प्वकय् छक्वलं लः तयाः कःनापं ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ । कःपू ल्यहें ल्यहें पुइ । न्हूनिबलय् चाकुसे च्वंसां पुलां जुयावं लिसे खाइसे च्वनी ।

अष्टविनायक
जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ दँय्‌ च्याम्ह गणेद्यः, च्यागू पुखू, च्यागू बहाः, च्यागू ध्वाखा, च्यागू फल्चां चाःहुइकाः भ्वँत देय्‌ (बनेपा) दयेकूगु धयागु जनश्रुती दु । नेवाः समाजय्‌ ज्ञान, बुद्धि, सिद्धि, विद्या, कीर्ति, सीप, धन सम्पति व यानागु ज्याय्‌ छुंकथंया पंगः मवयेक सुथांलाक्क क्वचायेमा धकाः दकले न्हापां गणेद्यः पुज्यायेगु, गणेद्यःया देगः पलिस्था यायेगु व जात्रा यायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ दक्षिण स्वःगु मभिं धाइ, दक्षिण स्वयाः भिंगु ज्या याइमखु । भ्वँत देय्‌ दक्षिण दिशा स्वयाच्वंगुलिं मभिं मजुइमा धकाः च्यागू दिशाय्‌ च्याम्ह दिक्पाल कथं च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यात धयागु जनविश्वास दु । भ्वँतय्‌ च्यागू दिशाया संरक्षककथं थीथी च्यागू थासय्‌ थाय्‌या नामं हे नां तयाः च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
भोलाखाया गंछिं दुम्ह भोलाखा गणेद्यः हे भ्वँतया दकलय्‌ पुलांम्ह गणेद्यः धकाः धाइ । थ्व भोलाखा गणेद्यः अष्टविनायकय्‌ धाःसा दुथ्याःगु मदु । भ्वँतया अष्टविनायककथं च्यागू दिशाय्‌ तयातःपिं च्याम्ह गणेद्यः थुकथं दु – तलापुखू गणेद्यः, वाकः गणेद्यः, थाच्छु गणेद्यः, काँथु गणेद्यः, बकु गणेद्यः, क्वबाहाः गणेद्यः, तुकंप्वः गणेद्यः, व क्वःला गणेद्यः तयातःगु दु ।

तलापुखु गणेद्यः
भ्वँतया तलापुखू सिथय्‌ भ्वँतया पश्चिम ध्वाखाय्‌ तलापुखू गणेद्यः दु । भ्वँतया पुलांगु लाय्‌कू नापसं दुगुलिं तलेजु पुखूपाखें नां हिलावनाः तलापुखू धकाः नां च्वंवंगु जुइ धकाः नं धाइ । न्हापा नेपालं भ्वँतय्‌ बनेज्या यायेत वनीगु लँपुइ दुम्ह थ्व तलापुखू गणेद्यः बनेज्या यायेत वनीपिं सार्थवाह (बनेज्यामि)तय्‌ लँय्‌ पंगः चीकाबीम्ह द्यःकथं हनातःगु दु । ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं भ्वँतय्‌ वइबलय्‌ द्यःगणया दकले न्हापां थन हे दी । थन गथुतय्‌सं मोहनि सिन्हः तिके धुंकाः द्यःगणं वसः व ख्वाःपाः पुनाः द्यःल्हानाः गंछिं प्याखं हुलाः जक भ्वँत देसय्‌ दुहांवनी ।

प्वाकः गणेद्यः
भ्वँतया ज्यासःननिइ प्वाकः गणेद्यः दु । प्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यः जुयाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु धकाः नं धाइ । भ्वँतय्‌ अय्‌लाः, थ्वँ दयेके धुंकाः थन प्वाकः गणेद्यःयाथाय्‌ छाःवनीगु चलन दु । अय्‌लाः थ्वँ बांलाकाबीम्ह जुयाः प्वक गणेद्यः धाइगु व लिपा खँग्वः हिलाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु जुइमाः । ज्यासःननिइ हे दुम्ह मेम्ह गणेद्यःयात ज्या व सिप स्यनाबीम्ह विश्कर्माकथं हनातःगु दु । प्रजापति जातिया मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ गणेद्यःयात सिप स्यनीम्ह विश्वकर्मा द्यःकथं पलिस्था याःगु विश्वास यानातःगु दु ।

