छगू फुट फाला, १० इञ्चति ब्या व १०—१२ फुटति हाकःगु निगः सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् फयां फक्व छाःगु व बल्लाःगु सिं दयेकी । निगलं सिँ दथुं भचा च्वय् व वयां निकुति क्वय् यानाः पिचायेक निप्वाः प्वाः खनातइ । कुत्याति पाकाः चाय् गाः म्हुयाः बल्लाक धंकी । च्वय्या ह्वतय् थताः व क्वय्या ह्वतय् क्वताः च्वः छहाकःचा पिहां वयेकाः कसय् जुइक तइ । क्वतालय् स्वथँ दिकी ।

बुंगमति थाय्‌या नामं बुंगद्यः जूगु खः । बुंगद्यःयात बुंगमलोकेश्वर नं धाः । बुंगद्यः यलय्‌ तःबहालय्‌ खुला व बुंगय्‌ खुला तइ । थुम्ह द्यःयात नाथ सम्प्रदायतय्‌सं मत्स्येन्द्रनाथ बौद्धतय्‌सं रक्तावलोकित्तेश्वर, लोकनाथ, करुणामय, पद्मपाणी, अन्नदाता वाय्‌ जाकि सयेकाबीम्ह, इलय्‌ वा वयेकीम्ह (वृष्टिदेवता) द्यःया रुपय्‌ कयातःगु दु । नेपालय्‌ दकलय्‌ तःहाकःगु तःधंगु जात्राया रुपय्‌ काइ । जुजु नरेन्द्रदेव, बन्धुदत्त व रथचक्र स्वम्ह वनाः आसामपाखें हःगु धापू दु । बुंगद्यःया न्हवं यायेत पाञ्जु व बज्राचार्यतय्‌सं बुंगंं हःगु लः तयाः तःबहालय्‌ कलश पूजा याइ । कलशया लः च्यागः घलय्‌ तयाः कलशाभिषेक याइ । गुह्यपूजा यानाः फलाभिषेक यायेधुंकाः नेमकुलतय्‌सं खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः लगनखेल यंकाः नवनाग दुगु घलं लुइ । न्हवं धुंकाः द्यःयात कापतं त्वपुयाः सिथं यंके थें बाजं थानाः चान्हय्‌ तःबहालय्‌ यनी । अष्टमीनिसें त्रयोदशीतक नेमकुलतय्‌सं द्यःयात लँपुलिं छाइ । द्यःयात दशकर्म विधि पूजा याइ । बैशाख कृष्ण प्रतिपदानिसें रथ दयेकी । रथया लागि यलया पुल्चोकय्‌ झिंन्यान्हु बिकी । बैशाखशुक्ल प्रतिपदाया दिनय्‌ द्यः रथय्‌ तइ । स्वन्हुतक द्यः रथय्‌ तयाः घःकू व घःचालय्‌ बलि बी । अक्षय तृतीयाकुन्हु सोह्रखुट्टे फल्चाय्‌ सादान याइ । रथय्‌ तःगु प्यन्हु दुकुन्हु चतुर्थीकुन्हु बुंगय्‌ ह्यग्रीब भैरवबयाथाय्‌ बलि बी । यलया टंगालय्‌ जटाधारी लोकेश्वर चक्वाःद्यःयात रथय्‌ तयाः उगु रथ बुंगद्यः दुगु थाय्‌ पुल्चोकतक साली । वयांलिपा मीननाथयात न्ह्यःने तयाः बुंगद्यः ल्यूल्यू गाःबहालतक साली । थुकथं हःखा, नुगः जुयाः लगंख्यलय्‌ छुं ई तयाः जाह्वलाख्यलय्‌ सालाः प्यन्हु दुकुन्हु भोटो क्यनाः बुंगद्यःयात खतय्‌ तयाः बुंगय्‌ यंकी ।

चपं हंचा

धार सिधा जूगु हं । तप्यं व समतल बुट्टा दयेकेत छ्यलीगु हं ।

बुद्ध नेवाःया नामं रचना यानादीम्ह भाजुया छेँया नां बुद्ध शाक्य नेवाः खः । वय्‌कः ने.सं.१०६४ बछला पुन्ही कुन्हु यलय् जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां हेरामाया शाक्य व बाःया नां करुणारत्न शाक्य खः ।

