बा शाम्भवानन्द राजोपाध्याय व मां अमरवाणी राजोपाध्याय्‌या कोखं ने.सं. १०५५ तछलाय् मखंत्वालय् साहित्यकार भाजु बलदेव जुजुया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां बलदेव राजोपाध्याय खः । वय्‌कलं अध्ययनया झ्वलय् न्याय दर्शननाप स्वापू दुगु नब्य न्यायाचार्य क्वचायेकादीगु दु । भाजु बलदेव जुजुयाके संस्कृत व दर्शनपाखे गाक्कं ज्ञान दुगुलिं स्कूलय् संस्कृत स्यनेज्या यानादीसा कलेजय् नेपालभाषा साहित्य स्यनादी । भाजु बलदेब जुजु मचां निसें कर्मकाण्ड व संस्कारया ज्या यायेगु संस्कारय् ब्वलंगुलिं वय्‌कःया च्वसा सांस्कृतिक निबन्ध/प्रबन्धपाखे न्ह्याःगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु खड्ग सुरक्षाया प्रतिक च्वखँ (ज्वलान्हाय्‌कं) खः ।

नेपाःया धर्म व संस्कृति विषययात कयाः मालेज्या यानाः च्वसु च्वइपिं च्वमिपिं मध्ये भाजु बलदेव जुजु छम्ह नं खः । थ्वहे झ्वलय् नेपाःया धर्म व संस्कृति, तान्त्रिक खँचुत दुथ्याकाःतःगु सफू तलेजु (ने.सं. १११४), नेवाः संस्कृति व नेवाः दर्शन (ने.सं. १११६), नेवाः संस्कार व नेवाः विधि (ने.सं.१११९) पिथनादीधुंकूगु दुसा लिपा वय्‌कलं सुरेन्द्रमान श्रेष्ठनाप जानाः तन्त्रनाप स्वापू दुगु च्वसु दुथ्याकाः तान्त्रिक द्यः व तान्त्रिक पुजा नांगु सफू पिथनादिल । अथेहे वय्‌कलं नेपाःया संस्कार व संस्कृति नाप स्वापुदुगु गुपु च्वसुत दुथ्याकाः कान्तिपुर (ने.सं. ११०८) नांगु सफू पिथनादीगु दु ।

नेपाःया संस्कृति व नेवाः दर्शनया संरक्षण व सम्बद्र्धन यायेगु तातुनाः भाजु बलदेव जुजुं वैदिक प्रतिस्थान नीस्वनाः थ्व प्रतिस्थानया संस्थापक नं जुयादिल । अथेहे थ्वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया नं पार्षद खः । थज्याःगु ज्यायात कदर यासें भाजु बलदेव जुजुयात लोकसाहित्य परिषद्ं गौरी अनन्त सिरपाः (ने.सं. १११६), नेपालभाषा परिषदं ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११२०)पाखें हंगु दु ।

बलम्बुया नेवाः बस्तिइ कौलाथ्व दशमीकुन्हु पिहां वइगु पायाःया विशेषताकथं छम्हसिनं वँचुगु जामा लँ फिनाः प्वंगा ज्वनाः पायाः पिहां वइ । धिमय् व काहां पुयाः वइपिनिगु लिउ लिउ तुयूगु, म्हासुगु, वँचुगु, हाकुगु जामा लं फिनाः खड्ग ज्वनावइ । उपिं मध्ये छम्ह हाकुगु लं फिनाः म्हया लिउने ढाल घानाः हताः (युद्ध) या लू क्यनेथें तिंतिंन्हुयाः खड्ग चाःहीकाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनी ।

