नीलवाराही गंप्याखं ख्वप जिल्लाया पश्चिमय्‌ अवस्थित, मध्यपुर थिमि नगरपालिका बोदेया ऐतिहासिक ख्वाःपाः प्याखं खः । नीलवाराही गंप्याखंयात महालक्ष्मी प्याखं नं धाइ । अथेसां प्याखनय्‌ महालक्ष्मी दइ मखु । उकिया हुनि महालक्ष्मीया उग्रपन खः धाइ । बरु महालक्ष्मीया वाहन सिंहयात सिंद्यःकथं प्याखनय्‌ दुथ्याका तःगु दु । थ्व प्याखंया मूथाय्‌ मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा ल्याः ७ व ८ या बोदे त्वाः खः । नीलवाराही गंप्याखं गुंलागाः दुतियानिसें पन्चमितक स्वचा प्यन्हु हुइकेगु याइ ।
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ मुक्कं १९ म्ह प्याखंम्वः थीथी देवदेवी जुयाः प्याखं हुलेमाः । थ्व प्याखनय्‌ मूद्यःकथं वाराही जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, कुमारी जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, गनेद्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, सिंद्यः (सिंह) जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह, भैलःद्यः जुयाः प्याखं हुलीम्ह छम्ह व द्वारपाल जुयाः प्याखं हुलीपिं निम्ह दइ ।
गं प्याखँ पिकायेगुया प्रभावं देशोपद्रव भूत प्रेत, पिशाच, पूटन, कट्पूटन, अगति आदिया भय व देय्यात अष्टमहाभय च्यागू– १) राजभय २) खँुभय ३) लःभय ४) मिया भय ५) वायुया भय ६) शत्रु भय ८) भुखाय्या भय दइ मखु धयातःगु दु ।
बोदेय्‌ परापूर्वकालय्‌ तःधंगु अनिकाल जूगु इलय्‌ नीलवाराही गुँया क्वय्‌ ‘चुलिचा द्वँ’ धाःथाय्‌ नीलवाराही ध्वंया रुपय्‌ वयाः छम्ह मनू ज्या सनाच्वंम्हेसित तिगनिया गुँइ यंकाः प्यन्हुतक तयाः प्याखं स्यनाः प्याखंया विधिविधान कियातःगु ताम्रपत्र बियाहःगु खः । थुगु ताम्रपत्रया आखः मथूगुलिं तान्त्रिक भिमादत्त कर्माचार्यया ग्वाहालि कयाः नीलवाराही गंप्याखं ध्वंतय्‌गु छें न्ह्याःगु खः धैगु जनश्रुति दु ।
बोदेया नीलबाराही द्यःप्याखं गुंलागाः दुतियानिसें पन्चमितक स्वचा प्यन्हु हुइकेगु याइ । न्हापांगु न्हिकुन्हु द्यःछें पिहां वयाः दकलय्‌ न्हापा लाय्‌कू त्वाः अनं विष्णुघाट त्वाः, भाँगु त्वाः जुयाः खाँसि त्वालय्‌ हुइकी । खाँसिं हाकनं लाछि त्वाः जुयाः द्यःछेँय्‌ लिहां वनी । थ्व ज्या स्वन्हुयंक हे जुइ ।
छगू त्वालं मेगु त्वालय्‌ वनेगु झ्वलय्‌ लँय्‌ पुजा बीगु याइ । द्यःपिनि व पुजा फफं प्याखं हुइथाय्‌ थ्यंकाः प्याखं हुइगु खः । झिंनिदँय्‌ छक्वः छन्हु अप्वः प्याखं हुइकेगु याइ । द्यःगं हिलीबलय्‌ जक देसंपिने ख्वपय्‌ निन्हु, पशुपतिइ छन्हु, चाँगुइ छन्हु व नगदेसय्‌ छन्हु हुइकी ।
बोदेया नीलवाराही गंप्याखनय्‌ क्वताः, धाः, नाय्‌खिं, ताः, भुस्याः, छुस्याः थाइगु खःसा प्वंगा व मुहालि पुयेमाः । प्याखं स्यनेबलय्‌ धाःसा प्वंगा मपुसे उकिया धून म्हुतुं जक पिकाइ । नीलबाराही द्यः प्याखनय्‌ द्यः जुइपिं, बाजं थाइपिं, प्वंगा पुइपिं फुक्कं श्रेष्ठ जातियापिं खः । उमिगु बिनां जक थीथी दु । दकलय्‌ न्हापां ध्वंतय्‌थासंनिसें सुरु जूगु जुयाः अन न्हापायागु द्यःप्याखं हुइकेगु थाय्‌ अखाः (आखाःछेँ) आःतक नं दनि । नीलवाराही द्यःगंपुजा, द्यःगंप्याखं पिहां वइबलय्‌ यायेमाःगु ज्या गुथिपाखें याइ । थ्व प्याखं न्ह्याकेत भक्तजनपिन्सं द्यःपिन्त छाःगु दक्षिणा हे थुकिया मूआयश्रोतकथं कयातःगु दु । प्याखं पिहां वइबलय्‌ बोदेया सकसिनं उलि हे श्रद्धा तयाः पुजा बी । मेबलय्‌ बोदेय्‌ मच्वनीपिं नं थबलय्‌ दक्षिणा जूसां छाः वइ । थ्व प्याखंया दच्छिया दुने यायेमाःगु ज्याझ्वः थथे दु— प्याखं पिहां वयेन्ह्यः, प्याखं चाःहीकेगु थाय्‌, समापन, दथु प्याखं, द्यःसगं बीगु व ख्वाःपाः स्वनेगु, प्याखं पुजा, देना पुजा ।

बोदेया नीलवाराही गंप्याखंया विशेषता
देश रक्षा यायेत अष्टमातृका पलिस्था यायेगु चलन जूसां बोदेय्‌ त्रिदेवी जक पलिस्था यानातःगु खनेदु । अथे जुयाः बोदेया गंप्याखनय्‌ भैरवलिसें अष्टमातृकाया गण सकलें दइ मखु । नीलवाराही गंप्याखनय्‌ वाराही व कुमारी जक दुथ्याका तःगु दु । अथेसां थ्व प्याखनय्‌ वाराही प्यम्ह, कुमारी प्यम्ह, गनेद्यः प्यम्ह, सिंद्यः प्यम्ह, भैलःद्यः छम्ह व द्वारपाल निम्ह दइ ।
द्यःप्याखं ज्वःछि द्यःछेँय्‌ सुकन्दा बाय्‌ त्वाःद्यवा च्याकाः तयेमाः, मत सिके मज्यू । मत सितकि छुं नं विघ्न जुइफु धैगु धारणा दु । जात्राया इलय्‌ पिनेया सुं मनू वःसा नकेत्वंके मज्यू धैगु नियम दु । नीलवाराही द्यः गंप्याखंया विशेष पक्ष– खः त्यलेगु, द्यःगं हिलेगु खः । नीलवाराही द्यःगं प्याखं दँय्‌ छक हुइकी । थथे झिंनिदँय्‌ छकः हुइकेगुयात खः त्यलेगु धाइ । नीलवाराही गंप्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ सुं नं द्यःगंयाके नीलवाराही द्यः दुब्यूसा द्यःगं हिलेगु याइ ।

वारद्यः (वाराही)

बोदेया नीरवाराही गंप्याखनय्‌ वारद्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं प्यम्ह दइ । फुकसिया ख्वाःपाः व पहिरन उत्थें च्वनी । वराहया शक्तिया रुपय्‌ वाराहीयात कयातःगु दु । महालक्ष्मी, कुमारी थें वाराही नं स्वनिगलय्‌ प्यम्ह दु– नीलवाराही, धुम्बाराही, वज्रवाराही व श्वेतवाराही । वाराहीयात अष्टमातृका देवीया रुपय्‌ कयातःगु दु ।
प्यम्हं वाराहीया वांगु किनारा दुगु ह्यांगु जामा व पुतुलं फिनातःगु दइ । लंया न्ह्यःने म्वहः तिकातःगु दइ । ख्वाःपाः कलेजी रंगया जुइ, ख्वाःपातय्‌ मुकुट वांगु उंया जुइ । म्हुतु च्वकालूगु (त्वाः च्वामुगु), उकी धँवा पिहां वयाच्वंगु व ख्वाःपातय्‌ स्वंगःमिखा दइ, ल्यूनेपाखे ह्यांगु सँ व च्वय्‌ वहःया किकिंपा दइ । अथे हे गःपतय्‌ वहःया ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, व चुइला, जँय्‌ जनी चिनाः उकी द्यःने लीया पेटी चिनातःगु दइ । जामाया न्ह्यःने कापः (न्ह्यःने तइगु) वांगु किनारानाप ह्यांगु कापतय्‌ वांगु चन्द्राकार तयातःगु दइ ।

