बत्तिस पुतलिका सिंहासन द्वात्रिंशिका जुजु विक्रमादित्यया सिहांसनं पिहांवःपिं स्वीनिम्ह लापचां कंगु ३२ पु बाखंया पुचः खः । थुकी जुजु जुइपिंके बुद्धि, त्याग, पराक्रम आदि थेंज्याःगु गुण दयेमाः धैगु सन्देश बियातःगु दु । थीथी रोमाञ्चित घटना न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थनाः मनोरञ्जन बीगु हे थज्याःगु बाखंया मू उद्देश्य खयांनं बौद्धिक कसरतया नापं नैतिक आचरण पालन याकेबीगु ज्यायात नं उलि हे थाय् बियातःगु दु । थ्व सफूया छगू संस्करण भाजु हायन्सनं (इ.सं १९३९) पिकयादीगु दु ।
चित्रकार वत्सगोपाल वैद्यया जन्म ने.सं. १०६६ कौलागाः द्वादसि, सोमबारखुन्हु यलया सौगः त्वालय् अबु कृष्णगोपाल वैद्य व मां पूर्णमाया वैद्यया कोखं जूगु खः । भारतया बम्बईपाखें जी.डी. आर्ट यानादीम्ह वय्कलं कला अधिकृत जुयाः सेवा यानादीगु खः । वय्कः वाद्यवादक नं खः । वय्कलं २०२० सालनिसें वाद्यवादनय् सांस्कृतिक बाजं दमोेखिं थाना वयाच्वंगु दु । वय्कलं सन् १९७० निसें चित्र च्वया च्वनादीम्ह वय्कलं स्वक्वः तक याकः चित्रकला ब्वज्या यानादीगु खः । वय्कलं मंकाः कला ब्वज्या येँय्, पोखरा, अमेरिका, जापान, अष्ट्रेलिया, बेलायतय् नं यानादीगु दु । वय्कःया वि.सं. २०५५ य् ‘सिर्जनात्मक क्रियाकलाप किन ?’ व ‘क्रियटिभ एक्सप्रेसन थ्रो आर्ट’ सपूm पिदंगु दु । वय्कः २०३१ सालय् जूगु पोष्टर प्रतियोगिताय् न्हाप, २०२७ सालय् जूगु राष्ट्रिय प्रदर्शनीइ न्हाप, २०३८ सालय् जूगु प्रथम द्विवार्षिकी प्रदर्शनीइ स्वर्णपदक त्याकादीगु दु । वय्कःयात वीरेन्द्र कला पदक व गोरखा दक्षिणवाहु चौथा पदक नं द्यछाःगु दु ।
मां लक्ष्मेश्वरी राजोपाध्याय व अबु रामज्वालानन्द राजोपाध्यायया कोखं ने.सं. १०७५ कछलागाः अस्तमि, बुधबारखुन्हु यलया पट्को त्वालय् बदन राजोपाध्याय (बदनज्वालानन्द शर्मा)या जन्म जूगु खः । मचांनिसें हे संगीतय् लगाव दुम्ह राजोपाध्यायं बिसं २०३४ य् रेडियो नेपालय् दुहां वनाः औपचारिकरुपं थःगु सांगीतिक यात्रा न्ह्याकूगु खः । थ्वय्कलं लजगाःकथं २२ दँ तक कर्मचारी संचय कोषय् ज्या यानादिल । बि.सं. २०५३ सालं संचय कोषया शाखा अधिकृतया लजगाः त्वःताः नेवाः व नेपाली सांगीतिक ख्यलं लोकतान्त्रिक गणतन्त्र प्राप्तिया आन्दोलनय् थःत पानादिल । थ्वय्कःयात जागीरया सिलसिलाय् कर्मचारी हकहितया आन्दोलन (बिसं २०३८) य् व २०४६ या प्रजातान्त्रिक आन्दोलनया झ्वलय् ज्वना नं यंकूगु खः । जनप्रशासन व नेपालभाषाय् स्नातकोत्तर तकया शिक्षा कयादीम्ह थ्वय्कलं थौंकन्हय् नेवाः म्येय् अनुसन्धान याना च्वनादीगु दु । थ्वय्कलं क्षितिज परिवारपाखें नेपालभाषाया म्येचाः ‘क्षितिज’–२०३८), नेपालभाषाया म्येचाः ‘ब्वाला’ (२०५४) व खय्भाय्या म्येचाः ’क्षितिज’ (२०४०), ’सुन आमा सुन बाबा’ म्येचाः (२०५५) य् थःगु एकल संगीत (शम्भु अमात्य नाप छपु म्ये संयुक्त), इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजपाखें ‘जनता र देशको निम्ति’ (२०५३), नेपालभाषा अडियो सिडि ‘सवाः’ (२०५८) व मेमेगु अडियो भिडियो सिडिइ थःगु सिर्जना दुथ्याका दीगु दु ।
