंगा, पार्वती महाद्यः व जुजु गण नं दइ । ख्वयेमाःगु लु अनिवार्य जूगुलिं तान्त्रिक विधिं ख्वयेकीगु प्याखनय्‌ द्यः गण गंगा, पार्वती, महाद्यः, शिकारी, ख्याः, कवं आदि दइ । न्हापा फम्पिया तिपि त्वालय्‌ व झङ्गेश्वरीइ प्यचा क्यनेगुली थौंकन्हय्‌ छचा जक क्यना वयाच्वंगु दु । थुगु प्याखं क्यने न्ह्यः गनेद्यःयात खतय्‌ तयाः बाजं थानाः न्हय्‌गू त्वालय्‌ चाःहिकी ।
महालक्ष्मी द्यःयात धलिं लुइ प्यन्हुन्ह्यः कछलाथ्वः द्वादसिकुन्हु द्यःपालाः नायः अपसं च्वनाः चापुजा धकाः नासःद्यः पुज्याइ । बलामितय्‌ नायःयाके तकछें मेय्‌ जिम्मा कयाः थाकुलिं मेय्यात पुज्यायेधुंकाः महालक्ष्मी देगलय्‌ यंकी । नायःलिसें थाकुलि गुरु, नायः, द्यः प्याखंम्वः बाजं लिसें मू ग्वःजा, द्यःया तिसावसः व पुजाज्वलं नं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ ज्वनावनी । अन फम्पि दथुइ नं फुल्चोकि, थसिगांया नायःपिंपाखें ग्वःजा छायेवं १०८ क्वः लः हायेकाः धलिं थुइवं वि धिपूर्वक द्यः पुज्यानाः मेय्‌ व दुगु भोग बी । कन्हय्‌कुन्हु (कछलागाः पारु) महालक्ष्मी द्यःया मेला जुइ । बहनी बलामि गुथिया गुरुया व द्यः गणप्याखं कवः पीगमय्‌ समयबजि नइ । पीगमय्‌ गनेद्यः, दक्षिणकाली, महालक्ष्मी, कुमारी, इन्द्रायणी, बाराही, भैरव, गंगा, पार्वती, महाद्यः व जुजुगणत द्यः ल्हानाः प्याखं ल्हुल्हुं लिपि त्वालय्‌ थ्यनेवं उगु न्हिया प्याखं क्वचाइ । थुगु प्याखनय्‌ न्हापा बलामि जक ल्हुइगुली थौंकन्हय्‌ द्यः प्याखनय्‌ बलामितय्‌सं जक, मेगु प्याखनय्‌ न्ह्याम्हेस्यां ब्वति कायेज्यू । फम्पिया लिपित्वाः व झङ्गेश्वरी प्याखं ल्हुइके सिधयेवं तकछेँय्‌ हयाः विलाप म्ये हालाः प्याखं हुइकेवं थुगु प्याखं क्वचाइ ।

स्वनिगःया गनं ज्वः मलाःगु प्याखं म्हिचा प्याखं फम्पिइ दँय्‌दँसं कृष्णाष्टमी व गुंलागाः तृतियाबलय्‌ न्ह्याइगु वज्रयोगीनी जात्राया इलय्‌ हुली । थ्वयात थैली नाच नं धायेगु याः । फुल्चोकीया बलामितय्‌सं ल्हुइगु थ्व प्याखनय्‌ कृष्ण भगवानं दानव दैत्यतय्‌त संहार याइगु खः । थ्व प्याखं हुलकि देसय्‌ अनावृष्टि, महामारी थें ज्याःगु प्रकोप नाश जुइ धाइ । तर थौंकन्हय्‌ थ्वया अःखः न्ह्यइपुकेत छम्ह नागां ध्यबा दुगु पुतु म्हिचा मिसायात क्यनाः थःपाखे मन क्वसायेकेत कुतः याइगुलिं थ्वयात म्हिचा प्याखं व थैली नाच धायेगु यात । थुगु प्याखनय्‌ दाफा बाजं थानाः धनु वाण ज्वनाः छम्हेस्यां मेम्हेसित कयेके भाय्‌ यानाः जंगली प्यम्ह, पुलिस जुयाः खुकुरी ज्वनाः प्याखंपाः कयाः प्याखं ल्हुयाः युद्ध याइ । लिपतय्‌ द्यः दुबित धकाः बाजं गुरु, धनुर्वाण ज्वनातःपिं जिगिजिगि खायेवं प्याखं क्वचाइ । फम्पिइ ल्हुइकीगु फुक्क प्याखं क्यने सिधयेवं क्वचायेकेगु ज्याझ्वलय्‌ फुक्कं पीगमय्‌ पीठ पुजा यानाः द्यःपिन्त समय्‌द्वँ ब्वयाः समय्‌बजि इनाः भ्वय्‌ नयेगु परम्परा थौंतक ल्यनाच्वंगु दनि 

थथे हे सर्वसाधरण लँजुवाःतय् त्यानुयाः झासु लनेत वा बहनी बासं च्वनेत लँय् सिथसं दयेकातःगु दइ फलेचात । थुज्वःगु फलेचाया वास्तु छतजाः जक जुइ । लुखा वा झ्याः दयाच्वनी मखु । थांचात धस्वाकाः लँपु सिबें निकु स्वकु तजायेक अले माथंवंक, अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु नापनापं गाक्कं जः व फय् वयेवने जीक चकंगु थाय्या ब्यवस्था यानातःगु दइ । फलेचा मनूत च्वनाः जात्रापात्रा स्वयेत नं उपयुक्त जुइ ।

नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ ।ः इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।
तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

सवाः मसाये । अय्लाः काइबलय् लः तसकं क्वाकेगु याइमखु । लुमुलुमु धाल धायेव हे हिलेगु याइ । लः यक्व मक्वाःनिबलय् हिलेगु व यक्व क्वाकाः हिलेगुलिइ अय्लाःया सवाः पाइ । भचा ख्वाउँबलय् हे हिलाः बरु छकः अप्वः तःसां छुं पाइ मखु । लः ल्ह्यः म्हं चायेके धकाः क्वाक्क तयातल धायेव अय्लाः अप्वः हाःसां सवाः स्यनाः फ्यासु थें जुइ । मूसइगु नं म्ह्व जुइ ।

धातुया थल । म्हुतुप्वाः चकनी । हः दइ । ककु ती । अनं क्वय् भचाभचा तचाः जुइ । प्यं ग्वः मुं थें जुयाः दथुइ माथं वनी । प्वः हायेत थुकी लः तयाः जाकि हायाः बुकी ।