कुमारी

नीलवाराही गंप्याखनय्‌ कुमारी नं प्यम्ह दइ । स्वनिगःया प्यम्ह कुमारीपिं पूर्वय्‌ थिमिया बालकुमारी, पश्चिमया मैतिदेवीया पञ्च बालकुमारी, दक्षिण यल क्वाछेँया बालकुमारी व उत्तर कुमारीडोल वानेश्वरया कुमारी लाःवइ । थ्व प्यम्ह कुमारीइ बोदेया कुमारी लाः मवः, उकिं व प्यम्ह कुमारी छम्ह हे खः धैगु विश्वास दयाच्वंगु खनेदु । कुमारीया जामा वांगु किनारा दुगु ह्यांगु जुइ । गःपतय्‌ ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, जँय्‌ जनी उकी द्यःने लीया पेटिबाला चिनातःगु दइ । जामाया द्यःने न्ह्यःने तइगु कापः दइ व ह्यांगु भूमि, म्हासु चन्द्राकार व तुयू आकृति दइ । कुमारीया ख्वाःपाः तेज रुपया कलेजी ह्यांगु उंया जुइ व उकी न्ह्यःने वांगु रङ्ग दइ । ल्यूने वांगु किनाराय्‌ ह्यांगु कापः तयातःगु दइ ।
सिंद्यः

सिंद्यः महालक्ष्मीदेवीया वाहनया रुपय्‌ कयातःगु दु । बोदेया नीलवाराही गंप्याखनय्‌ सिंद्यः बाय्‌ सिंहयात प्यम्ह महालक्ष्मी खोकना, लुभु, लगंख्यः, व बोदेकथं कयातःगु खनेदु । थ्व हे प्यम्ह महालक्ष्मीया द्वारय्‌ च्वंपि सिंहया कथं प्यम्ह सिंहया छम्ह छम्ह जक कयाः प्यम्ह कयातःगु खनेदु । थुकिया मू हुनि महालक्ष्मीया उग्रपनयात कायेफइ ।
सिंद्यःया प्याखंया तिंन्हुइगु छगू विशेषता खः । सिंद्यःया वस्त्र धायेगु खःसा तुयूजामाय्‌ हाकुगु किनारा तयातःगु दइ । ख्वाःपातय्‌ तुयू रंगय्‌ वा खनेदयेक न्हिलाच्वंम्ह सिंहया थें च्वं, ख्वाःपाःया ल्यूने तुयू चमरया सँ तयातःगु दु । तुयू किनारा दुगु हाकुगु लं, गःपतय्‌ वहःया ध्यबाया माः, ल्हातय्‌ चासंमू, चुइला व सिंख्वाः चुरा न्ह्यानातःगु दइ । जँय्‌ जनी चिनाः उकी द्यःने लीया पेटीबाला व जामाया द्यःने न्ह्यःने तइगु कापः हाकगुु भूमि, तुयूगु किनारा, तुयूगु चन्द्रमा अंकित जुयाच्वंगु दु ।

गनेद्यः

प्यम्ह दुपिं द्यःगं मध्यय्‌ गनेद्यः नं प्यम्ह दु । स्वनिगलय्‌ प्यम्ह गनेद्यःपिं जलविनायक, कार्यविनायक अशोकविनायक, सूर्यविनायकयात कयातःगु दु । नीलवाराही गंप्याखनय्‌ गनेद्यःया स्थान अन्तिमय्‌ तयातःगु दु । प्यम्ह गनेद्यः मध्यय्‌ अन्तिमय्‌ च्वनीम्ह गनेद्यः मुख्यम्ह जुइ, थ्व द्यःछेँया परिवारया छम्ह जुइमाःगु चलन दु । शान्तगु तुयू ख्वाःपाः, तुयू व ह्यांगु रंगय्‌ स्वँ खवय्‌ चाःतुयाच्वंगु दु । ख्वाःपालय्‌ किंकिपा तयातःगु दु । ल्यूने ह्यांगु किनारा दुगु हाकु कापतं त्वःपुना तःगु दइ । जामा लं हाकु कापतय्‌ ह्यांगु किनारा दु । ल्हातय्‌ सिंख्वाः चुरा, चासंमू, चुइला, वहःया अंगू व जँय्‌ जनी द्यःने लीया पेटीबाला तयातःगु दु । न्ह्यःने तइगु कापतय्‌ नं हाकु भूमि तुयू किनाराय्‌ तुयू्‌गु हे चन्द्रमा अंकित दु ।

भैलः द्यः

नीलवाराही द्यःगं प्याखनय्‌ भैलः द्यः छम्ह हे जक दइ । भैलः द्यःयात शिवया अंश स्वरुप व शिवया मेगु अवतारकथं शक्तिपूर्णम्ह माने यानातःगु दु । भैलः द्यवं राक्षसतपाखेंया अत्याचारं प्राणीया रक्षा याइगु जुयाः भैलः द्यः खनाः काल नापं ग्याः । उकिं महाभयंकर रौद्ररुपया वेद पुरुष भैलः द्यःयात रक्षा याइम्हेसिया रुपय्‌ पुजा याइगु व गं प्याखनय्‌ भैलः द्यःया मुख्य भूमिका दु ।
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ भैलः द्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं हाकुगु रंगया ख्वाःपाः, मुकुट कलेजी रंग जुइ । पहिरनय्‌ ह्यांगु किनारा दुगु हाकुगु लं व जामा दइ । गःपतय्‌ कातिमाः, वहःया ध्यबाया माः, सिंख्वाः चुरा, चुइला (बाजु), चासंमू दइ । भैलः द्यःया न्ह्यःने तयेगु कापतय्‌ हाकु किनारा व वँचु भूमि भैलः द्यः, वाराही व गणेशया आकृति दइ । ख्वाःपाःया ल्यूने च्वाम्वः व ख्वाःपाःया च्वय्‌ लँुया चन्द्रमाया आकृति नं तयातःगु दइ ।

द्वारपाल

निलवाराही द्यःप्याखनय्‌ द्वारपाल निम्ह दु । द्वारपालयात सुरक्षाया निंतिं द्यःगलय्‌ तयातःगु क्षेत्रपालकथं काइ । तिगनी वनेबलय्‌ लँय्‌ द्वारपालया देगः दु । द्यःगं प्याखनय्‌ द्वारपालं जक ह्यांगु सुरुवाः न्ह्याइगु खः । लंया पल्सा ह्यांगु कापतय्‌ वांगु किनारा तयाः लाफः तयातःगु दु । जँय्‌ जनी, उकी द्यःने लीया पेटीबाला तयातःगु दु । ल्हातय्‌ सिंख्वाःचुरा, चुइला, चासमू, प्याखं अंगू न्ह्यानातःगु दइ । सुरुवाः न्ह्यःने तइगु कापतय्‌ नं वांगु किनारा दु । निध्वः वांगु बाला दथुइ ससुचिं (षट्कोण) तयातःगु दु । वीरताया प्रतीक, मुसुक्क न्हिलाच्वंगु ह्यांगु ख्वाःपालय्‌ ग्वाय्‌ दु । चन्द्राकार सिन्हः, च्वय्‌ वांगु उं, उकिया च्वय्‌ किकिंपा दु । ल्यूने वांगु किनारा, ह्यांगु कापतं त्वःपुना तःगु, तुतिइ घंघला न्ह्यानातःगु दु । ल्हातिइ निखें ह्यांगु प्यकुंलाःगु रुमाल यखाना तःगु दु । मिखा चाकलाक कनातःगु स्वये हे यइपुसे च्वंगु ख्वाःपाः दु ।

