बौद्ध धर्म कथं विहार दयेकाः धार्मिक ज्याखँ यायेत छिंक चकंक अले प्यकुंलाक दयेकातःगु लागा बहाः खः । बहालय् भगवान बुद्ध (क्वाःपाःद्यः) मू द्यः कथं दयाच्वनी । अथे आगं व द्यःकू नं दइ । थुज्वःगु बहालय् नियमित कथं परम्परागत धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेगु सुविधा जुइक प्यखें नितँजाः छेँ दयाच्वनी । क्वाःपाःद्यः मदुगु तर प्यखें छेँखा अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु नेवाः वस्तीया लागा चुक खः । मूलतः नेवाः वस्ती दुने च्वनीपिं मनूतय् स्वस्थ्य जीवनया निंतिं माःगु निभाः, जः अले स्वच्छ फय्या व्यवस्था जुइमा धकाः थुकथं बहाः वा चुक कथं चकंगु थाय्या व्यवस्था यानातःगु खः ।
उलि जक मखु, थुकथंया चकंगु लागाय् अन च्वनाच्वंपिं मनुखं न्हियान्हिथंया ज्याखँया निंतिं थःथःगु लजगाः कथं छ्यलेगु याइ । समाज्याबले वा लया हयाः निभालय् पायेगुनिसें भ्वय् वा मेमेगु सांस्कृतिक ज्याखँयात नं थुज्वःगु थाय् अःपुक छ्यले खनी । छेँज्या वा लजगाःपाखें फुर्सत दइगु इलय् थःथःगु छेँखापतिकं पिहां वयाः थुकथं चकंगु बहाः वा चुकय् जःलाखःलात मुनाः सहलह ब्याकेगु, थवंथवय् म्हंफु–मफु न्यनेकने यायेगु, निभाः पायेगु, बजां त्वनेगु, इताः फ्यनेगु, सुकू थायेगु, वसः हीगु, चिकं बुकेगुनिसें मस्त म्हितेगु गतिविधिं यानाः थ्व सामाजिक सम्बन्ध व सद्भावयात क्वातुकेगु छगू केन्द्र थें जुयाच्वनी ।
नेवाः वस्तीइ मनूतय् थःथःगु निजी छेँ जुयाच्वनीसा छखा छेँ व मेगु छेँ झ्वःलाक्क अले थितुंथीक जुयाः छखा छेँया बैगलं मेगु छेँय् वने जीक लुखा छुनातःगु दइ । सामान्यतया गुगुं नं छेँय् तःजिगु, पस्ताः पुजा वा आपालं मनूत सःताः भ्वय् नकेमाल धाःसा बैगलं बैगः स्वानाः थाय्या माःगु ब्यवस्था यायेगु सुविधा दयाच्वनी ।
चतुब्रम्ह महाविहार ख्वपया दकलय् कलापूर्ण बहाः खः । थ्व बहाःयात तःधि छेँ बहाः, बहाः छेँ धकाः नं धायेगु याः । ख्वप लाय्कूया पूर्व सुकूध्वाखा वनेगु दक्षिण दिशाया लँ सिथय् थ्व बहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । चतुव्रम्ह विहार रायमल्लया शासनकालय् दयेकूगु खः ।
येँ देय्या तःक्षे बहाःया जीवचन्द्र बज्राचार्ययात ख्वपय् बसोबास याकेत जुजु राय मल्लं कुमारी क्वथा सहित विहार दयेकाः ने.सं. ६११ य् जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु खँ पञ्चरक्षा पुस्तकय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ख्वपया बहाःबही मध्ये बौद्ध वास्तुकलां परिपूर्ण विहार थ्व हे खः । थुगु विहार नितँजाः जुयाः प्यखेरं चाःहिलेछिंक दयेकातःगु दु । उत्तर मूलुखा पिने भूपतिन्द्र मल्ल कालया सिंह, सिंहनी दु । विहार दुने चुकया प्यंगू दिशाय् बज्रयानी देवदेवीपिनि मूर्ति सहित २४ पु विलम्पा तयातःगु दु ।