थाच्छु गणेद्यः
भ्वँतय्‌ उत्तरी लागाया थःनेया जंगल थाःगुँ व दक्षिण लागाया क्वःनेया क्वःगुँ धकाः धाइ । भ्वँतया थःनेया गुँइ च्वंम्ह गणेद्यःयात थाच्छु गणेद्यः धकाः धाइ । बादे जातियापिं मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ ख्यलय्‌ हे थाच्छु गणेद्यः दु । ख्यःया लिकसं पुखू व पुलांगु ल्वहंया ध्वाखाया अवशेष खनेदु ।

काँथु गणेद्यः
भ्वँतया उत्तरपश्चिम लागाय्‌ काँथु गणेद्यःया देगः दु । थुगु लागाया भतिचा च्वय्‌ प्राचीन लिच्छवीकालया क्वाथ व महामन्त्री जयसिंहराम वद्र्धनया लाय्‌कू दु धाइ । क्वाथः लिक्कया गणेद्यः जुयाः क्वाथ गणेद्यः व लिपा अपभ्रंश जुया काँथु गणेद्यः जुल जुइ । थन राजकाज व प्रशासनिक ज्याय्‌ स्वापू दुपिं श्रेष्ठ खलकया कोख श्रेष्ठ, राजवंशी व कायस्थ जातियापिं मनूत अप्वः च्वनाच्वंगु दु । थ्व गणेद्यःयात पुज्यातकि कथु स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दुगुलिं काँथु गणेद्यः धाइगु धकाः नं धाइ ।

वकु गणेद्यः
भ्वँतया वता (पूर्व) ध्वाखाय्‌ वकुत्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यःयात वकु गणेद्यः धाइ । वकुत्वालय्‌ द्यःद पुखू व वकुपुखू लिसें थीथी द्यः व देगः नं दु । भ्वँतया व्यापारिक थाय्‌ जुयाच्वंगु वकुत्वालय्‌ च्वंम्ह जवय्‌ बुद्धि व खवय्‌ सिद्धि दुम्ह वकु गणेद्यःयात व्यापार बांलाकाबीम्ह द्यःकथं नं हनाच्वंगु दु ।

क्वबहाः गणेद्यः
भ्वँतया आग्नेयकोणय्‌ साय्‌मित अप्वः च्वनीगु क्वबहालय्‌ क्वबहाः गणेद्यःया देगः दु । क्वबहाः गणेद्यःयात कृषि व बाली बांलाकाबीम्ह द्यःकथं पुज्यानाच्वंगु दु । दँय्‌दँसं तछलागा चतुर्दशीलिपाया आइतबाः याइगु सरकारीस्तरय्‌ याइगु देश पुजाय्‌ च्याम्ह गणेद्यःयात नं पुज्यायेगु चलन दु । वा मवयाः वा पी मफयाच्वंगु इलय्‌ देशपूजा याःगु दिनय्‌ तसकं वा वइगु जनविश्वास दु । क्वबहाः गणेद्यः सतिक बौद्ध चीभाः, तुं व सतः दु ।

तुकंप्वः गणेद्यः
भ्वँतया दक्षिण दिशाय्‌ इनाबहालय्‌ तुकंप्वः गणेद्यः दु । जुजु आनन्ददेवया इलय्‌ चौकोटं ल्वहं हयाः तुकंप्वः गणेद्यः दयेकल धकाः धाइ । चौकोटया मनूतय्‌सं ल्वहंया च्वका ध्यनाः यंकूगुलिं उगु थाय्‌यात चोखा धायेगु यात । ल्यं दुगु क्वय्‌या ब्वं जक गणेद्यः दयेकूगुलि तुकंप्वः गणेद्यः धाल । तुकंप्वः गणेद्यःयात पुज्यातकि विदेशय्‌ वंपिं थःथितिपिनिगु खबर वइगु व तंगु सामान लुइगु विश्वास दु । दँय्‌दँसं मोहनिया चालंकुन्हु क्वःनेसाःया साय्‌मितय्‌सं तुकंप्वः गणेद्यःया मूर्ति खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

क्वःला गणेद्यः
भ्वँतया नैऋत्य कोणय्‌ लायकूया क्वय्‌पाखे क्वःला गणेद्यः दु । लायकूया क्वय्‌ लागाया गणेद्यः जुयाः क्वःला गणेद्यः धाःगु खः । थ्व क्वःला गणेद्यः प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय्‌ दु । गुंलागा चौथिकुन्हु क्वःला गणेद्यःया पुजा यायेधुंकाः जक भ्वँतया थीथी द्यः पुज्यायेगु देशपूजा न्ह्याइ । क्वःला गणेद्यःयाथाय्‌ पुलांगु ध्वाखाया अवशेष त्वाथःकथं छ्यलातःगु दु । देगःया सतिक पुखू दु ।