द्यः पिकायेगु
गंप्याखंया प्याखंम्वःया ख्वाःपाः, वसः, तिसा, ज्वँसा, बाजं व मेमेगु हलंज्वलं स्वथनातःथासं पिकायेगुयात द्यः पिकायेगु धाइ । बोदेया नीलवाराही प्याखंया ज्वलं नं मेमेगु गंप्याखं थें गथांमुगः चःहे्रकुन्हु पिकाइगु चलन दु । थ्वखुन्हु मफत धाःसा नागपन्चमिकुन्हु पिकायेमाः । थ्वखुन्हु द्यः जुइपिं सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः, ख्वाःपाःया सँ, वसः, तिसा, ज्वँसा आदि पुनेगु भाय्‌ यानाः छक्वः प्याखं हुलेगु याइ । बाजं नं भाय्‌ यानाः थायेगु व पुइगु याइ । थथे द्यः पिकाये धुंकाः प्याखंम्वःया छेँजःपिन्सं नं दूमाः, जय्‌बलि, खय्‌बलिं छुं नं बारे याये मज्यू व द्यः जुइगु छेँय्‌ छुं परे जूसा द्यः जुइम्ह छेँय्‌ मच्वँसें पिहां वनेमाःगु प्रावधान दु ।

लाय्‌कू (पु) छायेगु
प्याखंया हलंज्वलं दक्वं पिकाये धुंकाः द्यःया ख्वाःपातय्‌ माःकथं हाकनं च्वयेगुयात लाय्‌कु (पु) छायेगु धाइ । थुकिया निंतिं ख्वाःपाः– न्वमवासे, लाकां मन्ह्यासे ज्वनाः पुंतय्‌थाय्‌ यंकी । माःकथं च्वयेधुंकाः सापारुखुन्हु ख्वाःपाःया मिखा (दृष्टि) कंकेत सम्बन्धित द्यः जुइम्ह न्ह्यःने च्वनेमाः ।

प्याखं स्यनेज्या
नीलवाराही गं प्याखं स्यनेगु ज्या गुंलाथ्वः द्वादसिनिसें पुन्हि (गुंपुन्हि)तक जुइ । प्याखं स्यनेगु ज्याय्‌ द्यःछेँयापिं स्वम्ह द्यःपिं भैरव, वाराही, अन्तिमय्‌ च्वनीम्ह गणेद्यः, अले गुरुपिं– क्वतापुजाया निम्ह, ताः थाइम्ह व प्वंगा पुइम्ह छम्ह छम्ह अनिवार्यकथं दयेमाः । प्याखं ज्वःछि लं साधारण जूसां तपुलि पुइमाः । थुबलय्‌ बाजं धाः, भुस्याः, नाय्‌खिं थायेगु याःसां, प्वंगा पुइ मखु, म्हुतु जक सः पिकायेगु याइ । यदि द्यः जुइपिं मदयाः भर्ना तयेमाःसा गुरुया छेँय्‌ द्यःप्याखं स्यनी । वं द्यःछेँय्‌ नासःकुथिइ दां प्यदां छानाः, गुंपुन्हिखुन्हु नासःद्यः पुजा, साधना यानाः, गुरुयात तुसा भ्वय्‌ नकाः जक द्यःछेँय्‌ प्याखं हुइखनी । अःखाः वयेन्ह्यः नासःद्यःयाथाय्‌ वनाः धुं च्याकाः वइ, व धुं अःखालय्‌ विसर्जन यानाः नस्ला कयाः न्वमवासें प्याखं हुइथाय्‌ वनेदइ ।

साँचा छवयेगु
दच्छिया दुने बोदेया दिवंगत जूपिनिगु नामं व उगु दँय्‌ न्हूगु छेँ दंपिनि नं साँचा छ्वयेगु याइ । दकलय्‌ लिपा नीलवाराही द्यःया साँचा छ्वयेगु याइ । थथे छ्वइबलय्‌ सुनानं स्वये मज्यू, लँय्‌ च्वने मज्यू धैगु जनविश्वास दु । थुकी देसिखिं, धल्कु व प्वंगा पुयावनी, नागचा ख्वाःपाः पुयावनीम्ह व भजन पुचः दइ । प्वंगाया सः वलकि अनया स्थानीयत सुं नं लँय्‌ मच्वंसे छेँय्‌ छेँय्‌ वनी, सुं नं पिने च्वनाच्वनी मखु ।

स्यूकापुजा
नीलवाराही गंप्याखंया प्याखंम्वः व बाजं थाइपिन्सं थःथम्हं द्यःया शक्ति साधना यायेत थासंथासय्‌ पुजा वनेगुयात स्यूकापुजा धाइ । प्याखंम्वलं थः जुयेत्यनाम्ह द्यःयागु शक्ति साधना यायेगु थ्व तान्त्रिक पुजा खः । थुगु पुजा याःवनेत लाकां न्ह्याये मज्यू, पुजा सिमधःतले न्ववाये मज्यू । सुकुन्दा च्याकाः पासा छम्ह वनेमाः । थन पुजा यानाः सिनाय्‌स्वां हलय्‌ प्वःचिनाः हःगु सितु तियातःगु द्वाफ्वःस्वां द्यः प्याखं हुलेबलय्‌ प्याखंम्वलं छ्यनय्‌ छुयेमाः । थुगु पुजा वाराही जुइपिं नीलवाराही द्यःयाथाय्‌, कुमारी जुइपिं कालिका द्यःयाथाय्‌, सिंद्यःपिं बोदेया महालक्ष्मीद्यःयाथाय्‌ वनी, भैलःद्यः जुइम्ह महालक्ष्मी द्यःयाथाय्या नासःद्यःयाथाय्‌, गनेद्यः जुइपिं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्या गनेद्यः व पाःच्व गनेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । द्वारपाल जुइपिं नीलवाराही गुँ दुनेया द्वारपाल द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी ।
प्याखं पिहां वयेगु विधि
बोदेया नीलवाराही गंप्याखं दकलय्‌ न्हापां सापारुया कन्हय्‌खुन्हु पिहां वइगु खः । प्याखं पिहां वयेन्ह्यः, स्यूका पुजा वंगुया सी तयाः भ्वय्‌ नयेमाः । अःखालय्‌ (आखाछेँय्‌) दुगु दक्वं ख्वाःपाःयात भैलः द्यवं आरति याइ । फुक्कसितं च्वयेकेगु ज्या भैलःद्यःया ज्वकालु व लःभालिं याइ,“द्यः नं म्ह नं याकनं बिज्याकि धकाः धाइ ।
चुलिंचू च्वनाः गुरुं क्वताःपुजा (प्याखनय्‌ क्वताः थाइम्ह)याके उजं फ्वनाः क्वताः पुजां स्वकः लिपा ज्यू धकाः उजं बिलकि तिनि द्यः जुइपिन्सं थःथःगु ख्वाःपाः पुइ । ताः स्वक्वः थाये धुनेव प्वंगां द्यः साधना यानाः द्यःताल पुइ । अनं लिपा नाय्‌खिं थाइ । ध्वाँय्‌, सँय्‌ (खड्ग वा ढाल), चिलाख, छतिकथि (राजडण्ड), भैलःद्यः, वारद्यः, कुमारी, सिंद्यः, द्वारपाल, गनेद्यः व बाजं गुरुपिं नापं छसिकथं प्याखंया निंतिं न्ह्याइ ।

द्यःपिनि प्याखंपुजा
येँयाः पुन्हि निन्हुन्ह्यः द्यःगंछि व मेपिं सकलें जानाः नीसी यानाः नासःकुथिइ बलि बियाः पुजा यायेगुयात प्याखंपुजा धाइ । वयांलिपा स्यूकापुजाबलय्‌ द्यः साधना यानाहःगु शक्ति व हे थासय्‌ पुजा वनाः लित तयेयंकी । स्यूका पुजाबलय्‌ सु सु गन गन वंगु खः अन अन हे पुजा वनी । पुजा सिधयेकाः फुक्कं महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ नापलानाः द्यःछेँय्‌ वनाः समय्‌ नयाः थःथःगु छेँय्‌ लिहाँ वनी, छेँय्‌ नं प्रसाद बियाः द्यःछेँय्‌ भ्वय्‌ नइ ।
थ्व प्याखंपुजाया भ्वय्‌धुंकाः सीभ्वय्‌ नइ । थ्व भ्वजय्‌ महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ व नासःकुथिइ ब्यूगु बलिया सी कायेगु याइ ।