नुवाकोटया महासामन्त अंशुवर्माया वंशज बर्मामीपाखें बलामि जूगु धाइ । बलामितय्त बालामि नं धायेगु याः । थुमिसं सिं पालाः मीगु ज्या याइ । बौद्धमार्गी खःसां हिन्दुधर्म माने याइपिं बलामितय्गु आदिभूमि मकवानपुरया चित्लाङ्ग खः । थुमिसं चित्लाङ्गय् पिदनीगु तान्त्रिक प्याखं हुइकाः द्यःया जात्रा नं याइ । थुपिं धादिङ्या जीतपुर, नुवाकोट ओखरपौवाया कागती गामय्, येँया फम्पि, थानकोट व टोखाय् बस्ती दु ।
फम्पिइ महालक्ष्मी द्यःया थासं पिदनीगु
कान्ति प्याखं व कृष्णाष्टमीबलय् पिकाइगु
जात्राय् बलामीत थीथी प्याखंम्वया रुपय् प्याखं हुइ । नुवाकोटया कागति गामय् बलामितय्सं महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ ।

नेपाःया लोक नृत्य, शाश्त्रीय नृत्य, आधुनिक नृत्य, गीति नाटक व नृत्य नाटकया छम्ह ज्वःमदुम्ह प्याखंहुलामि व स्यनामि बसन्त श्रेष्ठ खः । नृत्य ख्यलय्‌ तसकं नांजाःम्ह बस्न्त श्रेष्ठया जन्म बि सं २००६ सालया मंसीर ८ गते जूगु खः । वय्‌कःया अबुया नां सानुमान श्रेष्ठ व मांया नां सन्तमाया श्रेष्ठ खः । गुलिखे गीति नाटक व नृत्य नाटकया नापनापं नेपाःया न्हापांगु गीति चलचित्र ‘गौंथली’ या निर्देशन याःम्ह खः बसन्त श्रेष्ठ । नेवाः संकिपा ‘राजमति’या वयकः नृत्य निर्देशक खः । निर्देशक प्रकाश थापाया “सिन्दूर” संकिपानिसें संकिपाया नृत्य निर्देशनपाखे पलाः न्ह्याकुम्ह बसन्त श्रेष्ठं सलंसः संकिपाय्‌ नृत्य निर्देशन याःगु दु । उकि मध्ये ‘राजमति‘, ‘प्रेमपिण्ड‘, ‘बसन्ती’ तसकं च्वछाय्‌ बहगु खः । बसन्त श्रेष्ठ बि सं २०२१ सालनिसें २०५८ सालतक तत्कालिन नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया नृत्य शाखाया कजि जुयादिल । भारत व इटालिइ नृत्यया प्रशिक्षण कयातःम्ह बसन्त श्रेष्ठ नेपाःया विभिन्न धार्मिक व सामाजिक संस्थाय्‌ आपालं हुला प्याखं स्यनादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं नेशनल सेन्टर अफ डान्स नीस्वनाः यक्वसित हुला प्याखं स्यनादिल । वयकःया यक्व स्यनामिपिन्सं नेपाःया संकिपा व हुलाप्याखंख्यलय्‌ नां तयेफुगु दु ।

बुद्धधर्मय्‌ पृथ्वीया चिंया रुपय्‌ बसुन्धरायात कयातःगु दु । छपाः ख्वाः व स्वपाःख्वाः यानाः निथीकथंया बसुन्धराया मूर्ति दु । छपाःख्वाः निपा ल्हाः जूसा वरद व वागुइँ च्वनातइ । स्वपाःख्वाः जूसा म्हासुगु, कुम्कुम व ह्याउँगु वर्ण, खुका ल्हाः, ललितासनय्‌ ब्वयातःगु दु । जवगु स्वका ल्हातं जपमाः, रत्न व वरद मुद्रा क्यनाच्वनी । खवगु स्वका ल्हातं कमण्डलु, वागुइँ व सफू ज्वनातइ । साधनामालाय्‌ वंकार आखलं बसुन्धराया उत्पत्ति जूगु च्वयातःगु दु । धन व समृद्धिया चिंया रुपय्‌ कयातःगु दु । हिन्दूधर्मय्‌ लक्ष्मी थें हे बौद्धतय्‌सं बसुन्धरायात कयातःगु दु ।

नेवाः बौद्ध समाजय्‌ दछिया छकः गातिलाः धलं दनेगु चलन दु । भाद्रकृष्ण तृतीयाकुन्हु विहारय्‌ स्वां, सिन्हः, लं दक्व म्हासुगु वस्तु छ्यलाः धलं दनी । थुगु धलंपाखें धन, जन, गुण, ज्ञान, सन्तान, दीर्घायु, खुशि, यश न्हय्‌गू पूवनी धैगु विश्वास यानावयाच्वंगु दु ।

