मां सिलुकुमारी व बौ ज्योतिरत्न बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०५१ चिल्लागा ११ कुन्हु येँया झ्वाःबहालय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । थौं स्वयाः न्हय्‌गू दशक न्ह्यवंनिसें निरन्तररुपं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःत फ्यानाझाःम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य नेपालभाषाया कवि, गीतकार, निबन्धकार, बाखंच्वमि, समालोचक, अनुवादक, सम्पादक, वैय्‌याकरणविद्, बालसाहित्यया रचनाकार आदि फुक्कं खः ।

थःगु झिंखुदँया नच्चागु वैशंनिसें नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकादीम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु बाहापुजाया न्यापु म्ये (ने.सं. १०६७ पाखे च्वयादीगु) खः । अनं लिपा थ्वय्‌कःया आमन्त्रण (ने.सं. १०६९) कविता धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदन । अथे खःसां वय्‌कःयात म्हसीकेब्यूगु साहित्यिक विधा निबन्ध खः । च्वसापासां ने.सं. १०७३ य् येँया हनुमानध्वाखाय् स्वन्हुयंकं न्यायेकूगु ऐतिहासिक सम्मेलनय् थ्वय्‌कःया कुसा निबन्धं न्हापांगु सिरपाः त्याकलसा १०७८ य् नेपालभाषा समिति यलं न्यायेकूगु सम्मेलनय् नं थ्वय्‌कःया धौभ्यगः निबन्धयात न्हापंगु सिरपाः प्राप्त जुल । अथेहे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु स्वांसिन्हः निबन्ध मुनां ने.सं. १०८१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकल । थुपिं सफू बाहेक थ्वय्‌कःया तय्‌जु, क्वाति, जिगु खँ आदि निबन्ध संग्रह नं पिदंगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य मूलतः सांस्कृतिक विषयवस्तु ज्वनाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खयाः नं थःगु वैयक्तिक अनुभूति, राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय घटनाप्रति प्रतिक्रिया नं दुथ्याकाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खः । थुकथं बस्तुगत निबन्धय् नं वैयक्तिकताया समन्वय दइगु थ्वय्‌कःया निबन्धया विशेषता जूगु दु । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःया च्वापुया जः (ने.सं ११०७), शालिग्राम (ने.सं ११०८) थेंज्याःगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थुकी नेपाःया हिमाली भेगया जनजीवनयात कयाः च्वयातःगु तःपु बाखं नं दुथ्यानाच्वंगु दु । काव्य ख्यलय् चुलि (ने.सं. १०७८), तिमिला (ने.सं. १०७८) आदि पिदंगु दु । थुपिं सफूबाहेक वय्‌कलं नेपाल ऋतु पत्रिकाय् तत्कालिन शासकपिनिगु गिद्धदृिष्टं बचे जुइत नागेन्द्रमुनि, कुलिशाचार्य, रत्नवज्र बज्राचार्य, जुजुभाइ गुरुजु व फरब आदि उपनामं नं तःपु हे च्वसु पिकयादीगु दु। थथे पिदंगु च्वसु गुलिं थीथी च्वमिपिनिगु जीवनी सम्बन्धी, गुलिं थीथी सफूया समिक्षात्मक परिचय, गुलिं बुद्धधर्म सम्बन्धी जूगु दु ।

थ्वय्‌कलं मचासाहित्यया ख्यलय् नं साहित्य माः १, २, ३ यानाः स्वंगू ब्व तक मचापाठ्य सफू च्वयादीगु दु । अथे हे वय्‌कलं देथाय्पा आनन्दमुनि बज्राचार्यया जीवनी छपुलु, श्री बद्रीरत्न बज्राचार्यया सफू म्हसिके आदि सफू नं पिकयादीगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यं थःगु जीवनय् आपालं च्वमिपिनिगु थुखेउखे लानाच्वंगु च्वसु मालाः, सम्पादन यानाः सफू पिकयादीम्ह सम्पादक जक मखसे थज्याःगु सफूया समिक्षात्मक भूमिका च्वयाः च्वमिया नापं सफू म्हसीके बियादीम्ह अनुसन्धाता, सम्पादक व समिक्षक नं खः । थज्याःगु भूमिका वय्‌कलं सच्छिपुं मयाक धयाथें च्वयादीधुंकूगु दु । थथे वय्‌कलं मुंकाः पिकयादीगु सफू खः— च्वमि चित्तधर हृदययागु हृदया झंकार, (ने.सं. ११०७), चित्तया चिन्तना–हृदयया रचना, (ने.सं. ११०७)आदि । कवि सिद्धिचरणयागु ग्वय्‌स्वां, कविता संग्रह (ने.सं. १११०), सिद्धिचरणया निबन्ध (ने.सं. १११२), नारी हृदय (बाखं व प्याखं ने.सं. १११२), उत्तरा विलाप (खण्डकाव्य ने.सं. १११३), सिद्धिचरणया घःमाः (समालोचनात्मक च्वसु ने.सं. १११६) आदि । अथेहे थ्वय्‌कलं तःम्ह स्रष्टापिनिगु स्मृति ग्रन्थया नं सम्पादन यानादीगु दु । गथे— चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. ११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११९), मणिहर्ष ज्योति स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११५) आदि । सफूया सम्पादन बाहेक धर्मोदय, नसंचा, नेपाल ऋतुपौया नं सम्पादन यानादीगु दु । नेपाल ऋतुपौया ला थ्यंमथ्यं नीदँ धैथें सम्पादक जुया पत्रिका पिकयादिल ।

फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य छम्ह साहित्यकर्मि जक मखु बौद्धधर्म तथा बज्रयान बौद्धदर्शनया नं छम्ह विद्वान खः । थ्व ख्यलय् वय्‌कःया— वज्रयानय् पुलुपालु, सफू पिकाःपिं बज्राचार्यपिं, बुद्ध व धर्म, बौद्ध धर्मया पुजाया सिद्धान्त व व्यवहार आदि यानाः छगू दर्जन स्वयाः अप्वः सफू पिदंगु दु ।