भ्वँतया चण्डेश्वरी देगः
भ्वँतया उत्तरपूर्व दिशाय्‌ चण्डेश्वरी देगः दु । लुँ सियातःगु सिजःपौ तयातःगु स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ उत्तरपाखे मूलुखा दु । देगःया न्हापांगु तँया पौया क्वसं प्यखेरं खुगः खुगः व नितँजाः व स्वतँजालय्‌ प्यंगः प्यंगः भैरव, दुर्गा, काली सहित द्यःया कलात्मक त्वानाःसिँ व कुनय्‌ कलात्मक कुंसलया आकृति कियातःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगःया स्वतँजालय्‌ हे प्यखेरं स्वपाः स्वपाः कलात्मक झ्याः दु । देगःया स्वतँजालय्‌ प्यंगू कुनय्‌ लुँ सियातःगु प्यंगः पूर्णकलश, छचाःखेरं फय्‌गं खानातःगु व देगःया च्वकाय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । देगःया मूलुखाया च्वसं छेपु सहितया चण्डेश्वरीया आकृति दुगु त्वलं दु ।
मूलुखाया जवंखवं सिँयागु मकर सहितया गंगाजमुना मूर्ति कियातःगु दु । देगःया न्हापांगु लुखां दुहाँ वनेवं खवय्‌ सिँयाम्ह सरस्वती व जवय्‌ कुमारीकथं पुज्याइम्ह ल्वहंग्वारा दु । चण्डेश्वरीइ बलि पुजायाइबलय्‌ थ्व हे ल्वहँतय्‌ बलि बी । निगूगु लुखा दुने त्वलं सहितया खतय्‌ चण्डेश्वरी द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । खवपाखे सितलामाजु व जवय्‌ अप्पां सियातःपिं थीथी द्यःत दु ।
देगःया पश्चिमपाखेया बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताल न्हुयाच्वंम्ह यक्व नागनागिनीं भुनातःम्ह वँचुगु वर्णया भैरवया तपाःगु किपा च्वयातःगु दु । थ्व भैरवयात मिनाग भैरव, मसान भैरव, काल भैरव कथं पुज्यानाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने निगः ल्वहंया थामय्‌ सिंहया मूर्ति व छगः ल्वहं थामय्‌ म्हय्‌खाया मूर्ति तयातःगु दु । चण्डेश्वरी देगःया न्ह्यःने अप्पां दनातःगु शिखर शैलीया चण्डेश्वर महाद्यःया देगः व गणेद्यःया देगः दु ।
चण्डेश्वरी उत्पत्तिया बारे छगू किंवदन्ती नं दु । चण्डासुर धयाम्ह दैत्यं महाद्यःया तपस्या यानाः थःतं सुं नं मिजंपिन्सं स्याये मफयेमा धयागु वरदान कयाः स्वंगू हे लोक त्याकाः सकसितं दुख बियाच्वन । छन्हु चसिँया गुँइ चण्डासुर दैत्यं चसिँया सिमा पाःगु इलय्‌ सिमां कुमारी माजु प्रकट जुयाः चण्डेश्वरी भगवतीया रूप कयाः दैत्ययात स्यानाबिल । कुमारी माजु प्रकट जूगु सिमा दुथाय्‌ हे चण्डेश्वरी देगः पलिस्था यात धकाः धाइ ।
चण्डेश्वरी देगः गुबलय्‌ दयेकल धयागु छुंकथंया अभिलेख लुयावःगु मदु । जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ य्‌ भ्वँत देय्‌ दयेकूबलय्‌ चण्डेश्वरी देगः दयेकल धैगु धारणा नं दु । गुलिस्यां ने.सं. ४४४ दँय्‌ सिम्रौनगढं नेपाः वःम्ह हरिसिंहदेवया मन्त्री चन्द्रशेखरं चण्डेश्वरी देगः दयेकेबिल धाइ । देवमाला वंशावलीइ चण्डेश्वरीया प्रकट सत्ययुगया प्रथम पादय्‌ जुल धकाः न्ह्यथनातःगुलिं चण्डेश्वरी देगः यक्व न्हापा हे पलिस्था याःगु जुइ धाइपिं नं दु ।
चण्डेश्वरी देगः जीर्णोद्धार याःबलय्‌ लुयावःगु सिजःपतिइ न्ह्यथनातःकथं शिवसिंहदेवया इलय्‌ वि.सं. १६६४ मार्गशीर्ष शुदी ३ या दिनय्‌ नारायणसिंह सहितया मनूतय्‌सं वहःया हार छाःगु न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७६७ बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु जगत्सिंहं चण्डेश्वरी जात्रा यायेगु खः भिंकेत व नैमित्तिक पुजा यायेत न्यय्‌तका छाःगु अभिलेख लुयावःगुलि थ्व चण्डेश्वरी देगः न्हापा हे दयेकेधुंकूगु सी दु । भद्रकाली गुठी तहसिल ज्याकुथिया लगतकथं वि.सं. १८६६ आषाढय्‌ चण्डेश्वरी देगः जग थ्यंक हे दुनावंगुलिं पूवंक हे ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