बौद्धतय्‌सं बसुन्धरायात मौलिक द्यःया रुपय्‌ कयाः धलं दनेगु, स्तोत्र, धारणी ब्वनेगु यानाच्वंगु दु । स्वयम्भू दर्शन यायेत वःपिं न्हय्‌म्ह बुद्ध मध्ये विश्वभू तथागतं अधिष्ठान यानाः बसुन्धरा देवीया तुतिया ग्वालिं गोदावरी तीर्थ उत्पन्न यात धैगु धारणा दु । उकियात प्रभावती तीर्थ नं धायेगु याइ ।

नेपाःगालय्‌ प्यम्ह बसुन्धराया रुपय्‌ पूर्वय्‌ ईदेया बसुन्धरा, दक्षिणया गुणागण पूmच्वया बसुन्धरा (गोदावरीया बसुन्धरा), पश्चिमया सिंगु स्वयम्भूया वसुपुर, उत्तर महाराजगञ्जया बसुन्धरा (बसुद्वः) यात कयातःगु दु । बसुन्धराया यक्व नां दु । बसुन्धरा, बसुमति, बसुधा, धनवति, धान्यवति, प्रज्ञावति, श्रीदेवी, श्रीमती, प्रभावति, विद्याधरी, महादेवी आदि ।

बसुन्धराया सच्छि व च्याता नां न्ह्यथनातःगु दु । बसुन्धराया पौभाः, बसुन्धरा मण्डल च्वयेगु परम्परा दु । न्हापांगु बुराबुरिी जंक्वबलय्‌ बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी, सम्यकबलय्‌ बसुन्धरा ब्वइ । यःमरि पुन्हिबलय्‌ बसुन्धराया रुपय्‌ कू पूजा यायेगु चलन दु ।

बसुन्धरा भुसाल छम्ह हास्य अभिनयया निंतिं नांजाःम्ह कलाकार खः । ‘सिन्दुर’ नांयागु खस नेपाली भाय्‌या संकिपाया तसकं लोकंह्वाःगु वय्‌कःया पात्रया नां कथं बसुन्धरा भुसालयात आपाःसिनं नक्कली धकाः म्हस्यू । ने.सं. १०७१ सिल्लागाः चःह्रे, मंगलबारखुन्हु जन्म जुयादीम्ह वय्‌कःया अबुया नां सानुमान सिंह व मांया नां बुद्धकुमारी सिंह खः । वय्‌कः नेवाः कुलय्‌ जन्म जुयाः मचांनिसें हे हुलाप्याखं व अभिनयपाखे नुगः क्वसाम्ह खः । झिंभप्यदँ झिंभन्यादँया वैंसय्‌ वि.सं. २०२१ सालया खस नेपाली भाय्‌या ‘आमा’ संकिपाय्‌ अभिनय यानाः कला यात्रा न्ह्याकादीम्ह बसुन्धरा भुसालं ‘हिजो आज भोलि’, ‘मनको बाँध’, ‘के घर के डेरा’, ‘चेलीबेटी’, ‘चोट’, ‘राँको’, ‘हिम्मत २’, ‘जन्मभूमि’, ‘दैव संयोग’, ‘आगो’ व ‘परालको आगो’या लिसें सच्छिगुलिं मयाक संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दु । उकी मध्यय्‌ ‘परालको आगो’ संकिपाय्‌ मू भूमिकाय्‌ म्हितादीगु खः । अथे हे इलय्‌ब्यलय्‌ रङ्गमञ्चया दबुलिइ नं आपालं नृत्य न्ह्यब्वयादीम्ह वय्‌कलं ‘प्रल्हाद’, ‘अमिट बासना’, ‘बुहार्तन’, ‘मसान’, ‘मुटुको व्यथा’ लिसेंया नाटक व ‘रामभरत मिलाप’, ‘यशोधरा’, ‘भृकुटी’, ‘हिमकन्या’, ‘मुना मदन’ लिसेंया थीथी मेहना प्याखनय्‌ तकं अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कलं आपालं नेवाः संकिपा छु छु ? नं म्हितादीगुया लिसें नेवाः म्यूजिक भिडियोय्‌ नं अभिनय यानादीगु दु । उकी मध्यय्‌ ख्यालिजुजु मदन कृष्ण श्रेष्ठं हालातःगु ‘ज्वराज्वरा पर्सि’ नांया मेय्‌ वय्‌कलं मदन कृष्ण श्रेष्ठ व सूर्यमाला खनालनाप म्हितादीगु म्यूजिक भिडियो न्ह्यथने बहःजू । वय्‌कः श्री ५ वीरेन्द्र गद्दी आरोहरण रजत महोसत्व पुरस्कार, गोरखा दक्षिणवाहु, ललितपुर कला साहित्य प्रतिष्ठानपाखें हास्य साम्राज्ञीया उपाधि, हिरासिंह खत्री सम्मान पुरस्कार व नेपाल सरकारया चलचित्र विकास बोर्डपाखें लःल्हागु दीर्घ साधना सम्मानया लिसें आपालं सिरपाः, सम्मान व विभूषणपाखें विभुषित जुयादीगु दु ।