बुद्ध नेवाःजुं नेपालभाषा साहित्यय् काव्य, बाखं, गजल, हाइकु, च्वसु च्वयेगु यानादी । लजगाया रुपय् वय्‌कः घरेलु हस्तकला उद्यमि खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– पुजाभः (काव्य, ने.सं.११२१), कल्पबृक्ष (काव्य, ने.सं.११२२), याकः मिसाया भुजाःया (लघुकाव्य, ने.सं.११२७), चेतन गाजलं (गजल, ने.सं.११३०), मनया लसता म्ये (म्ये, ने.सं.११३०), वँचुगु सर्गः (हाइकु, ने.सं.११३२), स्वकचा (हाइकु, ने.सं.११३४), गोयन्का गुरु लुमना (लुमन्ति, ने.सं.११३४), धकिं दुनेया किपा (बाखं, ने.सं.११३५), केहेँ किजापिंत मतिनाया पौ (पौ मुना, ने.सं.११३८), छ जिगु भिन्तुना (म्येचाः, ने.सं. ११२९) खः । भाजु बुद्ध नेवाः उत्कृष्ट घरेलु हस्तकला उद्यमि (वि.सं. २०४४) व ईल्वहँ ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं.११३२) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।

सन् १९८८ स फिलिपिन्सपाखें जैविक प्रविधि विषयस विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानावःम्ह बुद्ध रत्न खडगी राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानया सदस्य सचिव तक जुयादिल । स्वांसिमाय् खनेदइगु ल्वय् लायेकेत त्रिकोड्रमा थुज्वःगु बायोएजेण्टया विकास याःम्ह छम्ह वैज्ञानिक खः । अमेरिकाया फुलब्राइट अले स्विडेनया अन्तरराष्ट्रिय विज्ञान फाउण्डेशनया फेलोसिपय् वय्कलं उखेपाखे नं ज्या याये धुंकूगु दु ।

भाजु चैत्य रत्नया काय् भाजु बुद्ध रत्न शाक्य सन् १९४६ स येँ, लगमय् जन्म जूम्ह थ्वयकः छम्ह बुँज्या व सिसाबुसाया पुसात न्हूगु विधिकथं विकास यायेगुली आपालं योगदान ब्यूम्ह खः । विशेष यानाः कृषि प्रविधि ख्यलय् थ्वय्कलं न्हू पुस्तायात ज्ञान बीगुली महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल ।

साहित्य ख्यलय् बुद्ध साय्‌मि कथं नांजाःम्ह बुद्धरत्न मानन्धरया जन्म मां पद्मकुमारी मानन्धर व बौ ज्यानबहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं १०६४ स येँया चिकंमुगः त्वालय् जूगु खः । भाजु बुद्ध साय्‌मि नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह अग्रज आधुनिक कविया नापं समालोचक नं खः । मचाबलय् हे मां मदयाः पाजुपिंथाय् हुर्के जूम्ह बुद्ध साय्‌मिया न्हापां पिदंगु रचना मां मालाच्वना (सितु, १३ ने.सं १०८६) नांगु कविता खः । अथेहे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कृति जि : जिगु वर्तमान (ने.सं.१०९४) कविता संग्रह खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु मेगु कृति जिन्दगी : बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि (ने.सं.१११७) कविता संग्रह ख ।

पुलांगु परम्पराप्रति तिब्र विद्रोह यानादीम्ह विद्रोही कवि कथं नांजाःम्ह बुद्ध साय्‌मिया जि जिगु वर्तमान दुने च्वंगु कविता मध्ये शहीदया मिखाय् शहीद दिवस छपु न्ह्यथनेबहगु कविता खः । थ्व कविताय् केवल परम्परा हनेत जक दँय् छक न्ह्याकाच्वंगु शहीद दिवसप्रति, तच्वःगु सम्बेदनात्मक ब्यंग्य यानादीगु दु । थ्वहे कृति दुनेया मेगु मां मालाच्वना धइगु कविताय् कवि बुद्ध साय्‌मिं मां खँग्वःयात हे विद्रोह व शंकाया मिखां स्वयादीगु दु । फुक्क मां मां हे जुइ मफुगु, फुक्क मस्तय्‌त छगू हे दृष्टिं स्वये मफुगु, गुकिं यानाः इतिहासय् थीथी कथंया घटना जूगु खँ लुमंकाः कविं धात्थेंयाम्ह छम्ह मां मालाच्वनागु खँ न्ह्यथनादीगु दु ।

कवि बुद्ध साय्‌मिया मेगु कविताकृति जीन्दगी बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि दुने कविताय् कविं थः छम्ह समाजया परम्परायात कुंखिना याकःचा म्वानाच्वना धकाः तायेकादीगु दुसा छपु लँ मालाच्वना चिकिचाहाकःगु कविताय् परम्पराया रुपय् ल्वहंयात पुज्याना द्यः यायेगु परम्परायात बम बारुदं मुइकाः मेगु न्हूगु लँपु मालेमाःगु खँ प्वंकादीगु दु ।