अंगःया भैरव
चण्डेश्वरी देगःया पश्चिमपाखे अंगलय्‌ बज्र पानाः वँचुगु वर्णया भैरवया तःपाःगु किपा च्वयातःगु दु । १५ फिट हाकः व १४ फिट ब्या बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताः गयाच्वंम्ह भैरवया किपा च्वयातःगु दु । च्यापा ल्हाः दुम्ह भैरवया जवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, दबदबचा, कर्तृ व पात्र ज्वनातःगु दुसा खवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, खट्वाङ्ग, नरमुण्ड ज्वनातःगु व प्यकागु ल्हाः भावमुद्राय्‌ दु । छ्यंया च्वय्‌ दक्षिणं उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह छ्यं व न्हिप्यनय्‌ मिब्वाला च्यानाच्वंगु वाउँम्ह नाग दु, थ्व नागयात मिनाग धाइ ।
वँचुगु वर्णया थ्व भैरवयात चण्डेश्वरीभैरव, मिनागभैरव, मसानभैरव, कालभैरव कथं नं पुज्याइ । थ्व भैरवयात दँय्‌दँसं ख्वपया निम्ह पुंतय्‌सं विधिपूर्वक लंपुं छाइ । लंपुं छाइपिं पुंत थःपिनिगु ज्या क्वचायेकाः गुन्हु दुकुन्हु थःगु छेँय्‌ लिहांवनी ।

नयेगुुयात नसा धाइ । नसा मनसे सुुं नं प्राणी म्वाये फइमखुु । नसा म्वायेत नइगुु खः नसा नयेत म्वाइगुु मखुु । नसाया रुपय्‌ अन्न, कण्डमूूल, जडिबुुटी, बूूबः, मरि, वाउँचा, ला, सिसाफल, मसला आदि नयावयाच्वंगुु दुु । नयेगुु झ्वलय्‌ सुुथंनिसें बहनीतक थीथी कथं नयेगुु याइ । सुुथय्‌ नयेगुुयात कौला वयां लिपा नइगुुयात ज्यःनां न्हिनय्‌ नयेगुुयात बजि व बहनी नयेगुुयात बेलि धाइ । चा च्वनाः ज्या याइबलय्‌ चासि नकी ।
नसा नयेगुु झ्वलय्‌ नेवाःतय्‌ भ्वय्‌ यानाः नं नसा नयेगुु याः । अथे नइगुु भ्वजय्‌ थीथी कथंया गुुथि भ्वय्‌या लिसें लसता भ्वय्‌कथं पस्ताःभ्वय्‌या रुपय्‌ ब्याहा भ्वय्‌, बियाछ्वया भ्वय्‌, बाः¥हाःभ्वय्‌, तीर्थभ्वय्‌ आदि याइ । सत्वपुुजा, पताःछापुुजा, सिवाभ्वय्‌ थें ज्याःगुु पुुजाविधि यानाः नं भ्वय्‌ याः ।
रीतिथिति हने कथं त्वाःभ्वय्‌, दिगुपुुजा भ्वय्‌, झिनुुभ्वय्‌ (ग्वस्तिभ्वय्‌्) यानाः नं भ्वय्‌ नइ । पितृयात मुुक्ति यायेकथं थीथी पुण्य दिनय्‌ श्राध्द व पाहां ब्वनाः नं भ्वय्‌ याइ । भुुतूूखां छम्ह थ्याकाः देय्‌भ्वय्‌ व बुुँया फाँतया जःपिं जानाः बलपुुजा भ्वय्‌ नयेगुु नं नेवाःतय्‌ चलन दु । भ्वजय्‌ लैकाः जुुयाः ज्या याइपिन्त इलय्‌ब्यलय्‌
तुुच्चा याकाः लैकाः भाग व च्याकूू नं नकेमाःगुु
चलन दुु । गुुथि भ्वजय्‌ ला तानाच्वंपिन्त हुुल्ला नकेगुु याइ । भ्वय्‌ नइबलय्‌ प्यसरा तक तयाः नकेगुु याइ । सरापतिं थ्व थ्व तयेमाः धयागुु नियम दुु । दकलय्‌ लिपाया सराय्‌ धौ व सिसाबुसा तयाः क्वचायेकी । थथे दयेकातःगुु नियमयात विज्ञपिंसं विज्ञानय्‌ आधारित जूू धकाः धायेगुु याः ।नेवाःतय्‌ भ्वजय्‌ घासाता नं ब्वयेमाःगुु रिति दुु । थथे ब्वइगुु घासाताय्‌ प्यताघासा, खुुताघासा, च्याताघासा, झिंनिताघासा, झिंच्याताघासा, नीप्यताघासा, व
चय्‌प्यताघासाता तइगुु चलन दुु । घासाता ब्वइबलय्‌् छुु घासा गन ब्वयेमाः धयागुु नं नियम दुु । घासाता ब्वइगुु थाय्‌ कथं भचा भचा पानाच्वं ।
नेवाःतय्‌ नसा नइबलय्‌ बखत व अवस्थायात ध्यानय्‌ तयाः नखःचखः हनाः नसा नयेगुु यानातःगुु दुु । बखत अनुुसार नसा नयेबलय्‌ म्हयात निं जुुइकथंया बिचाः यानातःगुु दु । सिसाफुसा, चाकुुहि, यःमरि, घ्यःचाकुु, लाभाघासा, पालाःभी, साखःति, खाइक्वाति, वः, बूूबःक्वाति, गंक्वाति, समय्‌बजि व भ्वय्‌ आदि नसा बखत व अवस्था कथं नयेगुु यानातःगुु दुु ।