थथे सफू च्वयेगु पिकायेगु झ्वलय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् तःधंगु योगदान म्हसीका धलः नांगु सफूया प्रकाशन खः । झिंप्यसः व चय्छम्ह (१४८१) नेपालभाषा व साहित्यनाप सम्बन्धित व्यक्तित्वपिनिगु किपासहित म्हसीका दुथ्याकातःगु थ्व सफूया फुक्क ज्याः थ्वय्‌कलं थः याकःचां हे यानादीगु खः । थथे हे वय्‌कलं नेपालभाषा परिषद्य् छ्याञ्जे, न्वकु व नायः जुयाः तःदँ तक परिषद्यात न्ह्याकाः भाषा साहित्यया सेवा यानादिल । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप नेपालभाषाया ख्यलं श्रेष्ठ सिरपाः, नेवाः हना सिरपाः, भाषाथुवाः, डा. सत्यमोहन जोशी, नेपालभाषा साहित्य सिरपाः थेंज्याःगु सम्मान देछाःगु दुसा वय्‌कःयात सरकारपाखें शुभराज्यभिषेक पदक, प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु, जनपद सेवा पदक आदि प्राप्त जूगु दु ।

सुब्बा रिद्धिबहादुरया काय् फत्तेबहादुर येँय् गणबहालय् सन् १९२८ स जन्म जूम्ह खः । भारत लखनउया किङ्ग जर्ज चिकित्सा कलेजपाखें डाक्टर ब्वने क्वचायेकाः वःम्ह थुम्ह भाजुं लिपा वेलायत वनाः उच्च शिक्षा हासिल यानादिल । नेपालय् स्वास्थ्य सेवाया ख्यलय् योजनावद्ध पलाः न्ह्याकेगुली महत्वपूर्ण पलाः न्ह्याकादीम्ह भाजु खः । थ्वय्कःयात नांजाःम्ह समाजसेवी व चिकित्सककथं मनूतय्सं म्हस्यू ।

नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि व पत्रकार फत्तेबहादुर सिंहया जन्म ने.सं १०२२ बछलागा १३ कुन्हु येँया थाय्मदु, ख्युंलँ त्वालय् मां देबलानी सिंह व बौ कुलदीप सिंहया कोखं जूगु खः । वि.सं १९९७ अर्थात् ने.सं. १०६१ सालया राजनैतिक काण्डय् जेलय् लाःपिं व्यक्तित्वपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाया कविता, बाखं, निबन्ध, अनुवाद व पत्रकारीताया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपालभाषामार्फत खनेदयेकः झाःम्ह कवि खः । थ्व पत्रिकाय् पिदंगु बांमलाःगु चाल (ने.सं १०५०, ३/४–५) थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कविता खः ।

थ्वय्‌कलं जेलय् लायेधुंकाः जेलय् च्वनाः नं कविताया रचना यानादीगु जक मखु कविता मच्वःपिं जेलय् लाःपिं ल्याय्‌म्हत गथे धर्मरत्न यमि, केदारमान व्यथित आदिपिंत च्वसा न्ह्याकेगुली हःपाः बियादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । नेपाली विहार (ने.सं १०५९) थ्वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु कविता संग्रह खः । थुकी नं फत्तेबहादुरजुं थःगु कविता दुथ्याकादीगु दु । थ्वहे सफू पिकाःगु द्वपनय् थ्वय्‌कःयात जेलय् स्वथंगु खः ।

वय्‌कःया विशेष स्वापू उबलेया क्रान्तिकारी स्कूल महावीर स्कूल लिसे दुगु खः । जनस्तय् दकलय् न्हापां चायेकूगु थ्व क्रान्तिकारी महावीर स्कूलया मू संस्थापक वय्‌कःया किजा शहीद चिनियालाल खः । थुगु स्कूल वय्‌कःपिनिगु छेँय् हे स्थापना जूगु खः । किजां चायेकूगु स्कूलया ज्याय् फत्तेबहादुर सिंह नं उलि हे सक्रिय जुयादीगु खः । थथे सामाजिक, शैक्षिक, भाषिक ख्यलय् सक्रियता वय्‌कः जेलय् लाये न्ह्यः हे खनेदयेधुंकूगु खः । थ्व हे सक्रियतां यानाः वय्‌कलं प्राचीन, माध्यमिक व आधुनिक कविपिनिगु कविताया संग्रहया सफू नेपाली विहार पिकयादीगु जक मखुसे उकी तत्कालिन राणा सरकारयात हे छगू कथं हाथ्या बी थें सरकारपाखें जुयाच्वंगु भाषिक दमनया विरुद्धय् क्रान्तिकारी भूमिका च्वयादीगु खः । थथे मातृभाषायात जुयाच्वंगु भाषिक दमनयात कयाः स्वच्छन्द रुपं थुलि क्रान्तिकारी वक्तव्य पिदंगु थ्व नेपालभाषाया ख्यलय् न्हापांगु खः ।

जेलय् लायेधुंकाः थ्वय्‌कलं थःगु च्वसु मूलत काव्य ख्यलय् जक न्ह्याकादिल । थ्वय्‌कलं रचना यानादीगु सफूत थुकथं दु खः— वनसवासया छगू खँ (खण्डकाव्य, ने.सं १०६८), भागवतया किचः (अनुवाद, ने.सं १०६९), जीवन खुसी (ने.सं १०७०), ख्युं अयोध्या (ने.सं १०८४), चर्पट मञ्जरीका (वि.सं २००६), सफू सम्पादन – नेपाली विहार (ने.सं १०५९) । फत्तेबहादुर सिंह जेलय् लायेन्ह्यः हे राजनैतिक भाषिक सजगता दयेधुंकूम्ह व्यक्ति खयाः नं थ्वय्‌कःया कविताय् विप्लव भाव खनेमदु । पुनर्जागरणकालया मू प्रवृति— नीति उपदेशयात हे नालादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया बाखं सफू पिमदंसां नेपालभाषाय् आधुनिक बाखं दुतहयेगु ज्याय् चित्तधर, परमानन्द नापं वय्‌कः नं छम्ह अभियन्ता खः ।