खः त्यलीगु
बोदेया नीलवाराही द्यःगं प्याखं दँय्‌ छक्वः हुइकी । झिंनिदँय्‌ छक्वः थ्व प्याखं विशेषकथं हुयेकेगुयात खः त्यलिगु धाइ । थ्व प्याखं झिंनिदँय्‌ छक्वः छन्हु उप्वः हुइकी । खः त्यलीगुया अर्थ गंप्याखं हुलेगु खः, दुने द्यःपिनिगु थाय्‌ क्वःछिनाः कायेगु खः ।
झिंनिदँय्‌ छकः खः त्यलेगु याइबलय्‌ फुक्कं द्यःगंपिन्त ज्वकालुपिन्सं ज्वनाः खःदुने यंकी । न्हापां भैलद्यः दथुइ, मेपिं द्यःगंपिं चाकःछिं च्वनाः प्याखं हुइ । अनंलि भैलःद्यवं गनेद्यःयात खः त्यलेत कयाहइ । भैलःद्यः दथुइ व प्यम्ह गनेद्यः प्यंगू कुनय्‌ च्वनाः प्याखं ल्हुइ । प्याखं ल्हुइधुंकाः भैलःद्यवं गनेद्यःयात थःगु थासय्‌ लित तयेयंकी, अन छुं ई द्यः खाइ । थथे यानाः भैलःद्यवं खः त्यलेधुंकाः छसिकथं कुमारी, वारद्यः, सिंद्यः, द्वारपाल द्यःपिन्त नं यंकाः खः त्यलेगु ज्या क्वचायेकी ।
दँय्‌दँसं गंप्याखं हुइकीबलय्‌ स्वंगू बाजंया ताल जक दइ, खः त्यलीबलय्‌ मेगु निगू नापं न्यागू बाजंया ताल दइ । खः त्यलीबलय्‌ क्वःता (मूल बाजं) व पस्ता (मृदङ्ग थें च्वंगु तिनमुखे बाजं) थायेगु याइ । द्यःगं हिलीगु दँय्‌ कार्तिक महिनाय्‌ द्यःगंपिनि न्हापांगु खः त्यलेगु याइ । खः त्यलेगु दँय्‌ द्यःगण ख्वपय्‌ निन्हु, पशुपतिइ छन्हु, चाँगुइ छन्हु, नगदेसय्‌ छन्हु प्याखं हुइकी ।

द्यःगं हिलेगु
नीलवाराही गं प्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ प्याखंम्वः जुयाच्वंम्ह सुंयाके नीलवाराही द्यः दुबी यः । द्यवं ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलाच्वंगु इलय्‌ हे मनूया नां कया सःताः, जि थन वने धकाः न्ववातकि द्यःगं हिलेगु याइ । द्यवं नां काःम्ह न्हूम्ह द्यःजुइम्हेसित न्यागः बाय्‌ न्हय्‌गः खेँय्‌ ल्हातिइ तयाबी । उगु खेँय्‌ ज्वनाः भैलःद्यःया ज्वंकालु पासा ब्वनाः छेँय्‌ यंकाः धुकुती तयेयंकी । धुकुती तयातःगु खेँय्‌ दँय्‌दँसँ पुजा याइ । प्याखंया गंछि सकलें न्हूम्ह द्यः जुइम्हेसिया छेँय्‌ प्याखंयात माःगु वसः, तिसा व सकतां ज्वलं ज्वनाः वनी । व छेँयापिं हे गंप्याखंया मुख्यम्ह द्यःपिं भैलःद्यः, गनेद्यः बाय्‌ वाराद्यः जुइगु परम्परा दु । द्यःगं ह्यूगु दँय्‌ कार्तिकं खः त्यलेगु याइ ।
द्यःगं हिलेधुंकाः साइत स्वयाः लच्छिं मयाक्क प्याखं स्यनी । द्यःगं हिलीबलय्‌ दँय्‌दँसं द्यःप्याखं हुइकीबलय्‌ सिबें मेपि न्याम्ह द्यःपिं देवी निम्ह, माला छम्ह, वारे छम्ह व सिद्धिक छम्ह अप्वः दुथ्याकी । द्यःगं हिलीबलय्‌ द्यःगंपिन्सं आयुध ज्वनाः प्याखं हुइ ।
भैलःद्यवं खड्ग व पात्र, गनेद्यवं पा, द्वापाद्यवं खड्ग, मेपिं द्यःगंपिन्सं त्यालाकथि (च्वकाय्‌ प्यबाला फायातःगु तिंकथि) ज्वनातःगु दइ । द्यःगं हिलीगु दँय्‌ जक दइपिं मालां गं व दबदबचा थाइ ।
द्यःगं ह्यूगु इलय्‌ दकलय्‌ न्हापा प्यन्हु बोदे लाछि, भाँगुलि, खाँसि, लाय्‌कूछेँ, विष्णुघाट, महालक्ष्मी द्यःयाथाय्‌ खः त्यलेगु याइ । थुगु दँय्‌ गुरुपिन्सं साइत स्वयाः
बोदेसंं पिने चाँगु, ख्वप, पशुपति, नगदेसय्‌ यंकाः खः त्यलेगु याइ ।

देना पुजा
नीलवाराही गंप्याखंया गुरुपिं स्वम्ह, क्वताः पुजाया निम्ह व ताः पुजाया (प्याखनय्‌ ताः थाइम्ह) यानाः ब्याक्क खुम्ह गुथियार दुगु थ्व गुथि कछलाथ्वः द्वादसिखुन्हु न्ह्याइ । थ्वखुन्हु भांगु त्वालय्या नासःद्यःयाथाय्‌ बलि बियाः पुजा याइ । थुकियात देना पुजा धाइ ।

ज्वकालु
बोदेया नीलवाराही प्याखनय्‌ द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिन्त प्याखं हुलीबलय्‌ व सिधयेकाः माःगु गुहालि याइपिन्त ज्वकालु धाइ । द्यःपतिं छम्ह ल्याखं ज्वकालु माः ।

लःभालि
द्यःगं पिथना ज्वःछि (जात्रा ज्वःछि) सकसित लःया व्यवस्था यायेगु ज्या याइपिन्त लःभालि धाइ । द्यःपिं सकसित जात्राबलय्‌ च्वयेकेगु बाय्‌ जात्राबलय्‌ धाः वनेगु ज्या नं थुमिसं हे याइ ।

वय्कः छम्ह बहु प्रतिभाशाली ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०४२ चिल्लागाः दसमि, बसुबारखुन्हु बौ स्व. पुण्यराज शाक्य व मां पूर्णमाया शाक्यया कोखं यलया ओकुबहाल, महाबौद्धय् जूगु खः । वय्कलं थःगु हे अनुभवकथं धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु थी थी परम्परागत धातुया बसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्या खः । लिपा सीया मूर्ति दयेकाः चां भुनाः ढाले यायेगु नं यानादिल । थथे हे मूर्तिकला क्षेत्रय् रौद्ररुप, शान्तरुप अन्तरगतया थी थी कलाय् निपूर्ण, मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेकादी, चीधंगुनिसें भिमकाय मूर्तित श्रृजना यानादीगु दु । वय्कः कल्पना व म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्ह्यब्वये फुम्ह खः । कला ब्वज्या— नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी । सिरपाः— १) नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी ः प्रथम पुरस्कार २) नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी ः दोस्रो पुरस्कार । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) बालाजु डिष्ट्रीलरीसं श्री साईबाबाया ४० ईञ्चया धातुया प्रतिमा दयेकाः पलिस्था यानादिल २) हिरण्यवर्ण महाविहारय् दुगु ३८ इञ्चया धातुया नामसंगीति मूर्ति दयेका पलिस्था यानादिल । थ्व नापं वय्कः परम्परागत शैलीया बाद्यबादक नं खः । यलय् आयोजना जुइगु मतयाः न्यकू जात्रा अन्तरगत धाःबाजं नापं नौ बाजाया गुरु जुयाः त्वाःबहाःया प्रशिक्षार्थीपिन्त आपालं प्रशिक्षण नं बियादीगु दु ।