क्वथाभ्वय्‌
मिसापाखेया सतीपिं मिसा थःथितिपिं मिजंया
छेँय्‌ वनाः क्वथाय्‌ च्वनाः नइगुु भ्वय्‌ । क्वथाभ्वय्‌ नकीबलय्‌ प्यकः तक थीथीकथंया पुुकाला व धौ तयाः नकेगुु याइ ।

गुुथिभ्वय्‌
छगूू हे समुुदायया मनूूत मुुनाः नइगुु भ्वय्‌ । छसीनिसें पाः फयाः भ्वय्‌ न्यायेकी । आयस्ता दःसा आयस्तां न्यायेकी । आयस्ता मदुुसा म्हतिं म्हतिं ल्हापं ल्हानाः न्यायेकी ।

द्यःब्व
द्यःया नामं दकलय्‌ च्वय्‌ तइगुु ब्व । ब्वय्‌ तइगु परिकार सकतां तइ । सरा तइबलय्‌ दकलय्‌ न्हापा तइ । सरदरकथं यक्व धाःसा तइ मखुु । भ्वय्‌ क्वचायेकाः प्रसादकथं इनाः नइ ।

पाःब्व
लिपाया पतकय्‌ पाः फइम्हेसित बीगुु ब्व । झ्वलय्‌ मतसे अलग्ग तइ । सरदरया ब्वसिकं भचा बांलाक तइ । पाःब्व बीबलय्‌ लाय्‌ नं बीगुु याइ । थुुकियात कबुुल यायेगुु कथं काइ ।

लाय्‌ लःल्हाये
सगं बीबलय्‌ व गुुथि भ्वय्‌बलय्‌ मान्यजनपिन्त सम्मान यायेकथं ख्वलाय्‌ थ्वँ बाय्‌ अय्‌लाः तयाः निपा ल्हातिं ज्वज्वलपा यानाः बीगुु छगू रिति ।

जाभूू
भ्वय्‌या रुपय्‌ नयेगुु जा । छन्हुुं अप्वः बजि भ्वय्‌ नयेमाःगुु गुथि भ्वजय्‌ सुुथय्‌ छकः जाभूू नयेगुु याइ । जाभूू धकाः भ्वय्‌या रुपय्‌ नं सःताः नकू । जा नयेबलय्‌ नइगुु ल्वसाया लिसें ला व पञ्चक्वाः नं तयाबीगुु याइ ।

झिन्हुुभ्वय्‌
फुुकी व झिन्हुुखलःपिंसं न्हूम्ह भौमचायाके ग्वय्‌ कयाः नइगुु भ्वय्‌ । न्हूूम्ह भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नालेत नइगुु भ्वय्‌ । फुुकी व झिन्हुुखलःया परिवारया हामापिं छम्ह छम्ह झ्वःलाक च्वनी । भौमचां छसीनिसें ग्वय्‌ बियाः भागि याइ । कायमचां पाहांमरि छता छता बी । थुुकियात ग्वस्ति भ्वय्‌ व ग्वय्‌काः भ्वय्‌ नं धाः । थ्व भ्वय्‌ मनकलकि भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नाली मखुगुु चलन दुु ।