बौद्ध धर्म कथं विहार दयेकाः धार्मिक ज्याखँ यायेत छिंक चकंक अले प्यकुंलाक दयेकातःगु लागा बहाः खः । बहालय् भगवान बुद्ध (क्वाःपाःद्यः) मू द्यः कथं दयाच्वनी । अथे आगं व द्यःकू नं दइ । थुज्वःगु बहालय् नियमित कथं परम्परागत धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेगु सुविधा जुइक प्यखें नितँजाः छेँ दयाच्वनी । क्वाःपाःद्यः मदुगु तर प्यखें छेँखा अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु नेवाः वस्तीया लागा चुक खः । मूलतः नेवाः वस्ती दुने च्वनीपिं मनूतय् स्वस्थ्य जीवनया निंतिं माःगु निभाः, जः अले स्वच्छ फय्या व्यवस्था जुइमा धकाः थुकथं बहाः वा चुक कथं चकंगु थाय्या व्यवस्था यानातःगु खः ।
उलि जक मखु, थुकथंया चकंगु लागाय् अन च्वनाच्वंपिं मनुखं न्हियान्हिथंया ज्याखँया निंतिं थःथःगु लजगाः कथं छ्यलेगु याइ । समाज्याबले वा लया हयाः निभालय् पायेगुनिसें भ्वय् वा मेमेगु सांस्कृतिक ज्याखँयात नं थुज्वःगु थाय् अःपुक छ्यले खनी । छेँज्या वा लजगाःपाखें फुर्सत दइगु इलय् थःथःगु छेँखापतिकं पिहां वयाः थुकथं चकंगु बहाः वा चुकय् जःलाखःलात मुनाः सहलह ब्याकेगु, थवंथवय् म्हंफु–मफु न्यनेकने यायेगु, निभाः पायेगु, बजां त्वनेगु, इताः फ्यनेगु, सुकू थायेगु, वसः हीगु, चिकं बुकेगुनिसें मस्त म्हितेगु गतिविधिं यानाः थ्व सामाजिक सम्बन्ध व सद्भावयात क्वातुकेगु छगू केन्द्र थें जुयाच्वनी ।
नेवाः वस्तीइ मनूतय् थःथःगु निजी छेँ जुयाच्वनीसा छखा छेँ व मेगु छेँ झ्वःलाक्क अले थितुंथीक जुयाः छखा छेँया बैगलं मेगु छेँय् वने जीक लुखा छुनातःगु दइ । सामान्यतया गुगुं नं छेँय् तःजिगु, पस्ताः पुजा वा आपालं मनूत सःताः भ्वय् नकेमाल धाःसा बैगलं बैगः स्वानाः थाय्या माःगु ब्यवस्था यायेगु सुविधा दयाच्वनी ।