लोकोपचारया छता मू विषय बौ तयेगु खः । थःथःगु क्षेत्रया सामाजिक, गतिविधि, धार्मिक तथा परम्परागत पारिवारिक रीतिथिति, गुरु पुरोहितपिनिगु मूल्य मान्यताया आधारय्‌ उगु बखतया भूत, प्रेत पिशाच आदिया दोष भयप्रति नं विश्वास यानाः बौ नांया पुजा यायेगु चलन दुगु जुल । रोगगुणया आधारय्‌ थीथी कथंया बौ थीथी थासय्‌ थीथी स्वरुपं तयेगु याइ । ल्वगिया नामं ल्वय्‌ विशेष स्वरुपं सम्बन्धित विशेष स्थानय्‌ विशेष कथं हे तये यंकेगु पुजा हे बौ तयेगु पुजा खः । बौ खास यानाः दोलाचा, बौपाःचा, भ्यगः आदिइ तयाः पुजा यानाः सम्बन्धित थासय्‌ तये यंकेगु याइ । थीथी थासय्‌ थीथी कथंया बौतय्‌गु पद्धति थुकथं दु ।

कुलेबौ
नकतिनि बूम्ह मचाया स्वास्थ्य बांलायेमा व द्यवं संरक्षण यायेमा धकाः मचाबू ब्यंकेकुन्हु तइ । मचायात जाकि भागि याकाः भुइसिन्हलं जाकि वालाः कुलेय्‌ जाकि, स्वां व ध्यबा छगः तयाः इताःमत छप्वाः च्याकाः कुले बौ वायेगु याइ ।

जाकि ह्वलेगु
इलिंफिलिं पुनाहः थें जुयाः कपाःस्याः, इकु, ल्ह्वये वइ थें जूसा नमवासे ल्वगियात जाकि छम्हू भागि याकाः भूतप्रेतया नामय्‌ झ्यालं तुं छेँया जवंखवं ह्वलाबीगु याइ ।

जाबौ
छेँ भचा झिझां दं थें जुयाः ग्याः थें च्वन वा छेँयापिं सुयां नःगु म्हय्‌ मथियाः गंसि जुयावंगु शंका जूसा भ्यगःचाय्‌ कचिगु ग्वःगु ख्यें छगः, जा व बौ ज्वलंया नापं छेँया कुनय्‌ कुनय्‌ च्वंगु छकू चा नं बलिइ तयाः निभाः बीधुंकाः ‘जाबौ’ खुसिइ तयेयंकी ।

छेँबौ
वायु व भूतप्रेतया कारणं छेँय्‌ मभिं जू थें शंका जूसा, भूत पन्छय्‌ याये कथं स्वपाः बौपाःचाय्‌ च्वकाबजि, बौस्वां स्वतां, (कनिवः स्वां, चिकंधलि स्वां, पयंपलि स्वां) लाभा, छाः, कचिगु हाकुमुस्या, ग्वःमाय्‌, हि छकूचा व स्वंला छकूचा तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु छपु च्याकाः स्वपाः बलिसं तियाः पिखालखुइ छपाः, दुवातय्‌ छपाः व छ्वासय्‌ छपाः स्वथाय्‌ स्वपाः छेँबौ तयेगु याइ ।

थंजाबौ
जाब्व न्ह्यच्यातकि हस्कय्‌ जुयाः नये मयइगु, नःसां नसा नयाः म्हय्‌ मथीगु जुलकि बूगु जाया जासि मल्ह्वंसे भुतुलिइ तुं दिकाः ब्वःता छगलय्‌ जा तानाः केँ, तरकारि सकतां तयाः ल्वगियात भागि याकाः ल्वगिया सँ छपु, फिनातःगु वसःया कापू छपु नं तयाः पिखालखुइ थंजाबौ तये यंकी ।

प्रेतबौ
बज्रयानी कथं इहि, ज्याःजंक्व, व्रतबन्ध थेंज्याःगु तःधंगु पुजा याइबलय्‌ दुवातय्‌ च्वंपिं भुतप्रेततय्‌त लुधंकेत व सिनाज्याया इलय्‌ बुँज्या याःवनीपिंत पुना महयेमा धकाः देशय्‌ भूत दुकायेत पे्रतबौ तइ । पे्रतबौ तइबलय्‌ खासिइ जा तयाः बौज्वलं समेत म्येय्‌या आतापुति पुयाः बलिइ हिनाः, नाय्‌खिं बाजं थाकाः, काहाः समेत पुइकाः न्वलय्‌ खासि यखानाः निम्हस्यां क्वबुयाः दुवाःपतिकं बौजा ह्वह्वं प्रेतबौ वायेयंकी ।

भूतबौ
आकाझाकां तिस्याना थें प्वाः स्यात, छ्यं स्यात, फनफन इकुल, ल्ह्वये वल धाःसा भुतिसलं पुनाहःगु धकाः भाःपी । धौभ्यगः छगलय्‌ बजिम्व, च्वकाबजि समेत बौज्वलं तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु च्याकाः न्वमवासे वनाः मरुसतःया न्ह्यःने भुतिसलय्‌ ‘भूत बौ’ तयेगु याइ ।

सिराबौ
ल्ह्वय्‌ वल, इकुल, छ्यं स्यात धाःसा वालिं पुनाहःगु भाःपियाः जाकि छम्हूचाय्‌ स्वकः नीलखं सिलाः, हलू, चिकनं बुलाः एकसरा दोल्चा छगलय्‌ तयाः इताःमत छप्वाँय्‌ च्याकाः ल्वगियागु सँ छपु तयाः ल्वगियात भागि याकाः छ्वासय्‌ ‘सिराबौ’ तयेयंकी ।

देगू
न्यालांगूति हाकःगु सिन्काय्‌ कपाय्‌ वा इताःकापतं तूजिक निलाः घ्यलं वा चिकनं बुलाः धस्वाक्क ती जीक दयेकातःगु ताःहाकःगु इताःयात देगू धाइ ।

कै
हि व छ्यंगुलिइ विकार जुल धायेवं कै वयेगु याइ । कै थीथी कथंया दइ । गुगुं छ्यंगुलिइ द्यःने जक वइगु दुसा गुगुं दुनेंनिसें वइगु नं दइ । कै चाजक चासुइगु नं दइ, स्याजक स्याइगु नं दइ । गुगुं कै धाःसा स्याइ नं मखु चासुइ नं मखुसां चासु थें स्याः थें जुयाः अय्‌ च्वने थय्‌ च्वने मदयेक उसिंमुसिं जक दंकीगु कै नं दइ । कै खने मदुसां स्यानाः लिपा जक खनेदयावइगु कै नं वः, न्हापा हे कै निं लुयावइगु कै नं दु । संक्रामक ल्वय्‌कथं कैयात कया मतःसां थुकिं उत्पात याइबलय्‌ संक्रामककथं कायेमाःगु अवस्था नं वयेफु ।

अलःकै
प्यनय्‌ वइगु कै । ह्याउँसे च्वनी । स्वयेबलय्‌ लाग्वारा थें च्वनी । पिमचाःनिबलय्‌ नाकं स्याइ मखु । पिचायाः तग्वः जुयावःलिसे स्याइ । छगःनिगः जक नं वइ । प्यंह्वः छचाःलिं नं वइ । पुलां जुयाः तज्यात धायेव सुलु सुलु हि वयाच्वनेगु याइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ थाकुइ । पाउँ, पालु अय्‌लाः व छ्वय्‌ला थुकियात बिख सरह जुइ । दिसा ताकुल धायेव दिसा च्वनेबलय्‌ स्यानाः दुख बी । उकें अलःकै दुपिन्सं दिसा ताकु मजुइगु नसा नयेगु याइ ।