तीर्थभ्वय्‌
तातापाक लां लां बिकाः तीर्थ वनाः वइबलय्‌ नकीगुु भ्वय्‌ । तीर्थभ्वय्‌ बलय्‌ ला व अय्‌लाः थ्वँ तइमखुु । मरि भ्वय्‌ नकेगुु याइ ।

त्वाःभ्वय्‌
त्वाः खलःपिं दक्वं चाःलानाः नइगुु भ्वय्‌ । नासःपुुजा भ्वय्‌ । मूू गुुरु दकले च्वय्‌ च्वनी । बाहां स्यानाः न्ययेकीबलय्‌ मूूसी नं मूूगुुरुं हे नइ ।

दमरा भ्वय्‌
दमराः भ्वय्‌ किपू, पांगा, नगां नापं यें दक्षिण पश्चिम लागाया विशेष यानाः ज्वापुतसें याइगु विशेष प्रकारया भ्वय्‌ खः । इहिपाः जुइ धुंकाः न्हापांम्ह मचा दुगु लसताय्‌ याइगु भ्वय्‌ खः । काय बूसां म्ह्याय्‌ बूसां नं दमरा भ्वय्‌ वनेगु याइ । मिसाया थःछेँय्‌ नं मिसाया इहिपा जूगु छेँय्‌ वनाः नकःवनेगु भ्वय्‌ खः । थःछेँय्‌ नं भ्वय्‌ याःवनीगु थ्व हे छगू जक भ्वय्‌ खः । मिसाया थःछेँ व मिसाया भाःतया छेँया दथुइ सहलह ब्याकाः निम्हेस्यां नं मंकाः कथं याइगु भ्वय्‌या रुपय्‌ नं यानाहःगु दु । थुकियात निगू हे परिवारया मंकाः भ्वय्‌ कथं नं यानाहःगु दु । थःपिनिगु आर्थिक अवस्था कथं तसकं यायेगु ला कि चीसकं यायेगु धइगु नं सहलह ब्याकाः याइ । म्होतिं नं भ्वय्‌ ज्वरेयानाः दाला छगः जूसां वनेगु याइ । मचा बूगु लत्याया दुने याइगु थुगु भ्वजय्‌ मचा बूम्ह मांम्हेसित थकालि याना भ्वय्‌ नकेगु याइ । मचाया मांयात ख्यें सगं बिइगु नं थःछेँपाखें नापं थःलाःपिन्सं ज्वनावनी । मचा, मचाया मां, मचाया अबु, अजि, ससःमांपिन्त तकं वसः ज्वनावनेगु याइ । भ्वय्‌ नकाः इहिपा जूगु मखुसा अर्थात पय्‌नः वंगु जूसा दमरा भ्वय्‌ वनीगु इलय्‌ हे थःछेँ नापं भ्वय्‌ वंपिन्सं इहिपा याना भ्वय्‌ याइगु इलय्‌ थें हे सकलसिनं क्वसः तकं ज्वनावनेगु याइ । दमरा भ्वय्‌ यानाः निन्हु स्वन्हु लिपा हे मचाबूम्हेसित थःछेँय्‌ लही हइगु खः ।

देय्‌भ्वय्‌
भुुतूखां छम्ह छम्ह थ्याकाः नकीगुु भ्वय्‌ । राज्य स्तरं नकीबलय्‌ दक्वं समुदाययापिन्त नकी । समुुदाय स्तरं नकीबलय्‌ थः थः समुुदाययापिं जक थ्याकाः नकी ।

निकःख्यः
भमचा काःवने न्ह्यः माजुु जुुइम्ह वनाः भमचायात वसः व समाः ज्वलं देछाः वनीगुु । थुुबलय्‌ निकःग्वारा तयाः भ्वतं भुुनायंकूूगुु मरिकसि भमचां ह्वखंकाः निकःग्वारा लिकायेकेबी ।

पताःछापुुजा
द्यःपिन्थाय्‌ पताः छानाः याइगुु पुुजा । ली सिजः आदि धातुुयागुु व कापःयागुु पताः दयेकाः छायेगुु याइ । धातुुयागु छाइबलय्‌ यक्व ताहाकः याइमखुु । कापःयागु धाःसा झिंनिकुु, स्वीनिकुु, सछि व च्याकुु व स्वसः व खुुइकुु तक नं याइ । पताःछा पुुजायात पताः थायेत व थाज्या यनेत द्यांलानाः याइ । स्वयम्भूइ छाइगुु पताः ताःहाकः यायेगुु चलन दुु । पताःछा यानाः थःथिति इष्टमित्र पासाभाइपिन्त भ्वय्‌ नकेगुु याइ ।