कवि बुद्ध साय्‌मिं वर्तमाननाप ल्वानाः वर्तमानया समसामयिकताय् थःत चिनातयेत सिबें कयेकुंगु, भ्वाभःगु पंगःया विरोधय् असहमतिया सः थनाः कन्हय्‌या निंतिं छुं कुतः यायेमाःगु खँ कुलादीम्ह समसामयिक यथार्थताप्रति सचेत भविष्यप्रति आस्था तइम्ह कवि खः ।

नेपालभाषा काव्य ख्यलय् विद्रोही कविकथं स्थापितम्ह बुद्ध साय्‌मिया गद्य रचना कृति नं पिदंगु दु । कविता : थौंया मिखां गद्य कृति दुने कवि बुद्ध साय्‌मिं कवि तथा कविता सम्बन्धी थःगु धारणा नं यचुक ब्वयादीगु दु । कविता च्वयेगु नापं पासापिनिगु सफुलिइ समिक्षात्मक भूमिका च्वयेगु जक मखु कवि बुद्ध साय्‌मिं नेपालभाषाया थीथी संस्था व थीथी इलय् जूगु भाषिक साहित्यिक आन्दोलनय् सक्रियरुपं ब्वति कयाः थःगु मां भाय्‌या नितिं आपालं योगदान बियादीम्ह छम्ह अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः नं खः । थःगु जीवनया लिपांगु इलय् अर्थात् देशय् गणतन्त्रया स्थापना जुइधुंकाः नेवाःतय्‌गु प्रतिनिधिमूलक नेपाः पार्टिया प्रतिनिधित्वया यानाः वय्‌कः सांसद नं जुयादिल । थथे सांसद जुयादीबलय् वय्‌कलं थः याकःचा जूसां मातृभाषाया निंतिं सदनय् सः थ्वयेकेगु त्वःतामदी । थथे थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात नेपालभाषा साहित्य राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

अबु पूर्णनन्द बज्राचार्य व मां सुर्यप्रभा बज्राचार्यया क्वखं वि.सं. १९७८ य् येँया क्वाःबहालय् जन्म जूम्ह सप्तरत्न हे भिक्षु बुद्धघोष खः । वि.सं. १९९७ य् कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण याःम्ह भिक्षु बुद्धघोष नेपाःया न्याम्हम्ह संघनायक खः ।

म्यानमारय् बुद्ध शिक्षा अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालय् बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्थापना याःम्ह प्रमुख व्यक्ति खः । वि.सं. २०१८ य् नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षा स्थापना यानालि ताःई तक बौद्ध परियत्ति शिक्षाध्यक्ष जुयाबिज्याःगु दुसा बौद्ध परियत्ति शिक्षाया केन्द्रीय परिक्षा नियन्त्रक नं जुयाबिज्यात । अथेहे अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोलया आपालं बुद्ध शिक्षाया च्वसु पिदंगु दुसा नीन्यागुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । लोक विकासय् बुद्ध धर्मया महत्ता, सह यायेगुया सहस्रगुण, दुर्लभ मनुष्य जीवन, परियत्ति शिक्षाया महत्व,थेंज्याःगु आपालं व्यावहारिक शिक्षाया च्वसु च्वयाबिज्याःम्ह वसपोलया प्रकाशन जूगु सफूत थथे दु –

बुद्ध धर्म सम्बन्धी सामान्य ज्ञान प्रश्नावली (ने.सं. १०८५), धर्म नगर (वि.सं. २०३२), आसिविसोपम सुत्र (वि.सं. २०३६), बुद्ध धर्म संघ व बुद्ध शासन (वि.सं. २०३६), महासत्तिपठ्ठान सुत्र (वि.सं. २०३७), जप पाठ व ध्यान (वि.सं. २०४०), महासमय सुत्र (वि.सं. २०४१), कम्मठ्ठानदीपनी (वि.सं. २०४७), अभिधर्म संग्रह (वि.सं. २०४८), बौद्ध शिशु बोध (वि.सं. २०३७), निपु सुत्र (वि.सं. २०२१), त्रिरत्नया गुण व आनिशंस, शरणागमनया महत्व, पञ्चशीलया महत्व, मन शान्त जुइगु मार्ग, त्रिरत्न बन्दना, परित्त सुत्र आदि । बुद्ध शासनया इतिहासय् महत्वपूर्णगु बर्माय् सन् १९५४ निसें १९५६ तक जूगु खुक्वःगु संगायनाय् संगीतिकारक कथं उपस्थित जुयाः उल्लेख्य योगदान बियाबिज्याःगुलिं वय्‌कःया ज्याया सम्मान यासें वि.सं. २०५६ (सन् १९९९) य् म्यानमार सरकारं अग्ग महासद्धम्मज्योतिक धज उपाधिं सम्मानित याःगु खः । थुकथं बुद्ध धर्म प्रचार व नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल वि.सं. २०६८ आश्विन ८ गते दिवंगत जुयाबिज्यात ।