उकै
मिखाफुसि व मिखाया जःखः वइगु कै । मिखा फोहर जुल धायेव वयेगु याइ । चासुसे च्वनी । मिखा गे गे जक याये मास्ति वइ । बुलुमिइ खेँय्‌ क्वाकाः क्वाः तयेगु याइ । निन्हुप्यन्हु लिपा लनावनी ।

क्वकै
म्हुतुसि व म्हुतुसि कापिइ वइगु कै । तग्वः जुइ मखु । चासु थें स्याः थें जुइ । नातागत जुयाः ज्वर पिचाये मफयाः दुज्वर दत धायेव वयेगु याइ । तागत दुगु नसा नकाः लंकेगु याइ ।

खिचाकै
म्ह फोहर जुल धायेव वइगु छता कै । कै वये न्ह्यः ज्वर वइ । म्हय्‌ सालुक ग्वःचा ग्वःचा लाक वइ । धी चिनी मखु । कैग्वः तग्वः जुइ । कै पिचाल धायेव दुसुके मबिसे पाकय्‌ जुइकेबी । छम्हं मेम्हेसिके पुने यः । चासु थें स्याः थें जुयाः उसिंमुसिं दनी । थ्व कै वइबलय्‌ नासः हे मदु थें हिसि मदयाः खिचा थें चाःचाःतुलाः जक च्वने मन जुइ । चिकं थीकी मखु । लनावन धायेव म्ह छम्हं सिमनौ बुकाः जक चिकं थीकेगु याइ ।

चःतिकै
यक्व चःति वयाः गरम जुल धायेव वइगु कै । चिचीग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । धीधीचिंक दइ । चासुसे च्वनी । चासु वँयेबलय्‌ हीसे च्वनी । ख्वाउँक छन्हुनिन्हु तल धायेव लनावनी ।

चासुकै
चासुसे च्वनीगु छता कै । थन जक वइ अन जक वइ धयागु जुइ मखु । ताथिना च्वनीबलय्‌ फोहर थाय्‌ सन धायेव थ्व कै वइ । छगःनिगः जक वःसां चितासू दइ मखु । कै खने मदुबलय्‌ निसें लाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः चासुइ । चासु वंलिसे कै खने दयावइ । कै वःथाय्‌ जक चासुइ मखु वया जःखः नं उलि हे चासुइ । चासुवँल धायेव ल्हाः लिकाये हे फइ मखु । घाः हे जूसां चासु जक वँयाच्वने मास्ति वइ । कै वयेत्यंथाय्‌ वा कैचय्‌ लाभाभेय्‌ चिकं इलाः मी क्वाकाः चुइँक चुइँक पुकाः लंकेगु याइ ।

चिम्सँकै
चिम्सँ चबुनाः वइगु कै । चिचीचाग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । हीसे च्वनाः स्याइ । न्हि दायाः पाकय्‌ जुइ । बांलाक पाकय्‌ जुइकाः न्हि लिकयाः लायेकी ।

जालिकै
निप्वाः स्वप्वाः म्हुतु दइगु कै । कै वयेत्यंथाय्‌ ला ह्याउँसे च्वनी । चासुसे च्वनाः स्याइ । कै पिचायाः न्हि दाल धायेव जालि थें निह्वः–स्वह्वः ह्वः दइ ।

झौकै
छ्यंगूया दुने वयाः लिपा तिनि खने दयावइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय्‌ निसें हे चासुइगु व स्याइगु जुइ । कै पिचायेत्यंथाय्‌ व छचाःलिं ला छानाः कै वइथाय्‌ भचा च्वामु थें जुयाः ह्याउँसे जुइ । लिपा तिनि पिचाइ । पिचाल धायेव तसकं स्याइ । मसांकै व म्हुतुमरुकै थें हे जुइ । कै पाकय्‌ जूलिसे न्हि दाइ । बांलाक पाकय्‌ मजुइकं तियाः न्हि पिकाये मज्यू । न्हि पिकायेबलय्‌ न्हिछेँ नापं वयेक पिकायेमाः । नत्र हानं न्हि दाया वयेयः ।

तःकै
छ्यंगूया दुनेंनिसें वइगु पुने यःगु छता कै । म्हय्‌ जक मखु, ख्वालय्‌ नं वइ । चासुसे च्वनी । थ्व कै वयाः लनावंसां छ्यंगुलिइ दाग थाइ । अज्याःगु दागं मनूतय्‌त छ्याकः याइ ।

तिंतिंकै
च्वामुयाः तिंतिंस्वाइगु कै । छथाय्‌ हे यक्व वइ मखु, यानय्‌ छगः प्यानय्‌ छगः वइ । चासु थें जुयाः स्याइ । पाकय्‌ जुल धायेव तियाः न्हि पिकाइ ।

धिकय्‌कै
मचातय्‌के म्हय्‌ वइगु छता कै । छगःनाप मेगु कै प्यपुं थें जुयाः धीचिं थें खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । थ्व कै वइबलय्‌ मस्त न्हासें प्यासें जुयाः हिसि मदयेगु याइ । दुसुकी मखु । दुसुइ धकाः फसं कयेक ह्वाल्ल फ्वाल्ल याइ मखु । गुम्सय्‌ जुइक तयाः कै पाकय्‌ याकी । दुसुत धायेव तच्वः जूगु तायेकी । पाकय्‌ जुइबलय्‌ ह्याउँसे राकय्‌ जुइ । चिल्लो पदार्थ थीकी मखु । बांलाक पाकय्‌ जुल धायेव सिमनौ वा पाउदर बुकाः ति स्वसे याकाः कै लायेकी ।

फोहरकै
फोहर क्वानाः क्व वइच्वनीथाय्‌ न्हुल बाय्‌ सनाजुल धायेवं वइगु कै । फोहरया रापं थ्यूथ्यूथाय्‌ तकं वइ । चासुसे च्वनी । क्वाःजलं पुकल धायेव चासु क्वलाइ । कै पिचाल धायेव लः जायावइ । फ्वंगायाः तज्यात धायेव हीसे च्वनी । लः जाये न्ह्यः हे कुचागु लाभा भेय्‌ चिकं इलाः चुइँक चुइँक यानाः पुकल धायेव चासुगु छुं भचासां क्वलाइ । लः जायेगु नं दी । निकःस्वकः थथे यानाः थ्व कै लंकेगु याइ ।

भ्वसाकै
चिचीचाग्वयेक वइगु कै । मचातय्‌के वइ । चिग्वयेक भुल्ल्ल खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । चिकंभ्याः थीकी मखु । सिमनौ बुकाः कै लंकेगु याइ ।

मसांकै
मछिं मछिंथाय्‌ साःसालय्‌ वइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय्‌ निसें हे तसकं स्याइ । पाकय्‌ जुयाः न्हि दाल धायेव न्हि पिकयाः गंगु छ्यंगू चुलाः पायेगु याइ ।

म्हुतुमरुकै
कै लुयावःसां कैया म्हुतु खने मदइगु कै । कै वःथाय्‌ ला ह्याउँसे च्वनाः छाइ । कैग्वः खने दइ मखु । छानाः दुनें दुनें न्हि दाइ । फायाः न्हि लिकयाः वासः याइ ।

लःकै
लः जायावइगु कै । फोहर लखय्‌ सन धायेव थ्व कै वइ । लः जायाः कै तग्वः जुइ । द्यःनेया छ्यंगू छबः लिकयाः लः पिकाइ । दुने ला मजाःतले ध्वतकि हीसे च्वनी ।

साकै (काउ पक्स)
सातय्‌के वइगु छता कै । यक्व वइ मखु । कै वःथाय्‌ दाग च्वनी । थ्व कै वःपिंके तःकै वइ मखु । ख्वपय्‌ याइबलय्‌ घाः यानाः थुकिया ति तयाः कै वयेकेगु याइ ।

स्यःकै
स्यः थें ज्याःगु ति पिहां वइगु कै । ल्याय्‌म्ह ल्यासेतय्‌ ख्वालय्‌ न्यतालय्‌ वइ । थ्व कै वल धायेव मिसापिन्त जूसा मिजंतसें व मिजंपिन्त जूसा ल्यासेपिन्सं स्वल धकाः हायेकेगु याइ ।