नेपालभाषाया पासा न्हिपौ स्वला पिदनाः दिनाच्वंगु इलय् नेपालभाषां पिदनीगु छगू न्हिपौया आवश्यकता महसुस यानाः थः हे प्रकाशक व सम्पादक जुयाः वय्‌कलं ने.सं. १०७५य् समाचार प्रधान नेपालभाषा न्हिपौ पिकयादिल । थ्व पत्रिकां देश विदेशया समाचार नेवाः भासं प्रसारण याःगु जक मखसे नेपालभाषाया बुखँ नापं धर्म संस्कृति आदिया लेख पिकयाः नेपालभाषाया अप्वः प्रचारप्रसार यानाबिल । नापं थीथी इलय् थ्व पत्रिकाया तपँपौ नं पिदनेगु जुल ।

थथे सफू पत्रपत्रिका पिकायेगु जक मखु महावीर स्कूलया छम्ह संस्थापक, नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं फत्तेबहादुर सिहं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर यानाः वय्‌कःयात नेपालभाषा परिषद्ं भाषारत्न उपाधि देछाःगु दु । थथे थःगु भाषा साहित्यया सेवा यायां थ्वय्‌कलं ने.सं ११०३ बछलागा १३ कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

फत्तेमान राजभण्डारी
फत्तेमान राजभण्डारीजु नेपाली संगीतया सर्गतय्‌ जहां थिनाच्वंगु छगः नगु खः । खसभाषाया संगीतय्‌ तसकं नांदंम्ह थ्वय्‌कःया जन्म पशुपतिया पाःचा त्वालय्‌ ने.सं. १०५७ कछलाथ्वः सकिमना पुन्हि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु जितमान राजभण्डारी खःसा मां पूर्णमाया राजभण्डारी खः । अथेहे थ्वय्‌कःया इहिपाः जमुना राजभण्डारीलिसें जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि निम्ह काय्‌ व स्वम्ह म्ह्याय्‌पिं दु । मचाइलंनिसें पशुपति व जयबागेश्वरीया भजनय्‌ ववं संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं आपलं जीवन्त म्ये हालादीगु दु । लोक, आधुनिकलिसें भजन व मेमेगु यानाः प्यसलं मल्याक म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कः थः हे नं छम्ह स्यल्लाःम्ह लय्‌चिनामि नं खः । वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्ये मध्यय्‌ ‘मर्न बरु गाह्रो हुन्न तिर्मो माया मार्नै सकिनँ’ छपु नं खः ।
वि.सं. या २८–३० दँपाखे वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ नेवाःम्ये दकलय्‌ न्हापां ‘याहुने जगत उधार लोकनाथ याहुने जगत उधार’ रेकर्ड यानादीगु खः । थ्वसिबें न्ह्यः वय्‌कलं वि.सं.२०१३ दँपाखे बासुशशीया ‘ताःचाप्वाँय्‌’ प्याखनय्‌ थःम्हं हे म्ये च्वयाः लय्‌ चिनाः छपु म्ये ‘त्वःते मखु जिं, खःमू बँय्‌ ति, थौं ला जितः छेँय्‌ यनेमाः, मांबौ, जःखः न्ह्यःने तयाः, ताःचाप्वाँय्‌ लःल्हायेमाः ।’ हालादीगु खः । थ्व हे म्येया निंतिं लिपा वय्‌कःयात जीवनय्‌ हे न्हापांगु लुँतक्मा नं ब्यूगु खः । नेपालभाषाया तसकं लोकंह्वाःगु ख्यालिंजाःगु प्याखं ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’ थ्वय्‌कःया वास्तविक जीवनय्‌ जूगु घटनायात कया दयेकूगु खः ।
म्ये हालेगुली थःगु हे विशिष्ट पहः दुम्ह थ्वय्‌कलं खस संगीतय्‌ जक मखु नेवाः संगीत ख्यलय्‌ म्ह्व जक म्ये हालाः नं आपालं योगदान यानादीगु दु । न्हापा थ्वय्‌कलं दबुली नं आपालं नेवाःम्ये हालादीगु खः । तर छपु हे रेकर्ड धाःसा मजू । म्येचालय्‌ पिदंगु वय्‌कःया आपालं नेवाःम्ये गजल हे दु । वय्‌कःया सलय्‌ नेवाः म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘मन छकः याउँक दिके’ (ने.सं. ११०७) खः । वसिबें न्ह्यः तिथिमिति मदुगु छचाः म्येचालय्‌ वय्‌कलं जीवनय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । लिपा पिदंगु म्ये ‘मतिना सिमाचाय्‌ छ गजल जि गजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ तीर्थ मालि) नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गबलें ल्वःममनीगु म्ये जुयाब्यूगु दु ।
म्येया खँग्वःलिसें संगीतय्‌ ध्यान तइम्ह जुयाः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया च्यापु झिपुति जक म्ये दु, उकी मध्यय्‌– ‘याहुने जगत उधार’ (पुलांम्ये, लय्‌ नातिकाजि श्रेष्ठ), ‘फुक्क खँत नुगलय्‌ मुंकाः छन्त मिखां स्वैच्वने’ (च्वमि गणेश अपार, सः व लय्‌ फत्तेमान राजभण्डारी), ‘हुं कःसिया म्वलय्‌सं’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘धैब्यु बिन्ति छं जितः’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘छ जितः गुलि यः उलि हे गजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ द्वारिकालाल जोशी), ‘विरहं थ्व मिखा जक
जुइवं सजल’ (च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय्‌ तीर्थ मालि), ‘चलः वनाच्वन’ (च्वमि नातिवज्र, लय्‌ मनराजा नकःमि) लुमंके बहःजू । म्ये च्वयेगु व लसय्‌ हनेगुली नं ल्हाः जःम्ह थ्वय्‌कलं प्यसः चाःचू म्ये हालादीगु दु । नेवाः संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया देनयात कयाः नेपालभाषा मंका खलःपाखें वि.सं. २०५९ सालय्‌ हंगु खः । वय्‌कलं खुइगुलिं मल्याक थीथी सिरपाः व सम्मानत कयादीगु दु । थःगु याकः सलय्‌ नेवाः म्येचाः पिथनेगु मनसुवाः पूवंके मखंक थ्वय्‌कः ने.सं. ११३३ गुंलागाः त्रयोदसि, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः ।