बुद्धधर्म व नेपाल भाषा नेपालभाषा पुनर्जागरण कालया छम्ह महारथी, नेपालभाषाया न्हापांम्ह पत्रकार धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् ने.सं १०४५ निसें १०५० तक पिदंगु बुद्धधर्म व नेपाल भाषा पत्रिकाया फुक्क अंक छथाय् मुनाः सम्पादन यानाः पिकयातःगु सफू खः । थ्व सफूया सम्पादक तथा प्रकाशक कवि शिरोमणी वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खः । वय्‌कलं थ्व सफू स्व. धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः बुद्ध जयन्तीया लसताय् १०९२ स पिकयादीगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपाल भाषा ने.सं १०४५ वैशाखपुन्हि कुन्हुनिसें पिदनाः बुद्ध धम्र्मया नामं निगू अंक अनंलि बुद्ध धम्र्म नेपाल भाषा धकाः छगू अंक अले हानं बुद्धधर्म व नेपाल भाषा धयागु नामं न्हय्‌गू  अंक यानाः न्यादँ तकया दुने जम्मा झिक्वः प्रकाशित जूगु पत्रिका खः ।

झिगू अंकजक प्रकाशित जूगु जूसां छगुलिइ हे आपालं अंक ल्वाकछ्यानाः पिकाःगु ल्याखं १९ अंक थ्यंगु खः । थथे थ्व पत्रिकाया १९ अंक फुक्क उखेलाः थुखेलाः मजुइमा, लिपाया पुस्तां नं थ्व पत्रिका ब्वनेखनेमा धकाः फुक्क अंक छथासं मुनाः लाकौलजुं सफूया रुपय् पिकयादीगु खः ।

वय्‌कलं थ्व सफुलिइ बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाया थीथी अंकया संकलन जक दुथ्याकेगु मयासे धर्मादित्य धर्माचार्यया जीवनी व योगदान लिसें वैकुण्ठप्रसाद लाकौल सहित तत्कालीन च्याम्ह विद्वानपिनिगु वुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका सम्बन्धी ओजपूर्ण मन्तव्य नं दुथ्याकादीगुलिं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याःगु दु ।

वय्कः छम्ह प्रस्तर मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४३ असारय् यलया भिन्छेबहालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. पुनज्योति बज्राचार्यपाखें हःपाः कयाः प्रस्तर मूर्तिकला ख्यलय्् ने.सं. १०४३ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धैगु प्रस्तरया बौद्ध मूर्ति, चैत्य, स्तम्भ व प्रस्तरया हे झ्याःत निर्माण याना पलिस्था यायेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) यल किन्द्वलय् ७ फिटया बुद्ध मूर्ति निर्माण यानाः पलिस्था २) नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय् प्रस्तरया तिकिझ्याः निर्माण यानाः पलिस्था ३) येँया पचलि घातय् प्रस्तरया १०० थान १२ इञ्चया थी थी देवी देवतापिनिगु मूर्ति निर्माण यानाः पलिस्था ४) नारायणहिति राजदरवारया दक्षिण ध्वाखाया प्रस्तरया किसि, सल व ल्वहंहितिया निर्माण । ५) बर्माय् निर्माण जूगु पशुपति मन्दिरया ३० इञ्च तःजाःगु जलहरी निर्माण ५) कलकत्ता महावाणिज्य दुतावासय् महादेवया मूर्ति निर्माण ६) गुहेश्वरीया मूलुखाय् अष्टमातृका देवी देवता निर्माण ७) वीरगञ्जया मिसवाय् ७ फिटया बुद्ध मूर्ति निर्माण ८) तात्कालिन नेपाल प्रहरी मार्फट ७५ गू जिल्लाया थी थी चौकीइ प्रस्तरया भगवती मूर्ति निर्माण व पलिस्था ९) २५० थान चैत्य स्वनिगःया थीथी थासय् थीथी इलय् निर्माण यानाः पलिस्था । मान पदक तक्मा— इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कार ।