थ्वय्कलं आपालं श्रष्टातय्गु सिर्जनाय् समीक्षा नं यानादीगु दुसा नेपाःया थीथी जिल्ला व भारतया दिल्ली, कलकत्ताय् जूगु सामन्तवाद व साम्राज्यवाद विरोधी मञ्चय् थःगु प्रस्तुति बियादीगु दु । अथे हे नेवाः स्वायत्त राज्य पलिस्थाया निंतिं स्वंगु नेवाःस्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया मञ्चय् जनजागरण म्ये न्ह्यब्वया दीगु दु । नापं २०६२÷०६३ या जनआन्दोलनय् नागरिक समाजपाखें ग्वसाः ग्वःगु राजतन्त्र विरोधी मञ्चय् जनजागरण म्ये हालाः सक्रिय सहभागी जुयादीगु दु । ब्वाला क्लबया पलिस्था छ्याञ्जे (२०३२), क्षितिज सांस्कृतिक परिवारया पलिस्था दुजः (२०३८), ललितपुर सांस्कृतिक कुञ्जया पलिस्था नायः (२०४२), इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजया पलिस्था दांभरिं (२०४४), प्रगतिशील सांस्कृतिक संगठनया न्वकू (२०५७), कन्सियस् म्यूजिक क्लबया पलिस्था नायः (२०५८), नेपालभाषा मंकाः खलः यल सांस्कृतिक समितिया कजि (२०६१), अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक महासंघ सचिवालय दुजः (२०६४), नेपाल संगीत नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानया प्राज्ञय् नियुक्ति (२०६६), अखिल नेपाल जनकलाकार संघया सल्लाहकार (२०६६), संगीत प्रवाहया पलिस्था नायः, वाद्य शिरोमणि गणेशलाल संगीत प्रतिष्ठानया जिवंकाछि जः, पारिजात स्मृति केन्द्रया सदस्य सचिव (२०७१) लिसेंया थीथी संस्थाय् च्वनाः थ्वय्कलं ज्या यानादीगु दु । थ्वय्कः सांस्कृतिक ख्यलय्य् जक हे मखु थीथी सामाजिक संस्था व पत्रकारिताय् नं उतिकं हे सक्रिय जुयादी । राजोपाध्याय समाजया पलिस्था नायः (२०६४), नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समितिया सचिवालय दुजः (ने.सं. ११२९), भुल्खु टोल सुधार समितिया पलिस्था नायः (२०६९), पट्को त्वाः सुधार समितिया पलिस्था नायः (२०७२ निसें आःतकं), प्रगतिशील अभियानया पलिस्था नायः, नेवाः मुक्ति मोर्चाया न्वकू, नेवाः देय् दबू केन्द्रीय दुजः (नेसं ११३९ – ११४१), राष्ट्रिय सुस्त मनःस्थिति कल्याण संस्था केन्द्रीय समिति (बिसं २०७३ – २०७९) नापं जिल्ला समिति व विद्यालयया नायः (बिसं २०७२ निसें आःतक ) जुयाः ज्या यानादीगु दु । अथे हे थ्वय्कलं थीथी सांगीतिक धेंधेंबल्लाः कासाय् निर्णायकया नं भूमिका म्हितादीगु दु । थ्वय्कःयात पारिजात स्मृति केन्द्रं पारिजात कला सम्मान २०६७ पाखें छाय्प्यूगु दु नापं दान्यहिरा सिरपाःया दातापाखें ‘जित यःगु म्ये’ (२०७६) अन्तर्गत सम्मान याःगु दु । नापनापं सांगीतिक धेंधेंबल्लाः कासाय् आपालं सिरपाः नं त्याकादीगु दु । थुलिं नं थ्वय्कःया म्हसीका पूमवंनि, थ्वय्कःया योगदान दुगु मेगु ख्यः धैगु पत्रकारिता खः । पत्रकारिताया ख्यलय् थ्वय्कलं झीगु स्वनिगः दैनिकय् ज्या यानादिलसा लिपा नेवाः सन्देश वाःपतिइ (बिसं २०६७ – २०६८) प्रधान सम्पादकया भूमिका म्हितादिल । अथे हे नेवा देय् दबूया नीन्याक्वःगु बुसादँ लुमन्ति पौ (नेसं ११३९) या नं सम्पादक जुयाः ज्या यानादिल । थ्वय्कःया थीथी पत्रिकाय् संस्कृति सम्बन्धि च्वसुत पिहां वःगु दु । थौंकन्हय् वय्कलं नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिदनीगु नेपालभाषाया ‘थायभु’ पत्रिकाय् कार्यकारी सम्पादकया भूमिका निर्वाह याना च्वनादीगु दु ।