दँय्‌दँसं कात्र्तिक महिनाय्‌ यल देय्‌ व चित्लाङय्‌ कात्तिप्याखं हुइकू थें फम्पिइ नं सकिमिला पुन्हिकुन्हु महालक्ष्मी द्यःयात महास्नान (धलिं लुइवं/न्हवं) यायेवं कात्तिप्याखं न्ह्याइ । थ्वयात कात्तिक नाच नं धायेगु याः । थुगु ऐतिहासिक प्याखं गुलि पुलां धयागु तिफ्याये थाकु । सोलकी वंशया विक्रमसिंहया वंशज गुणवन्त सिंहया चीधिम्ह काय्‌ विचित्र सिंह बलामिया वंशज न्यागू पुस्ताया धर्मराज बलामिं फम्पिया तकछेँय्‌ प्याखं स्यना वयाच्वंगु दु । थुगु प्याखं दँय्‌दँसं कौलाथ्वः पुन्हि अर्थात कतिं पुन्हिनिसें स्यनी । नासःद्यः पुज्यानाः द्यःया गणप्याखं (गंप्याखं) स्यनी । प्याखं ल्हुकेन्ह्यः वा पुजा यायेबलय्‌ गुरु, थाकुलि, प्याखंम्वः (द्यः जुइपिं) अपसं च्वनाः पालं यायेधुनेवं महालक्ष्मी देगलय्‌ नवायेमाःगु खँपु, बाजं लिसें विलाप (ख्वयेमाःगु) म्ये तान्त्रिक विधिं हायेकाः प्याखं ल्हुकी । थीथी बाखंयात बः कयाः ल्हुइकीगु थुगु प्याखनय्‌ १२ दँय्‌ १२ म्ह मिसामचाया बाखं बः कयाः न्ह्यब्वइ । द्यः प्याखनय्‌ गनेद्यः, दक्षिणकाली, महालक्ष्मी, कुमारी, इन्द्रायणी, बाराही, भैरव, गंगा, पार्वती महाद्यः व जुजु गण नं दइ । ख्वयेमाःगु लु अनिवार्य जूगुलिं तान्त्रिक विधिं ख्वयेकीगु प्याखनय्‌ द्यः गण गंगा, पार्वती, महाद्यः, शिकारी, ख्याः, कवं आदि दइ । न्हापा फम्पिया तिपि त्वालय्‌ व झङ्गेश्वरीइ प्यचा क्यनेगुली थौंकन्हय्‌ छचा जक क्यना वयाच्वंगु दु । थुगु प्याखं क्यने न्ह्यः गनेद्यःयात खतय्‌ तयाः बाजं थानाः न्हय्‌गू त्वालय्‌ चाःहिकी ।
महालक्ष्मी द्यःयात धलिं लुइ प्यन्हुन्ह्यः कछलाथ्वः द्वादसिकुन्हु द्यःपालाः नायः अपसं च्वनाः चापुजा धकाः नासःद्यः पुज्याइ । बलामितय्‌ नायःयाके तकछें मेय्‌ जिम्मा कयाः थाकुलिं मेय्यात पुज्यायेधुंकाः महालक्ष्मी देगलय्‌ यंकी । नायःलिसें थाकुलि गुरु, नायः, द्यः प्याखंम्वः बाजं लिसें मू ग्वःजा, द्यःया तिसावसः व पुजाज्वलं नं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ ज्वनावनी । अन फम्पि दथुइ नं फुल्चोकि, थसिगांया नायःपिंपाखें ग्वःजा छायेवं १०८ क्वः लः हायेकाः धलिं थुइवं वि धिपूर्वक द्यः पुज्यानाः मेय्‌ व दुगु भोग बी । कन्हय्‌कुन्हु (कछलागाः पारु) महालक्ष्मी द्यःया मेला जुइ । बहनी बलामि गुथिया गुरुया व द्यः गणप्याखं कवः पीगमय्‌ समयबजि नइ । पीगमय्‌ गनेद्यः, दक्षिणकाली, महालक्ष्मी, कुमारी, इन्द्रायणी, बाराही, भैरव, गंगा, पार्वती, महाद्यः व जुजुगणत द्यः ल्हानाः प्याखं ल्हुल्हुं लिपि त्वालय्‌ थ्यनेवं उगु न्हिया प्याखं क्वचाइ । थुगु प्याखनय्‌ न्हापा बलामि जक ल्हुइगुली थौंकन्हय्‌ द्यः प्याखनय्‌ बलामितय्‌सं जक, मेगु प्याखनय्‌ न्ह्याम्हेस्यां ब्वति कायेज्यू । फम्पिया लिपित्वाः व झङ्गेश्वरी प्याखं ल्हुइके सिधयेवं तकछेँय्‌ हयाः विलाप म्ये हालाः प्याखं हुइकेवं थुगु प्याखं क्वचाइ ।