चिकुलां दयेकातइगु थ्वँ । च्वापुति ल्वाकज्याःगु पोहेला महिनाया लखय् दयेकी । प्वक छबः बजि छबः व छ्वकमना सालुक छबःचा यानाः बः बः यानाः क्वंचा बाय् त्यपय् स्वथनी । लः तयाः व मतसे निगू कथं नं दयेकू । थलय् जायेक तयाः लप्ते छपातं त्वपुइ । म्हुतुप्वालय् चा भाराया पुसा तयाः सासः मज्वयेक सियूचा बाय् चां इलाः तयातइ । थ्वँया आबश्यक जुल धायेव प्वक लिकयाः माःकथं लः तयाः थ्वँ दयेकी ।

पाय्छि इलय् । ब्यःया अय्लाः दयेकेत प्वहेलाया लखय् अय्लाःमा दयेकेगु याइ । थुकियात ब्यलय् थुइगु धाइ । थज्याःगु अय्लाःयात ब्यःया अय्लाः धाइ ।

सुकुन्दा फिल्म्स्पाखें ने.सं. ११३३ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता राजेन्द्र श्रेष्ठ अले बाखं व निर्देशक बासु शाही खः । थुकिया संगीतकार ज्ञानेश्वर निभाः, छायाँकार गुणराज शाक्य खः । थुकी कलाकारकथं विनोद श्रेष्ठ, रुपेन्द्र श्रेष्ठ थक्वाः, रजनी खडगी, बिनु मानन्धरपिं दुथ्याः । संकिपाय्‌ मिसा मिजंया छगू यात्राया दथुइ इहिपाःया खँयात कयाः जुइगु खँ ब्वयातःगु दु ।

ब्रम्हशेखर बज्राचार्य तानसेनय्‌ च्वनाः प्याखं हुलेगु लिसें भजन कीर्तनय्‌ थःत पानाझाःम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५३ कछलागाः चःह्रे, आइतबार (बालाचःह्रे)खुन्हु पाल्पा तानसेनया भिन्द्यःत्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु ज्योतिशेखर बज्राचार्य व मां कुमारी बज्राचार्यया माहिलाम्ह काय्‌ खः । थ्वय्‌कःया निम्ह काय्‌पिं दु ।
थ्वय्‌कः झिंस्वदँति दुबलय्‌ निसें हे म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगुली नुगः क्वसाःम्ह खः । वय्‌कलं नेवाःम्येलिसें थीथी भाय्‌या म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु यानादीगु खः । अन सापारुया इलय्‌ जुइगु ज्याझ्वलय्‌ वय्‌कः न्ह्यःने खनेदया हे च्वनी । वि.सं. २००८ पाखे छन्हु प्याखं हुलाः न्हाप लाकादीम्ह थ्वय्‌कःया प्रतिभा खनाः तोरण समशेर राणां थः नापं येँय्‌ ब्वनाहल । अले शास्त्रीय संगीत सयेकेगु ह्वःताः नं चूलात । वि.सं. २०१३ सालय्‌ जुजु महेन्द्रया राज्याभिषेकया इलय्‌ प्याखं हुलाः न्हाप जुयादिल । अले जुजुया यःम्ह जुयाः जुजु महेन्द्रलिसें देय्‌न्यंक चाःहिलाः थःगु प्रतिभा क्यनाजुल । वि.सं. २०१६ सालं वय्‌कःया चीखागु छेँ खनाः जुजु महेन्द्रं न्हूगु छेँ दनेत गाक्कं ध्यबा बिल ।
लिपा जुजु मदये धुंकाः थःगु छेँसं लिहां वयाः अबुया सल्लाहकथं गुर्जु जुयाः कर्मकाण्डया ज्या न्ह्याकादिल । थ्व ज्यालिसें वय्‌कलं अन भजन संरक्षण यायेत तानसेन भजन संरक्षण समिति नीस्वना दिल । अले सन्चबारपतिकं व थीथी नखःचखःबलय्‌ भजनकीर्तन यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । तबला थायेगु, भजन स्वयेगु, स्यनेगु, हालेगु, सांगीतिक ज्याझ्वः ययोगु यानादिल । थ्वय्‌कः जातं बौद्ध खःसां फुक्क धर्मय्‌ भेदभाव मतःसें म्ये रचनालिसें हालेगु यानादीम्ह खः ।
थःगु प्रतिभां अनया मनूतय्‌त चिनातये फुम्ह थ्वय्‌कलं आपालं थासय्‌ योगदान यानादिल । धार्मिक, साहित्य, संस्कृति संरक्षण व समाज विकासया ज्याय्‌ थ्वय्‌कःया देन नालेबहः जू । थजाःगु हे ज्याय्‌ थःत पानाझाःम्ह सदां ल्याय्‌म्हम्ह थें अग्रसर जुयाच्वनीम्ह थ्वय्‌कःया पलाः छन्हु दित । धार्मिक भजन कीर्तनलिसें समाज सेवाया ज्याय्‌ मदिक्क थःत पानाझाःम्ह थ्वय्‌कः ८९ दँ दुबलय्‌ उसाँय्‌ मदया वल । चिकुलाया इलय्‌ निमोनिया जुयाः युनाइटेड मिसन अस्पताल वनेमाल । अले थ्व हे ल्वय्‌या हुनिं वय्‌कः ने.सं. ११४० सिल्लाथ्वः नःमि, सोमबारखुन्हु मदुगु खः ।

ब्रायन हगटन हडसन मूलतः तात्कालिन अंग्रेज शासन अन्तर्गतया छम्ह कर्मचारी खः । नकतिनि झिंन्हय्दँ तिनि दुबलय् सन १८१८ य् छम्ह च्वमि कथं भारतया न्हापांगु भ्रमणय् झाःम्ह हडसनयाके फारसी व संस्कृत भाषा सम्बन्धय् दुगु दुग्यंगु ज्ञानया लिधंसाय् बेलायती शासकतय्‌सं थःगु उपनिवेशदुनेया भारतया कुमाउ क्षेत्रया सहायक प्रशासक कथं छ्वयाहःगु खः । उब्ले नेपाःया शासकतय्‌सं कुमाउतक थःगु राज्य विस्तार यायेवं हडसनयात सन् १८२० पाखे नेपालय् दुगु बेलायती प्रतिनिधिया सहायक कथं सरुवायाना हल । तःदँतक नेपालय् थीथी पदीय हैसियतय् च्वनादिल । सन् १८३३ थ्यंबले हडसन भाजु नेपाःया निंतिं बेलायतया आधिकारिक आवासिय प्रतिनिधि जुल ।

हडसनया रुची व विज्ञ ख्यः धैगु जीवविज्ञान खः, अथेहे भूगोल व वातावरणीय बिषय खः । नेपाः, भारत अले सँदेय्‌या भौगोलिक लागाय् दइपिं थीथी कथंया झंग/पंक्षी अले जङ्गली जीवजन्तुया सम्बन्धय् दुग्यंगु अध्ययनया नापनापं आपालं नमूनात संकलन यानाः उकिया धलः दयेकेगु ज्या वय्‌कलं यानादीगु खः । अथेहे सँदेय् व नेपाःया थीथी भाय्‌या सम्बन्धय् थःगु कथं अध्ययन यानाः उकियाबारे च्वसु नं च्वयेगु यानादीगु दु ।

नेपालय् दुबले यलया पण्डित अमृतानन्द शाक्यनाप जानाः थीथी संस्कृत, पाली अले नेवाः भाय्‌या हस्तलिखित ग्रन्थ मुंकेगु अले उकिया लिधंसाय् अनुसन्धान यासें स्वनिगःया बुद्धधर्म, परम्परा, संस्कृतियात कयाः शोधपत्र च्वयेगु अले अन्तरराष्ट्रिय ख्यःयात सुसूचित यायेगु मूवंगु ज्या वय्‌क:पाखें जुल । वय्‌कलं मुंकादीगु ग्रन्थय् अप्वः थें वंशावली नं दुथ्याः । हडसन भाजुं मुंकूगु आपालं महत्वपूर्ण हस्तलिखित अले ऐतिहासिक लिखत भारतया कलकत्ताया एसियाटिक सोसाइटी व बेलायतया अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु । संस्कृत भाषां च्वयातःगु दकलय् पुलांगु सद्धर्मपुण्डरिका सफू नं थुगु संकलनय् दु ।