बलपुुजाभ्वय्‌
फाँतया पासा भाइपिं मुुनाः नइगुु भ्वय्‌ । फाँतया नापसं लाःम्ह द्यः बाय्‌ थःपिनि स्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयात पुुजा याइ । भ्वय्‌ नयेत म्हतिं म्हतिं ध्यवा ल्हाइ । थुुबलय्‌ भ्वय्‌ जक नइगुु मखुु फाँतया गतिविधि बारे सहलह नं याइ । बालि पीगुुलिइ एकरुपता हयेत सहमति दयेकी । बस्तुं दुुख बियाच्वंगुु दःसा निराकरण यायेगुु लँपुु माली । अग्रजपिनिगुु सल्लाह कथं ज्या यानायंकेगुु याइ ।

सिवाभ्वय्‌
द्यःपिन्थाय्‌ देके वनाः न्यायेकीगुु भ्वय्‌ । सिवा खलःपिं दक्वं जानाः थःपिंके दुुदुुगुु बाजं थानाः वनेगुु याइ । सुु द्यःयाथाय्‌ वनेगुु खः उम्ह द्यःया तिथिया दिं लाकाः न्यायेकी । थुुकथं न्यायेकीगुु भ्वजय्‌ पुुन्हि सिवां स्वयम्भूइ वनी । अथे हे चः¥हेसिवां थःपिनि हनातयाम्ह पीठय्‌ वनेगुु याइ । चौथि सिवां गणेद्यःयाथाय्‌ वनीसा अष्टमी सिवां जनबहाःद्यः मानय्‌ याइ । संल्हूसिवां बुुंगद्यःयाथाय्‌ वनेगुु याइ ।

कौला
सुुथय्‌ नइगुु नसा । न्हापा न्हापा बजि ल्वसा तयाः अय्‌लाः कौला याइ । आः बजिया पलेसा च्या, दुुरुनाप पाउरोति, ग्वारामरि आदि नयाः कौला यायेगुु चलन दुु ।

खुुताघासा
खुुगू कथंया घासा । खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचायात खुुता घासायात मुुलरुपया घासाता कथं कायेगुु याः । खुुता घासाता ब्वयेगुुयात जुुवांब्व धाइ । घासाता ब्वइबलय्‌ जवपाखे खय्‌पि व चय्‌पि तइ । खवपाखे मुुस्या व पालुु तयाः न्ह्यःने वः व वाउँचा तइ । पस्ताःभ्वजय्‌ थुुकथंया घासाता तयाः भ्वय्‌ नकेगुु याइ । भ्वजय्‌ ज्याय्‌ च्वंवःपिंसं ल्याः कथं माक्व न्हापा हे जुुवांब्व तयाः ताःलाकाः सुुरक्षित यानातइ ।

चय्‌प्यताघासा
दक्व कथंया घासाता । थुुकी थ्व थ्व घासाता धायेगुुया सिकं नां काये फक्व ज्वलंयात कःघानाः चय्‌प्यता घासा धाइ । थुुकियात चौरासी व्यञ्जन नं धाः ।

चासि 
चान्हय्‌ नइगुु नसा । बजि ल्हुुइगुु व वा सुुइगुु ज्या जुइबलय्‌ चान्हय्‌ नं यायेगु याइ । थुुबलय्‌ ल्वसा तयाः बजिया लिसें अय्‌लाः थ्वँ नं त्वंकेगुु याइ ।

च्याकूू
ततःधंगुु भ्वजय्‌ भरी जूूपिन्त नकीगुु ला । दायेकाः बुुकातःगुु थक्व, म्ये, न्हाय्‌पंप्वः व स्यँेला । ति स्वयंकाः तानाः न्ह्यपुु व मसला चि तयाः मी चिकं ह्वानाः वालातइ । न्हापांगुु पाखया निसरा तये क्वचालकि च्याकूू बीगुु याइ । च्याकूूया लिसे थ्वँ अय्‌लाः नं त्वंकी । भ्वजय्‌ भरी जुुयाः ज्या याःपिंया लिसें लिपाया पाखय्‌ लाःपिन्त नं नकी । च्याकूू बीम्ह भचा छालय्‌ ग्यःम्ह जुुइ । न्यंमन्यं स्वयाः बांलाक बिचाः यानाः बी ।

च्याताघासा
च्यागूू कथंया घासा । च्याता घासा कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति व पःमाय्‌यात कयातःगुु दुु । दिगुपुुजां सीकाःभूूयात तयेगुु याइ ।