अघोरेश्वर महाद्यः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ नितँजाःगु देगलय्‌ धातुया गजू छानातःगु ल्वहंयागु तग्वःगु शिवलिङ्गयात अघोरेश्वर महाद्यःया रुपय्‌ पुज्याइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु न्ह्याइगु फम्पिया नांजाःगु हरिशंकर जात्राय्‌ अघोरेश्वर महाद्यःया लीया नाग्वः भैलःद्यः व नीलवाराहीया मूर्ति खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहुइकाः जात्रा याइ ।

गणेद्यःया थीथी देगः
विघ्नहर्ता सिद्धिदाता ज्या पूवंकीम्ह गणेद्यःयात न्हापां पुज्यायेमाःगुलिं त्वाःत्वाः पतिकं गणेद्यः स्थापना यानाः देगः दयेकी । झङ्केश्वरी देगः देपाय्‌ गणेद्यःया देगः दु । गणेद्यःया जवय्‌ कुमार द्यः नं दु । कुमारया मूर्ति संवत् ४९६ य्‌ स्थापना यानातःगुलिं छगू हे इलय्‌ निम्हं द्यःपिं स्थापना याःगु धाइ । थुगु ल्वहंया मूर्तियात फम्पिया दकसिबे पुलांगु मूर्ति कथं काइ । कोछु त्वालय्‌ चीग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । कोताल त्वालय्‌ प्यका ल्हाः दुम्ह ल्वहंयाम्ह गोड गणेद्यः दु । द्यःया दक्षिण पःखालय्‌ तिकातःगु ने.सं. १०९९ या ल्वहंपतिइ कोताल त्वाःया झपट बहादुर प्रधानया मां गौरी लक्ष्मी प्रधानं जलासयया दुःख जूगुलिं तःधंगु व चिधंगु बुंगाःचा दयेकाः भिंmन्हय्‌ (१७ फा) वइगु बुँ तयाः वइगु आम्दानीं सकिमिला पुन्हिकुन्हु गोड गणेद्यःया जात्रा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । थुम्ह गणेद्यः नापसं नासःद्यः नं दु । इलय्‌ब्यलय्‌ त्वाःया दाजुकिजापिनिगु ग्वाहालिं भिंकेगु ज्या जुयावयाच्वंगुलिं गणेद्यःया देगः बांलाः जू ।

गोपालेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारय्‌ च्वंगु गोपालेश्वर महाद्यः फम्पिया छगू नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ खः । गुम्बज शैलीं छतँजाःगु देगलय्‌ लुँया गजू व त्रिशूल तियातःगु दुने तग्वःगु ल्वहंयात गोपालेश्वर महाद्यःकथं पुज्याइ । शैव सम्प्रदायापिंसं गोपाल तीर्थ धाइ । गोपदी व बाग्मती खुसि ह्वंगु थाय्‌ मर्कटाचल पर्वतय्‌ गोपालेश्वर बिज्यानाच्वंगु खँ हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । ६४ गू लिङ्ग मध्ये छगू लिङ्ग गोपालेश्वर नं खः । द्यःया जःखःया बाहां थुसा, कृष्णगोपाल द्यः, जलकुण्ड यज्ञकुण्ड कथं नांजाः । थुगु जलकुण्डय्‌ म्वःल्हुयाः गोपालेश्वर महाद्यःया दर्शन यात धायेवं पुण्य लाइ धकाः हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । उकिं थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रेबलय्‌ मेला हनी ।
दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हनीगु हरिशंकर जात्राय्‌ गोपालेश्वर महाद्यःया नाग्वः (शिवलिङ्ग) नं जात्रा यानाः देय्‌ चाःहुइकी । गोपालेश्वर महाद्यःया उत्पत्ति बारे थथे किंवदन्ती न्यनेदु, भगवान विष्णुं यक्व दैत्य स्याःगु पापया प्रायश्चित यायेत थीथी तीर्थ चाःहिलाः फम्पि क्वसं बागमति तीर्थय्‌ थ्यन । अन कामधेनु सां दुरु हायेकूगु खनाः न्यंबलय्‌ गोपालेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगुलिं धकाः धाःगुलिं म्हुया स्वःबलय्‌ शिवलिङ्ग खनेवं स्वन्हु स्वचातक होम यात । महाद्यवं दक्षिणकाली घय्‌पुयाः महांकाल भैरवया रुपय्‌ दर्शन बियाः विष्णुयात थ्व संसारय्‌ छःपिं थें यःपिं सुं मदु उकिं थःगु म्हया बछि तेज थुगु शिवलिङ्गय्‌ त्वःताः उत्तरपाखेया ऋषिमुख गुँ क्वसं च्वंबिज्याःहुँ, अनं छःपिनिगु म्हय्‌ जिगु बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि जः, शिखर नारायणयाके गोपालेश्वर महाद्यःया बछि जः छम्ह जुयाः हरिशंकर जुल । अले थ्वहे गोपालेश्वर महाद्यः व शेषनारायण द्यःखः जात्रायात हरिशंकर जात्रा धायेगु यात ।