चतुब्रम्ह महाविहार ख्वपया दकलय्‌ कलापूर्ण बहाः खः । थ्व बहाःयात तःधि छेँ बहाः, बहाः छेँ धकाः नं धायेगु याः । ख्वप लाय्‌कूया पूर्व सुकूध्वाखा वनेगु दक्षिण दिशाया लँ सिथय्‌ थ्व बहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । चतुव्रम्ह विहार रायमल्लया शासनकालय्‌ दयेकूगु खः ।

येँ देय्‌या तःक्षे बहाःया जीवचन्द्र बज्राचार्ययात ख्वपय्‌ बसोबास याकेत जुजु राय मल्लं कुमारी क्वथा सहित विहार दयेकाः ने.सं. ६११ य्‌ जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु खँ पञ्चरक्षा पुस्तकय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ख्वपया बहाःबही मध्ये बौद्ध वास्तुकलां परिपूर्ण विहार थ्व हे खः । थुगु विहार नितँजाः जुयाः प्यखेरं चाःहिलेछिंक दयेकातःगु दु । उत्तर मूलुखा पिने भूपतिन्द्र मल्ल कालया सिंह, सिंहनी दु । विहार दुने चुकया प्यंगू दिशाय्‌ बज्रयानी देवदेवीपिनि मूर्ति सहित २४ पु विलम्पा तयातःगु दु ।

चतुब्रम्ह महाविहारय्‌ मोहनिया गुन्हु तक कुमारी बिज्याकेमाःगु चलन ल्यना हे च्वंगु दु । कुमारी पुजा यायेत तलेजु पुजा छायेमाःगु प्रचलन ल्यनाच्वंगु दु । अथे हे जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु विहार वयां लिपाया सन्तानतय्‌सं जीर्णोद्वार यानाः दत्त समेत तयाथकूगु अभिलेख संघ दुजःपिंके सुरक्षित दु ।

चतुब्रम्ह महाविहार बज्राचार्य संघपिनि दकलय्‌ तःधंगु विहार खः । झौरबही, थथुबही, कुथुबहीया बज्राचार्यतय्‌ चूडाकर्म याइगु मंकाः बहाः खः । थ्व विहारनाप स्वापू दुगु प्यंगू विहार दु । थुकी मध्ये यालाछेँ, बालाखुया विहारया अस्तित्व लोप जुइधुंकूगु जूसां झौरबही, थथुबही व कुथुबहीया अस्तित्व ल्यनाच्वंगु दु । दिपंकर तथागतया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु संघपिंसं पूवंकाच्वंगु दु । अथे हे घ्यःचाकु संल्हूया सम्यक महादान गुथि चले यायेगु ज्या चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं पूवंका वयाच्वंगु दु । चतुब्रम्ह विहार प्यंगू बहाःया बज्राचार्यतय्‌ बज्राभिशेक यायेगु मू बहाः खः । विहारया सम्पदा थुकथं दु १) क्वाःपाः द्यः –पद्मपाणी लोकेश्वर २) पश्चिमाभिमुख दीपंकर तथागत ३) वज्रधातु चैत्य ४) स्तम्भ स्वर्ण चैत्य ५) धर्मधातु मण्डल ६) यज्ञ मण्डल ७) विश्वकर्मा भैरव ८) आगंद्यः –चक्रसम्बर