ज्यःनां
सुुथय्‌ कौला सिधयेकाः नयेगुु नसा । जा नयेगुु यात ज्यःनां धाइ । जायात ल्वसाकथं केँ, तरकारि, अचार तयाः नइ । जाया पलेसा मेगुु नसा नःसां ज्यःनां हे धाइ ।

झिंच्याताघासा
झिंच्याता कथंया घासा । थुुगुु घासाता दुुने खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, सिँम्हुुकं, अम्बः, बय्‌लि, हलः व बलः दुुथ्याः ।

झिंनिताघासा
झिंनिगूू कथंया घासा । थुुगुु घासाता कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं व कम्घासा दुुथ्याकातःगु दुु ।

नीप्यताघासा
नीप्यताघासा कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, लाग्वः, लापी, हिंला, पंला, न्या, ख्येँ, ग्वः, गुुलि, चिम्हुुकं, सिँम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, नलुु, स्येँ, सकि व आमलि तइ ।

तुुच्चा
भती भतीचा जक नकीगुु नसा । चिचीधंगुु भ्वजय्‌ भरी जुुयाः नकीपिन्त झासुु लनेकथं थ्वँ अय्‌लाः व उकियात ल्वसाकथं ला वा मेगुु छुुं नं तयाः नकी ।

प्यताघासा
प्यंगूू कथंया घासा । थ्व घासातायात साधारण कथंया घासाता कथं कायेगुु याइ । प्यता घासा कथं मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचा कयातःगुु दुु । समय्‌ नइबलय्‌ प्यता घासा तयाः नइ ।

लैकाः
गुुथि भ्वजय्‌ भ्वय्‌ तयाः नकीपिं । खलःपिनि दथुुइ सहमति यानाः पाः दयेकातइ । लैकाः पाः लाःपिं न्हापाया झ्वलय्‌ च्वनाः भ्वय्‌ नयेदइमखुु ।

लैकाः भाग
गुुथि भ्वजय्‌ लैकाः जूूपिन्त बीगुु ला । जँला, छ्वय्‌ला व कचिला तइ । पाचालप्तेय्‌ भाग तइ । भ्वजय्‌ लैका जूूपिन्त छगूू छगूू भाग बियाः थ्वँ त्वंकी ।

हुुल्ला
चिचीचाकूूगुु छ्वय्‌ला । गुुथि भ्वजय्‌ ला ताइबलय्‌ झासुु लनेकथं नकीगुु ला । म्हं प्यकूू प्यकूू दइ । पाः हिलाः दिपाः बियाः ला नकाः थ्वँ त्वंकी ।

भिंबेलि
पाहां ब्वनाः भ्वय्‌ न्यायेकाः कन्हय्‌कुुन्हुु बहनी नकीगुु बेलि । ज्याय्‌ च्वनाः भ्वजय्‌ ग्वाहालि याःपिं सकसितं नकी । ज्याय्‌ ग्वाहालि याःगुु बापत सुुभाय्‌ बियाः बेलि याकेन्ह्यः थीथी कथंया पुुकाला, वः व भिंगुु थ्वँ अय्‌लाः तयाः तुुच्चा याकी । बेलि याकेत फयांफछि साःगुु जाकिया जा थुुइ । ब्याहा भ्वय्‌या पाहां ब्वनाया भिंबेलि जूूसा बिदाबाजि बीबलय्‌ पाहांमरि निता निता नं बियाछ्वइ ।

सिकीब्व
पितृयात नकीगुु ब्व । नखःचखः वा छुुं नं भ्वय्‌ जुुइबलय्‌ ज्वरय्‌ जूूगुु दक्वं भती भती लिकयाः सिकीब्व तयाः अलग्ग तइ । थज्याःगुु ब्व चछि चाहिकाः सुुथय्‌ पिखालखुु वा खुुिसइ तयेयंकेगुु याइ । श्राद्धबलय्‌ सिकीब्व धकाः अलग्ग हे तयाः पितृयात श्राध्द याःम्हं भ्वय्‌ नकेबलय्‌ थें नकेगुु याइ । सिकीब्व तयेगुु ज्या मां अबु दुुपिसं याये मज्यूू धयागुु मान्यता दुु । अथे जुुयाः मां अबु मदये धुुंकूूपिंसं
तयेगुु याइ ।

लाछिपाखे भ्वसुइकाः दयेकातःगु झ्याः । गाःझ्याः वा विमानझ्याः थें भ्वसुझ्याः च्वतया पिने पिहां वःगु धलिमय् दिकाः ह्वनातःगु जुइ । भ्वसुझ्याःयात क्वस्वःझ्याः नं धाइ ।