फम्पिया गोरखनाथ
बज्रयोगिनी देगःया पश्चिमपाखे गोरखनाथ गुँच्व दु । थ्वयात गोरखनाथ डाँडा नं धायेगु याः । योगी गोरखनाथया नामं थुगु च्वया नां छूगु खःसा फम्पियापिंसं थ्वयात लुसिपाकु धाइ । चैत्य शैलीया ल्वहंया देगः दुने गोरखनाथ पालि निपा स्थापना यानातःगु दु । ल्वहंया तोरणय्‌ छेपु कियातःगु दु । अन च्वंगु ल्वहंपतिइ संवत् ५११ य्‌ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय्‌ जयथसिंहं प्रशासन चले यानाच्वंबलय्‌ अचिन्तनाथं ल्वहंया गोरखाया पालि दयेकाः प्रतिष्ठा यात धकाः कियातःगु दु । लिक्कसं गोरखनाथ पाक्व (गुफा) नं दु । थन बौद्ध गुरु पद्मसम्भवया मूर्ति नं दु । पद्मसम्भव उडियानां नेपाः जुयाः तिब्बत वने त्यंबलय्‌ थुगु पाक्वय्‌ ध्यान च्वंगु धाइ । मध्यकालय्‌ थुगु थासय्‌ ऋषिमुनि साधुसन्त आदिपिं तपस्या यायेगु थाय्‌ कथं विकास जूगु खनेदु । नाथ सम्प्रदायया नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ जूसां शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध आदि सकसिनं गोरखनाथयात हनाच्वंगु दु ।

तिलविक्रमेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारं दक्षिणय्‌ द्वम्ब्वःचाय्‌ छतँजाःगु देगलय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंयागु शिवलिङ्ग तिलविक्रमेश्वर महाद्यः फम्पिइ तसकं नांजाः । देगः जःखः पःखाः दनाः ध्वाका छुनाः देगलय्‌ तिनया जस्तापौ, धातुया गजू व त्रिशूल तियातःगु दु । द्यःया जःखः नीलकण्ठ, उमामहेश्वर, नागनागिनी, शिवलिङ्ग, ल्वहंहिति व पुखू नं दु । थुगु थाय्‌ पुरातात्विक दृष्टिकोणं नं अतिकंं महत्वपूर्ण खनेदु । थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे, ऋषिपञ्चमीबलय्‌ मेला जुइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हरिशंकर जात्राय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यःयात नं लीया नाग्वः खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

दक्षिणकाली
फम्पि बजाःया दक्षिणय्‌ उद्धारवती व पूर्णमति खुसिया दोभानय्‌ अष्टमातृका गणलिसे दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु दक्षिणकालीया ल्वहंया मूर्तिइ दुगु खुका ल्हाः मध्ये जवपाखें खड्ग, त्रिशूल व पाता ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवपाखेया ल्हातं ढाल, मनूया छ्यं, पाताख्वला ज्वनाः
प्रेतया आसनय्‌ दनाच्वंगु दु । थौंकन्हय्‌ थुगु मूर्तिया ख्वाः बछि ज्यलावनेधुंकूगु दु । दक्षिणय्‌ च्वंम्ह काली जूगुलिं दक्षिणकाली धाःगु धाइ । फम्पिमितय्‌ आराध्यदेव व शाह जुजुपिनि इष्टदेवता (दिगुद्यः) खः । द्यःया ध्वाकाय्‌ जवंखवं ल्वहंया सिंह, वहःया इलां, प्यखेरं नागं कुइकाः धातु जवंखवं ध्वाँय्‌, धातुया छेपु छचाःखेरं वहलं भुनाः छकुत्याः हाकःगु हाकु ल्वहंया द्यःयात वहःया मतू, किकिंपा, तायः, जन्तर आदि तिसां नं तीकातःगुलिं द्यः झःझःधायाः ल्वःवनापुसे च्वं । द्यःया देपाय्‌ फल्चा दुसा न्ह्यःने खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व प्राकृतिक सुन्दरतां भय्‌बियाच्वंगु गुँया क्वसं एकान्त थासय्‌ लाः ।
दक्षिणकालीया मां धकाः गुँच्वय्‌ छतँजाःगु खुल्लागु देगः दुने तग्वःगु ल्वहँतय्‌ वहःया स्वंगः मिखा दृष्टि कंकातःम्ह द्यःयात वैष्णवी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु दु । न्हापा फम्पिया गोरखनाथ देगः च्वय्‌ लिक्कसं च्वंगु गुँच्वय्‌ दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु खः । जनतायात मभिंगु लिच्वः लाःगुलिं तान्त्रिक विधिं थुगु थासय्‌ स्थापना याःगु खः धाइ । वंशावलीकथं जुजु प्रताप मल्लया म्हगसय्‌ दक्षिणकालीं आज्ञा जू थें तान्त्रिक लम्वकर्ण भट्टया सल्लाहकथं मूर्ति दयेकाः दक्षिणकाली स्थापना याःगु धाइ । दक्षिणकालीया जःखः लिच्छविकालीन मल्लकालीन व शाहकालीन ल्वहंपौ दुसां द्यःया स्थापना बारे छुं सीमदु । फम्पिया हरिशंकर जात्राय्‌ दक्षिणकाली द्यःयात पुइकेगु मतुलिइ ने.सं. ३६० लक्ष्मीपाल जीवया विजय राज्यय्‌ फम्पिया तिपित्वालय्‌ च्वंम्ह दगो भारों नं त्रिभुवन कनेश्वर भट्टारकयात ध्वाका छात धकाः च्वयातःगु दु । अथे हे वि.सं. १८२६ या सिजःपतिइ जुजु गीर्वाण युद्ध विक्रम शाहं नित्यपुजा व महापुजाया नितिं ५०४ पी बुँ तयाः गुथि स्वंगु व वि.सं. १९०६ लय्‌ जुजु सुरेन्द्रविक्रमं अष्टमी पुजाया निंतिं गुथि नीस्वंगु सिजःपतिइ कियातःगु दु । दँय्‌दसं चउलागा त्रयोदशी व यंलागा अष्टमीकुन्हु महापुजा याइ । द्यःयात आचाजुपाखें नित्यपुजा याइ । प्यम्ह ज्यापुं ग्वाहािल याइ । प्यम्ह पोडेतय्‌सं सुचुकुचु याइ ।