नेवाः स्थापत्यकलाया छगू बिस्कं शैली व संरचना धैगु बहाः–बही खः । विशेषत नेवाः बज्रयानी बौद्ध समुदायया धार्मिक ज्याखँ व आध्यात्मिक साधनाया केन्द्र बहाः–बही जुयाच्वंगु दु । स्थापत्यकलाया ल्याखं वर्गाकार अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु छतजाःगु छेँया छेँदिइ चकंगु दलान जुइ । दुहां वनेगु मूलुखाया चुलिंचू बहाः–बहीया मूद्यः अर्थात क्वापाःद्यः पलिस्था यानातःगु दइ । अले क्वापाःद्यःया च्वसंगु तल्लाय् पसुकाझ्याः दुगु आगंक्वथा दयेकातइ । बहाः–बहीया भौतिक संरचनाया विशेषता धैगु थुकिया न्ह्यःने अर्थात मूलँपुपाखे गुगुं झ्याः दइ मखु, अंगः दनातइ । प्राचीन इलय् बहाः–बही राष्ट्रिय सुरक्षाया केन्द्रकथं छ्यलीगु व दुने सैन्य प्रशिक्षणत जुइगुलिं पिनें छुं खंके मफयेमा धकाः थुज्वःगु संरचना दयेकातःगु खः धाइ ।
बौद्ध आख्यान कथंया द्यःपिनि किपा कियातःगु आकर्षक सिँया त्वानासिँपाखें क्वपाखायात तिबः बीकातइ । मूलुखा जःखः ल्वहंया छज्वः सिंह, श्रावकपिनि मूर्तिया नापनापं लुखा च्वसं सम्वन्धित द्यःपिनि आकृति कियातःगु सिँया त्वानासिँ नं दइ ।
यइपुक अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु बहाःया दथुइ क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने धर्मधातु चैत्य अले कलःगाः नं दइ ।

नेवाःबौद्ध समाजं दीपंकर बुद्धयात नं आदिबुद्धया रुपय्‌ कयातःगु दु । शाक्यमुनि बुद्ध सुमेघ कुमार जुयाः जन्म जूगु इलय्‌ दीपंकर बुद्धं भविष्यय्‌ बुद्ध जुयाः जन्म जुइ धैगु भविष्यवाणी यात धकाः विश्वास यानातःगु दु । दीपंकर बुद्धयात शाक्यमुनि बुद्धया जन्मपतिं छुं नं दान याःगु बाखं बौद्ध समाजय्‌ तसकं प्रचलित खनेदु । दीपंकर बुद्धयात दानया पर्यायकथं कयाः पंचदान पर्वय्‌ दीपंकर बुद्धयात ब्वयाः बहाबहिली दान बीगु यानाः वयाच्वंगु दु । येँय्‌ झिंनिदँय्‌ छकः सम्यक दान, यलय्‌ न्यादँय्‌ छकः, ख्वपय्‌ दछिया छकः दीपंकर बुद्धयात सम्यक दान बीगु चलन दु ।

नेवाः बौद्ध ख्यलय्‌ सर्वानन्द जातक बाखंया लिधंसाय्‌ नःरां पंचदान, ऐच्छिक पंचदान न्यायेका वयाच्वंगु दु । येँ, यल, ख्वपया बहाबहिली दीपंकर बुद्धया मूर्ति दयेकातःगु दु । दान बीगु इलय्‌ दीपंकर बुद्धनाप शाक्य बज्राचार्यत नं चाःहिलाः दान काइ । पंचदान पर्व न्यायेकूम्हेसिनं न्हूम्ह दीपंकर बुद्धया प्रतिमा दयेकेमाः धैगु धारणा दु । न्यासिवनाः वा चक्रमण यानाः दान काइम्ह द्यः जूगुलिं स्थानीय मनूतय्‌सं दीपंकरयात चकंद्यः धयाच्वंगु दु । गुलिसिनं दकलेय्‌ थकालिम्ह आजु नं धाइ ।

दीपंकरयात कुबियाः दान काइगु जूगुलिं कुबिइ माःम्ह आजुया ल्याखं कुयांम्पाजु नं धाइ । पंचदानबलय्‌ यंकीम्ह द्यः जूगुलिं पञ्जरां द्यः, सम्यकबलय्‌ यंकीम्ह जुगुलिं सम्यकद्यः, बहाबहिली ब्वइम्ह जूगुलिं बहिद्यः, अजाजु द्यः नं धाइ । थथे यंकीम्ह मनू थें च्वंक

दयेकातःम्ह दीपंकरया मूर्ति लीया ख्वाःपाः तयाः दयेकातःगु दुसा, किकिंपा, हिराफ्वः, कुण्डली तिसा वस पुंकाः दुनेच्वंम्हं खनेदयेक छातिइ ह्वःतयाः दयेकातःगु दइ । निपा ल्हाः मध्ये जव ल्हातं अभय व खव ल्हातं वरद मुद्रा ज्यानातःगु दइ ।