चतुब्रम्ह महाविहारय् मोहनिया गुन्हु तक कुमारी बिज्याकेमाःगु चलन ल्यना हे च्वंगु दु । कुमारी पुजा यायेत तलेजु पुजा छायेमाःगु प्रचलन ल्यनाच्वंगु दु । अथे हे जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु विहार वयां लिपाया सन्तानतय्सं जीर्णोद्वार यानाः दत्त समेत तयाथकूगु अभिलेख संघ दुजःपिंके सुरक्षित दु ।
चतुब्रम्ह महाविहार बज्राचार्य संघपिनि दकलय् तःधंगु विहार खः । झौरबही, थथुबही, कुथुबहीया बज्राचार्यतय् चूडाकर्म याइगु मंकाः बहाः खः । थ्व विहारनाप स्वापू दुगु प्यंगू विहार दु । थुकी मध्ये यालाछेँ, बालाखुया विहारया अस्तित्व लोप जुइधुंकूगु जूसां झौरबही, थथुबही व कुथुबहीया अस्तित्व ल्यनाच्वंगु दु । दिपंकर तथागतया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु संघपिंसं पूवंकाच्वंगु दु । अथे हे घ्यःचाकु संल्हूया सम्यक महादान गुथि चले यायेगु ज्या चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यतय्सं पूवंका वयाच्वंगु दु । चतुब्रम्ह विहार प्यंगू बहाःया बज्राचार्यतय् बज्राभिशेक यायेगु मू बहाः खः । विहारया सम्पदा थुकथं दु १) क्वाःपाः द्यः –पद्मपाणी लोकेश्वर २) पश्चिमाभिमुख दीपंकर तथागत ३) वज्रधातु चैत्य ४) स्तम्भ स्वर्ण चैत्य ५) धर्मधातु मण्डल ६) यज्ञ मण्डल ७) विश्वकर्मा भैरव ८) आगंद्यः –चक्रसम्बर
नेवाः स्थापत्यकलाया छगू बिस्कं शैली व संरचना धैगु बहाः–बही खः । विशेषत नेवाः बज्रयानी बौद्ध समुदायया धार्मिक ज्याखँ व आध्यात्मिक साधनाया केन्द्र बहाः–बही जुयाच्वंगु दु । स्थापत्यकलाया ल्याखं वर्गाकार अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु छतजाःगु छेँया छेँदिइ चकंगु दलान जुइ । दुहां वनेगु मूलुखाया चुलिंचू बहाः–बहीया मूद्यः अर्थात क्वापाःद्यः पलिस्था यानातःगु दइ । अले क्वापाःद्यःया च्वसंगु तल्लाय् पसुकाझ्याः दुगु आगंक्वथा दयेकातइ । बहाः–बहीया भौतिक संरचनाया विशेषता धैगु थुकिया न्ह्यःने अर्थात मूलँपुपाखे गुगुं झ्याः दइ मखु, अंगः दनातइ । प्राचीन इलय् बहाः–बही राष्ट्रिय सुरक्षाया केन्द्रकथं छ्यलीगु व दुने सैन्य प्रशिक्षणत जुइगुलिं पिनें छुं खंके मफयेमा धकाः थुज्वःगु संरचना दयेकातःगु खः धाइ ।
बौद्ध आख्यान कथंया द्यःपिनि किपा कियातःगु आकर्षक सिँया त्वानासिँपाखें क्वपाखायात तिबः बीकातइ । मूलुखा जःखः ल्वहंया छज्वः सिंह, श्रावकपिनि मूर्तिया नापनापं लुखा च्वसं सम्वन्धित द्यःपिनि आकृति कियातःगु सिँया त्वानासिँ नं दइ ।
यइपुक अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु बहाःया दथुइ क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने धर्मधातु चैत्य अले कलःगाः नं दइ ।