भगवती
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ भगवती देगः दु । थुगु देगःया बिस्कं महत्व खनेदु । थ्व देगः फम्पिया मेगु देगः स्वयां पाः । उत्तर व दक्षिण यानाः दयेकातःगु छेँ थें च्वंगु देगलय्‌ आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू नं छानातःगु दु । देगःया मू ध्वाका पश्चिमपाखे स्वयाच्वंगु दु । दुने अंगलय्‌ ल्वःवनापुसे च्वंम्ह भिंmखु (१६) का ल्हातय्‌ थीथी अस्त्रशस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह भगवती स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह भगवतीयात उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । आकारय्‌ फम्पिया दकसिबे तःधिकःम्ह द्यःकथं कायेगु याः । देगः दुने चाकलाःगु मन्दलय्‌ ल्वहंया चिग्वःगु पूर्णकलश नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु कलश लिच्छविकालीन खनेदु । भगवती देगलय्‌ मोहनि व थीथी नखःचखःबलय्‌ द्यइके वनेगु चलन दु ।

भिंद्यः देगः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ छेँ थें च्वंगु ताःहाकःगु नितँजाःगु आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू छानातःगु देगलय्‌ क्वय्‌या तल्लाय्‌ बनेज्याया द्यः भिंद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं लुखाय्‌ तःधिकःपिं सिंह नं स्थापना यानातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया छकुत्याहाकः तःधिकःपिं भिंद्यः दथुइ द्रौपदी लिसें क्वलाछि पाय्‌धिकःपिं पञ्चपाण्डवया मूतिं नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु देगः येँया भिंद्यः देगःलिसे ज्वःलाः धाइ ।
लुँचो त्वालय्‌ भिंद्यः देगलय्‌ संवत् ८४९ माघ शुक्ल सप्तमी पञ्चमाण्डव स्यंगु भिंकाः कोतलडोयया सुखुराम भारो नं दँय्‌दसं भिंद्वादशीकुन्हु भिंद्यः पुजा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । द्वाल्खाया भिंद्यः स्वनिगलय्‌ वःबलय्‌ फम्पिया छम्ह भक्तं खंगुलिं भिंद्यःया मूर्ति दयेकाः स्थापना यानाः देगः दयेकल धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । स्वनिगःयापिं तराई व भारतय्‌ बनेज्या याःवनीबलय्‌ फम्पिया लँपुं जुनाः वनेगु चलन दुगुलिं ‘मध्यकालय्‌ भिंद्यःया देगः दयेके धुंकल धायेछिं । थन थीथी नखःचखः व भिंद्वादशीबलय्‌ भिंद्यः पुज्याःवइपिं म्वःम्वः दइ ।

महालक्ष्मी
फम्पि बजाःया दक्षिण पश्चिम कुंचाय्‌ नितँजाःगु धातुया पौ, गजू व छत्रं कुइकातःगु देगलय्‌ महालक्ष्मी द्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं द्वारपाल कथं ल्वहंयाम्ह सिंह दुने झ्वःलिक न्हय्‌गः अमूर्त ल्वहं महालक्ष्मी पीगंद्यः कथं पुज्याइ । देगः लिक्कसं फल्चाय्‌ ने.सं. ९५१ या ल्वहंपतिइ तिपित्वाः थथबहाःया भानु नरसिंहया मुक्तिया निंतिं कलाःम्ह जीवलक्ष्मीं फल्चा दयेकाः निम्ह सिंह तयाः फाल्गुणकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु दुगु छम्ह महालक्ष्मीयात भोग बियाः गुथ्याःतय्‌त भ्वय्‌ नकेमाःगु खँ कियातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे सिमाक्वसं कुमारी द्यः नं दु । थन दँय्‌दसं थीथी नखःचखः व मोहनिया नवरथ ज्वःछि म्वःम्वः द्यइके वइ ।

मांकाःद्यः
फम्पि बजाःया पश्चिमपाखे सिमाक्वसं चिग्वःगु टायलं तिकातःगु देगः दुने मांकाःद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । छगू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह मांकाःद्यवं जव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खव ल्हातिं वरद मुद्रा ज्यानाः खटवाङ्ग घय्‌पुनाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःयात आसन दयेकाः दनाच्वंगु दु । सिमायात छचाःखेरं पःखाः दनाः ध्वाका छुनातःगु दु । ध्वाका जःखः निम्ह बःचाधिकःपिं ल्वहंया सिंह व लीया गं नं चिनातःगु दु । बौद्धतय्‌ रक्षक व हिन्दूतय्‌सं शनिदेव कथं थीथी नखःचखः व शनिवाः पतिकं पुज्याइ ।

बज्रयोगिनी
शेषनारायण देगलं फम्पि जुनाः गोरखनाथ देगः वनेगु लँपुइ बज्रयोगिनी देवीया स्वतँजाःगु कलात्मक देगः दु । ध्वाकाय्‌ जवय्‌ निम्ह खवय्‌ निम्ह ल्वहंया सिंह, त्वलं लीया पौ, लुँया गजू व पताः छानातःगु प्यागोडा शैलीया देगःया निगू तल्लाय्‌ धातुया बज्रयोगिनी देवी जव ल्हातिं बज्रकर्तिका, खव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुं च्यानाः नरमुण्ड माला क्वखानाः नृत्य मुद्राय्‌ मुसुहुं न्हिला बिज्यानाच्वंम्ह देवीया जवय्‌ व खवय्‌ धातुया सिंहिनी (सिम्बाःद्यः) व ब्याघ्रिणी (धुम्बाःद्यः) थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने व ल्यूने ल्वहंया चैत्य, ल्वहंपौ नं दु । स्वनिगःया प्यम्ह योगिनी मध्ये छम्ह योगिनी कथं काइ । श्री स्वयम्भू महापुराण फणिकेश्वर वैतराग महात्म्य कथं ओदिथान आचार्यं मांसाहुति यज्ञ यानाः अष्टसिद्धि वर कयाः श्री बज्रयोगिनी देवीया प्रतिमा दयेकाबिज्यात । बौद्धतय्‌सं श्रद्धाभक्तिं पुज्याइम्ह थुम्ह द्यः शैव व हिन्दूतय्‌सं नं उतिकं हना वयाच्वंगु
दु । दँय्‌दसं गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु द्यःया खः जात्रा
यानाः देय्‌ चाःहुइकी । वि.सं. २०२७ या ल्वहंपतिइ हेरामाया वज्राचार्यया कुतलं देगः ल्ह्वनाः भिंकूगु न्ह्यथनातःगु दु ।