येँया भोटेबहाःया अबुजु पुस्तमान व मां चन्द्रिकादेवीया कोखं जन्म जूम्ह बद्रीमान सिंह भारतया जादवपुर विश्वविद्यालयपाखें इन्जिनियरिङ्ग विधाय् स्नातक जुयादीम्ह, लिपा वेलायतं विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु खः । थ्वय्कः विशेष यानाः स्वनिगःदुने विद्युत लाइन प्रसारणया डिजाइन याःम्ह छम्ह न्ह्यलुवाः प्राविधिक खः । लिपा बालाजु–बीरगञ्ज तकया प्रसारया ज्याय् मूभूमिका म्हितादिल । थाय्थासय् विद्युत प्रसारणया सव–स्टेशन दयेकेगुली थ्वय्कः न्ह्यलुवाः खः । सन् १९३४ स जन्म जूम्ह थ्वय्कः तःदँतक नेपालय् विद्युत ख्यःया विकासय् ज्या यानादिल ।
बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।
बं ल्ह्वनेत न्वकीगु ज्याभः । भुस्याः बां वयेक सुं थानातइ । लथ्याये जीक नाइसे च्वंकातइ । ल्यूने ज्वने छिंक ग्वाराचा वयेकातइ । लय्ति दापाः वन धायेव थुकिं न्वकाः चलाय् प्वंकी ।
बय् म्हुतुं पुइगु परम्परागत नेवाः सूरबाजं खः । निपा ल्हाःतिं तप्यंक क्वस्वयेक ज्वनाः पुइगु बय् बिस्कं पहःया बाजं खः । मेया धून पुइगु बय्यात गुहालिकथं तालबाजं क्वंचाखिं, ताः व बभू थाइ । क्वंचाखिं मेमेथाय् नं थाःसां नापं बय् पुइगु चलन धाःसा येँय् बाहेक मेथाय् खने मदु । येँय् नेवाः परम्परागत बाजं तयाः भौमचा लँ स्वःवनीबलय् भौमचाया छेँय् थ्यनकि दापा थाइगु खःसा लँ दुच्छि मे हाले म्वायेक क्वंचाखिं थानाः बय् पुइगु बिस्कं चलन दु । थ्व बाहेक थीथी जात्रा पर्वय् नं लँय् वनीबलय् क्वंचाखिं थानाः बय् पुइ । क्वंचाखिं–बय्या पुचलय् निम्हेस्यां निगः क्वंचाखिं थाइसा म्ह्वतिं निम्हेस्यां बय् पुइ, याकःचां जक पुइ मखु । नेवाः समाजय् बय्या छ्यलाबुला बुलुहुं म्ह्व जुया वनाच्वंगु दु । दथु फुस्लुंगु २–३ मिमि फिगु सतिसाः सिँयागु बय् २५ सेमि हाकः व ३ सेमि ब्या जुइ । बय्या प्वःकाय् सालुगु मे दुगु मेप्वाः दइ । बय्या द्यःने नासःप्वाः छप्वाः व सूरप्वाः न्हय्प्वाः दइसा तःलय् नं छप्वाः सूरप्वाः दइ । मेप्वाः जःखः व च्वकाया घेराय् बुट्टा कियातःगु वहःया पातां भुनाः छाय्पियातःगु बय् नं खनेदु ।
बय् पुइत दकलय् क्वय्या सूरप्वाः ती म्वाः । ती म्वाःगु सूरप्वाः च्वसं खुप्वाः सूरप्वालय् निपां ल्हाःया च्वलापतिं, दथुपतिं व अंगूपतिनं माःकथं तीगु व चायेकेगु यानाः थीथी स्वर पिकाइगु खः । तःलय्या सूरप्वाः माःकथं बुरापतिनं तीगु चायेकीगु खः । बय्या मेप्वाः तिनाः म्हुतुं पूm पूm यानाः न्यायेकीगु बसय् माःकथं सूरप्वाःया पतिं संकाः धून पुइ । सरगमया दक्वं स्वर पिकाये मज्यूगु व स्वरया बिस्तार नं मगाःगुलिं बाँसुरिं थें बसं दक्वं मेया धून पुइ मछिं ।
भगवान बुद्धया राजधानी कपिलवस्तुइ विरुढकं याःगु आक्रमणपाखें बचे जुइत लिसें ब्यापार व्यवसाय व धर्म प्रचार आदिया कारणं थीथी इलय् बाय् हिलाः शाक्यत स्वनिगलय् च्वंवःगु खनेदु । थुमिगु लजगाः विशेष यानाः लुँवहः सम्बन्धी ज्या यायेगु, धातुया द्यः दयेकेगु आदि खः ।