हडसनया कृतित मध्ये “Essays on the Languages, Literatures and Religions of Nepal and Tibet” दकलय् न्ह्यथनेबहःगु खः । अथेहे “Illustrations of the Literature and Religions of the Buddhists” नं उलि हे मूवंग कृति खः । नेवाः भाय्, साहित्य अले नेवाःतय् धर्म संस्कृतियात कयाः पाश्चात्य जगतया बौद्धिक ख्यःयात प्राराम्भिक ज्ञान बीगु ज्या हडसनयापाखें जूगु खः ।

दकलय् न्हापां सन् १९७७ य् नेपाः भ्रमणय् वःबलय् भाजु ब्रुस मेकोइ ओइनस्यात स्वनिगःया मूलँपुइ ग्वाःग्वाः मनूत जानाः अतिकं तःजाःगु छगू रथ सालेगु कुतः यानाच्वंगु दृश्यपाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जुयाच्वन । वास्तवय् थ्व यलय् जुयाच्वंगु बुंगद्यःया जात्राया छगू लू खत । थौंकन्हय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया म्यासेचुसे विश्वविद्यालयय् मानवविज्ञान विभागया सह–प्राध्यापक जुयाच्वंनादीम्ह रुसयात थुगु जात्रापाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जक मखु थुकियात कयाः दुग्यंक अध्ययन यायेगु इच्छा जुल ।

जात्राय् ब्वति कायेत वयाच्वंपिं थीथी बैसया मनूतय्‌गु उत्साह अले आस्था छगू पक्ष खःसा मेखे थुकियात न्ह्याकेत नेवाः समाजया क्वातुगु व्यवस्थापनपाखें वय्‌क: अतिकं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । नेवाः समुदायदुनेया धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अले जातीय बहुलताया पक्षयात थुगु जात्राया इलय् गुगु कथं समन्वय व सहकार्य यानायंकीगु धैगु खँ अतिकं मनन यायेबहःगु खंकल ।

तर ब्रुस भाजुया अध्ययनया शैली व विधा धाःसा मेमेपिं विज्ञपिनिसिबें मौलिक कथंया जुल । बुंगद्यः जात्रायात कयाः खँग्वलं बर्णन यायेगु पलेसा किपाया माध्यमं धायेमाःगु खँ न्ह्यब्वयाबीगु लँपु नालाकाल । विशेषतः सन् १९८० निसें पीदँतकया दुने जूगु बुंगद्यः जात्राया द्वलंद्वः किपात मुंकल । अले थुकियात सार्वजनिक प्रदर्शनीइ ब्वया नं बिल ।

ब्रुसया बिचालय् थ्व जात्राय् समुदायया सहभागिता जक मखु प्रत्येक क्षणय् आपालं आपाः कलात्मक अर्थ दुथ्याः । अमेरिकाया कोलम्बिया विश्वविद्यालयया प्राध्यापक अल्कजेण्डर आलाण्डया प्रमुख निर्देशनय् बुंगद्यःया सम्बन्धय् अध्ययनया ज्या न्ह्याकल । “The Politics of divinity in the Kathmandu Valley; the festival of Bungadya–Rato Matsyendranth” शिर्षकय् शोधग्रन्थ च्वयाः सन् १९९८ य् कोलम्बियाया विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि यायेत सफल जुल ।

बुँज्या याइबलय् जःलाखःला व पासाभाइपिंनाप मुनाः वयाथाय् छन्हु वयाथाय् छन्हु यानाः छसीकथं ज्या यायेगुयात ब्वलाज्या धाइ। याकःचां मचाःगु ज्या यायेमालीबलय् ब्वलाज्या यानाः ज्या याइ। सिनाज्या व सामाज्याबलय् लच्छि लच्छितक नं ब्वलाज्या जुयाच्वनी।
ब्वलाज्यां ब्वला खायेगु व ब्वला पुलेबलय् मिजंया मिजं व मिसाया मिसा हे वनाः ब्वला पुलेगु याइ। याकःमितय्त धाःसा थ्व नियम लागु जुइ मखु। ज्या तसकं हथाय् जुइबलय् नं थथे हे माः धायेगु याइ मखु। ब्वलाज्या यानाः ज्या यायेबलय् जहान यक्व दुपिन्त थाकुइ मखु। जहान म्ह्व जक दुपिन्त थाकुइयः। लांलां तक नं ब्वला पुलाच्वने मालेयः। अथे जुयाच्वनीगु खन धायेव “याकःमिया ब्वलाज्या” धकाः हिस्यायेगु नं याइ।
ब्वलाज्या यायेबलय् बुँ सतीपिन्त ब्वला खायेत अःपुइ। तापाःपिनि थाकुइयः। बुँ तापानाः नं जहान नं म्ह्व जक दुपिन्त झन हे थाकुइ। बुँ तापाःपिन्सं यक्व ज्या हथाय् जुयाच्वनीबलय् छब्वलाया पलेसा निब्वला पुलाः नंं ब्वला खायेगु याइ। सिनाज्यां तापाःथाय् थ्वँकु बाय् बजिकु छकु यंकाब्यूम्हेसित नं छब्वला पुलेगु चलन दु।
ब्वलाज्यायात सहकार्यया ज्या कथं कायेगु याः। थ्व ज्याय् आर्थिक लेनदेन जुइ मखु। सुयातं तःमि व चीमिया व्यवहार जुइ मखु। सकलें समान खः धयागु बोध याइ। वं यक्व ज्या यात व वं म्ह्व जक ज्या यात धयागु नं सुनानं च्यूताः तइ मखु। म्हं फक्व सकसिनं याइ। सुनानं थकय् यायेगु नंं याइ मखु।
यक्व पुलां जुलकि ब्वला पुुले हे माः धयागु कर याइ मखु। ब्वला पच जूगु कथं थुइकाः ग्वाहालिया रुपय् काइ। न्हापा हे कबुल यानातल धाःसा पुलां जूसां पुली। बुँ म्ह्व जक दुपिनि यक्व ब्वला खाये माली मखु। सिनाज्या सामाज्यां ज्या यक्व दुपिं पासाभाइपिनि लिमलाक जुयाच्वनीगु खनीबलय् हारगुहार जूसां याःवनी। थुकियात ब्वलाया रुपय् काइ मखु।
ब्वलाज्याबलय् छु ज्या यायेगु खः व ज्या यायेत गज्याःगु लवःकवः माः अज्याःगु लवःकवः थःपिन्सं हे ज्वनावनी। छुं जुयाः थःपिंके लवःकवः मदुसा न्हापा हे खबर बी। थज्याःगु अवस्थाय् कजिं हे माःकथंया व्यवस्था यानातइ।

कजि
ज्या याकीम्ह थुवाः। गन छु ज्या यायेगु खः व कजिं धाइ। ज्या याइबलय् ज्या याःपिन्त नकेत्वंके दक्वं कजिं हे याइ। लवःकवः मगाःसां कजिं हे व्यवस्था याइ।
ब्वला खाये
थः न्हापा ज्या याःवने। यक्व मनू माःगु ज्या यायेत ब्वला खानाः याइ। ज्या त्यल धायेव ब्वला खानातयापिन्त ब्वनाः ज्या यायेगु याइ।

ब्वला पुले
थःथाय् ज्या याःवःगुया पलेसा पुले। ब्वला पूवनीबलय् मिजंया मिजं हे मिसाया मिसा हे वनाः ब्वला पुलेगु याइ। न्हापा सहमति यानातःगु जूसा अथे याइ मखु।

याकःमि
जहान यक्व मदुम्ह। ब्वलाज्या यानाः ज्या यायेबलय् याकःमितय्त थाकुइ। छन्हु थःथाय् ब्वनागुया ब्वला तःन्हुतक पुलाच्वने माली।