ससुद्यः
फम्पि बजाःया ससुगालय्‌ छतँजाःगु आँय्‌पा पौ चिनाः धातुया गजू छुनातःगु देगः दुने ससुमांजु बिज्यानाच्वंगु दु । प्यका ल्हातय्‌ जव ल्हातिं रुद्राक्षमाः व विणा थानाच्वंम्ह खव ल्हातिं सफू व विणा ज्वंम्ह ल्वहंया ल्वःवनापुसे च्वंम्ह ससुद्यःया छ्यं चानाः खुयायंकूगुलिं नेपाल राष्ट्रिय संग्रहालय छाउनीइ दुगु स्वयाः अथे हे च्वंक स्थानीय मनूतय्‌सं छ्यं स्वानाब्यूगु दु । थुगु मूर्ति संवत् ३१२ य्‌ हरिश्चन्द्रया काय जैतचन्द्रं कुलचन्द्र रोनेनोयात लक्ष्य यानाः सरस्वती भट्टारिकाया मूर्ति स्थापना याःगु मूर्तिया पादपिठय्‌ च्वयातःगु दु । विद्याया देवी ससुद्यः जूगुलिं दँय्‌दसं श्रीपञ्चमीकुन्हु विशेष यानाः ब्वनामिलिसे सकसिनं पुज्याइगु थन तःधंगु मेला जुइ । ससुमांजुया जःखः गणेद्यः, शिवलिङ्ग दु । पूर्व पाखेच्वंगु पलेस्वां पुखूयात रानीपुखू नं धायेगु याः ।

स्वनिगःया गनं ज्वः मलाःगु प्याखं म्हिचा प्याखं फम्पिइ दँय्‌दँसं कृष्णाष्टमी व गुंलागाः तृतियाबलय्‌ न्ह्याइगु वज्रयोगीनी जात्राया इलय्‌ हुली । थ्वयात थैली नाच नं धायेगु याः । फुल्चोकीया बलामितय्‌सं ल्हुइगु थ्व प्याखनय्‌ कृष्ण भगवानं दानव दैत्यतय्‌त संहार याइगु खः । थ्व प्याखं हुलकि देसय्‌ अनावृष्टि, महामारी थें ज्याःगु प्रकोप नाश जुइ धाइ । तर थौंकन्हय्‌ थ्वया अःखः न्ह्यइपुकेत छम्ह नागां ध्यबा दुगु पुतु म्हिचा मिसायात क्यनाः थःपाखे मन क्वसायेकेत कुतः याइगुलिं थ्वयात म्हिचा प्याखं व थैली नाच धायेगु यात । थुगु प्याखनय्‌ दाफा बाजं थानाः धनु वाण ज्वनाः छम्हेस्यां मेम्हेसित कयेके भाय्‌ यानाः जंगली प्यम्ह, पुलिस जुयाः खुकुरी ज्वनाः प्याखंपाः कयाः प्याखं ल्हुयाः युद्ध याइ । लिपतय्‌ द्यः दुबित धकाः बाजं गुरु, धनुर्वाण ज्वनातःपिं जिगिजिगि खायेवं प्याखं क्वचाइ । फम्पिइ ल्हुइकीगु फुक्क प्याखं क्यने सिधयेवं क्वचायेकेगु ज्याझ्वलय्‌ फुक्कं पीगमय्‌ पीठ पुजा यानाः द्यःपिन्त समय्‌द्वँ ब्वयाः समय्‌बजि इनाः भ्वय्‌ नयेगु परम्परा थौंतक ल्यनाच्वंगु दनि 

थथे हे सर्वसाधरण लँजुवाःतय् त्यानुयाः झासु लनेत वा बहनी बासं च्वनेत लँय् सिथसं दयेकातःगु दइ फलेचात । थुज्वःगु फलेचाया वास्तु छतजाः जक जुइ । लुखा वा झ्याः दयाच्वनी मखु । थांचात धस्वाकाः लँपु सिबें निकु स्वकु तजायेक अले माथंवंक, अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु नापनापं गाक्कं जः व फय् वयेवने जीक चकंगु थाय्या ब्यवस्था यानातःगु दइ । फलेचा मनूत च्वनाः जात्रापात्रा स्वयेत नं उपयुक्त जुइ ।

नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ ।ः इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।
तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

सवाः मसाये । अय्लाः काइबलय् लः तसकं क्वाकेगु याइमखु । लुमुलुमु धाल धायेव हे हिलेगु याइ । लः यक्व मक्वाःनिबलय् हिलेगु व यक्व क्वाकाः हिलेगुलिइ अय्लाःया सवाः पाइ । भचा ख्वाउँबलय् हे हिलाः बरु छकः अप्वः तःसां छुं पाइ मखु । लः ल्ह्यः म्हं चायेके धकाः क्वाक्क तयातल धायेव अय्लाः अप्वः हाःसां सवाः स्यनाः फ्यासु थें जुइ । मूसइगु नं म्ह्व जुइ ।