लजगाः व सरकारी ज्याखं यानाः स्वनिगःया शाक्यतय् बसोबास लिपा नेपाःया थीथी जिल्लाया शहरय् नं जूवन । शाक्यतय्त बरे नं धाइ । बरे खँग्वः “वन्द्य” या अपभ्रंश जुयाः वःगु खः । वन्द्यया अर्थ वन्दना यायेबहम्ह खः । भिक्षुत्व ग्रहण यानाः इपिं वन्द्य जूगु खः । थुपिं स्वनिगःया बहाःबहिलिइ च्वनेगु याइ । संघ परम्परा थुगु जातया छगू विशेषता खः ।
बर्नहार्ड क्वयलभर जर्मनया नागरिक खः । कोलन धैगु थासय् जन्म जूम्ह वय्क: भारतीय उप–महाद्वीप संस्कृतिया छम्ह विज्ञ कथं नांजाः । वय्कलं कोलन विश्वविद्यालयपाखें सन् १९६५ इ तोखारिन भाय्या बाक्य विन्यास सम्बन्धय् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानादीगु खः । तोखारिन चीनया उत्तर–पश्चिम लागाया सिनच्याङ्ग प्रान्तदुनेया अतिक पुलांगु आदिवासी समुदायया भाय् खः, थुगु भाय्यात भारोपेली परिवारदुने लाः धकाः नालातःगु दु । जर्मनया उत्तरी लागाया किल विश्वविद्यालयय् सन १९७४ निसें १९९३ तक, थ्वयां लिपा जर्मनया हे लिपजिग विश्वविद्यालयय् प्राध्यापनया लजगाः यानादीम्ह वय्क:लं छक्वः नेपाः वयाः थनया भाषा, संस्कृति, सम्पदा अले वास्तुकलासम्बन्धी प्रारम्भिक ज्ञान प्राप्त यायेधुनेवं थुकियात हृ थःगु अध्ययनया लागा कथं नाला कयादीगु खः । वय्कलं तःदँ तक नेपालय् च्वनाः तःगु ख्यलय् अध्ययन अनुसन्धान ज्या यानादीगु खः । भाषा विज्ञान, शब्दकोश, वास्तुकला, सम्पदा आदि क्वय्लभर भाजुया अध्ययनया लागा खः ।
थःहे तिरिमय्जु डा. उरलिके क्वय्लभरनापं जानाः सन १९७८ य् पिथंगु वय्क:या नेवाःभाय्या क्रिया वाक्य विन्यास सफू अतिकं न्ह्यथनेबहः जू । जर्मन सरकारयापाखें भालाकाःगु ख्वपदेया सम्पदा संरक्षण परियोजनाया छम्ह विज्ञ कथं नेपालय् च्वनाः ज्या यायेगु झ्वलय् विशेष यानाः स्वनिगःया वास्तुकला, नगरिय सभ्यता, संस्कृतिनिसें नेवाः भाय्या सम्बन्धय् दुग्यंक अध्ययन अनुसन्धान ज्या यानादिल । थुगु हे स्थलगत अले व्यावहारिक ज्ञानया लिधंसाय् वय्कलं भाषाविद् ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य व मेम्ह जर्मन विज्ञ नील गुटस्चोलिसे जानाः पिकयादीगु “Newar Towns and Buildings; An lustrated Dictionary Newar-English” छगू तःजिगु सफू खः । अथेहे पण्डित हेमराज शाक्यनाप जानाः तयार याःगु क्वय्लभर भाजुया मेगु नांजाःगु कृति धैगु यल रुद्रवर्ण विहारया लिखतया अध्ययन व पिथना खः । वय्क:या स्वयम्भु चैत्यया पुनःनिर्माण अले उकिया वास्तुशैलीया सचित्र सफू व नेपाःया परम्परागत चित्रकलाया लिधँसाय् देगःया निर्माणसम्बन्धी सफूत नं उलि महत्वपूर्ण जू । नेपाःया वास्तुकला, सम्पदा अले भाषा विज्ञान, शब्दकोशया ख्यलय् ज्वःमदुगु तिबः बियादीगुलिं जुजु वीरेन्द्रपाखें क्वय्लभर भाजुयात त्रि–शक्तिपदपाखें विभुषित याःगु खः ।
थीथी नापया प्वाः खनेगु ज्याभः । छगू लाइननिसें निगूगु लाइन व्यासया प्वाः खनेगु चीधंगु हाते बर्मा । छगू इञ्चतक ब्यासया प्वाः खनेगु तःधंगु बर्मा (ratchet brece) ।