फ्रान्सया वैज्ञानिक अनुसन्धान राष्ट्रिय केन्द्रया वरिष्ठ अनुसन्धानकर्मि भेरोनिका बोलियर मय्‌जुं सन् १९७७ य् मानवशास्त्र विधाय् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यानादीगु खः । थुम्ह मय्‌जुया शोधया लागा शैव धर्म अन्तर्गत सन्यासी समुदाय खः । थ्वहे झ्वलय् गृहस्थ अवस्थाय् च्वनाच्वंपिं नेवाः शैव समुदाययात थःगु अध्ययनया ख्यः ल्यल । स्वनिगःया थीथी सतः (प्राचीन अवस्थाया मठ) दुने थःगु थाय्‌बाय् कथं जीवन हनाच्वंपि नेवाः कुस्ले, कपाली, दर्शनधारी, जोगीतय्‌त कयाः अध्ययन जुल । अथेला भेरोनिका मय्‌जुया शोध बिषयदुने शैव गृहस्थ सन्यासीत गिरि, पुरि, जंगम, दशनामि, कन्फत्ता, नाथयोगीत नं दुथ्याः । थुकिया निंतिं थुम्ह मय्‌जु नेपाःया नापनापं भारतया राजस्थान, कर्नाटक व हरियाणा तक नं थ्यं । नेपालय् धाःसा स्वनिगःया नापनाप भ्वंत, धौख्यः, गोरखा अले दाङ्ग तक वनाः अध्ययन यानादिल । गुथिया दानपत्र, शिलालेख, वंशावली आदि दुवालेगु जुल । नेवाः समुदाय सम्बन्धि थ्व बिषयया सफू खः–  “Ascetics and Kings ; A Monastery of Kanpatha Yogis in Nepal”

भैरवगोपाल वैद्यया जन्म ने.सं १०४३ य् बौ कृष्णगोपाल वैद्य व मां वदनलक्ष्मी वैद्यया कोखं यलया सौगः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा— कविता, बाखं, प्याखं व निबन्ध च्वज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह भैरवगोपाल वैद्यया न्हापांगु च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु फुस्लुगु घः टां टां न्याः खः । स फूया ल्याखं थ्वय्‌कःया जिं छंत ल्याकन हे कायेके हये (ने.सं ११०८) प्याखं सफू व भैरवामृत (ने.सं ११०९) कविता संग्रह पिदंगु दु । थ्व सफू वय्‌कः मदयेधुंकाः जक पिदंगु खः । वय्‌कलं मुनास्वां (ने.सं १०७०) नांगु तत्कालिन कविपिनिगु कविता संग्रह नं सम्पादन यानादीगु दु ।

थ्व मुनास्वां कविता संग्रह नेपाली विहार (ने.सं १०५९) धुनेवं पिदंगु नेपालभाषाया कविपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् वय्‌कःया आहाः देश जिगु नेपाः थेंज्याःगु देशप्रेमया भावनां जाःगु कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा असमय वारीध छाय् छ वया ? थेंज्याःगु टी.बी ल्वचं कयाः मत्यवं हे मृत्युया म्हुतुइ थ्यनाच्वंम्ह कवि वैद्यया वेदनायुक्त सः थ्वयाच्वंगु दु ।

कवि भैरवगोपाल वैद्य थम्हं जक च्वसा न्ह्याकीम्ह च्वमि मखु मेपिंत नं च्वयेगुली उलि हे उत्प्रेरणा बियाः च्वकीम्ह साहसीम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं नेपालभाषां च्वयेगु तकं बन्देज यानातःगु राणाकालया जरजर इलय् नं वय्‌कलं तत्कालिन यलया ल्याय्‌म्हत नाप जानाः नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिका पिकयादिल । थ्व पत्रिकाय्थ म्हं लेख रचना च्वयेगुया नापं मेपिंत नं च्वकेबीगु यानादिल । थथे थःगु मांभाय्‌या सेवाः यायां मयः मयः ने.सं १०६८ अर्थात् २५ या शुद्ध ल्याय्‌म्हगु वैशय् वय्‌कःया निधन जुल ।

येँया मरु, बिच्छेबहालय् मां शान्तलक्ष्मी प्रधान व अबु धीरबहादुर प्रधानया कोखं ने.सं १०२१ य् भैरवबहादुर प्रधानया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः तत्कालिन दरवारकलेजया (येँया ताहाचलय् स्थापना जूगु) प्रिन्सिपल खः । इतिहास विषयय् एम.ए.यानादीम्ह भैरवगोापाल वैद्य छम्ह भाषासेवीया नापं छम्ह इतिहासविद् नं खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषां गुलि नं च्वसु पिदंगु दु व फुक्क इतिहास सम्बन्धी हे जूगु दु । भारतवर्षे राष्ट्रिय भावया जागृति (ने.सं. १०७३, नेपाल, ल्याः ४०) नांगु च्वसु थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु खः ।

नेपालय् २००७ सालय् प्रजातन्त्र वसेंलि इतिहासकारपिनि दथुइ थीथी देशया इतिहास च्वयेगु छगूकथं रहर हे न्ह्यात । थज्याःगु रहर कथं भैरवगोापाल वैद्य नं नेपालभाषां नेपाःया इतिहास विषयया सफू मध्यकालीन नेपाल (ने.सं. १०७३) नामं पिकयादिल । थथे नेपाःया इतिहासयात कयाः नेपालभाषं सफू पिकाःम्ह न्हापांम्ह इतिहासकार थ्वय्‌कः हे खः । थ्वय्‌कलं मध्यकालीन नेपाल नांगु सफू बाहेक नेपालभाषां विश्व इतिहास नांगु सफू नं च्वयादीगु खः, तर थ्व सफू पिदंगु मदुनि । थःगु मांभाय् प्रति अतिकं मन क्वसाःम्ह भैरवगोपाल वैद्यं ने.सं. १०९१ निसें १०९४ तक नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं परिषद्यात न्ह्याकादीगु खः । ने.स. १०९८ सिल्लाागा ८ कुन्हु थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्वःता झाल ।

भोटेबहाःयात ओमबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । थौंकन्हय्‌या चीधंगु तिंख्यः लिक्कसं लाःगु भद्रगोल जेलया थ्याक्क ल्यूने थ्व बहाःदु । थ्व बहाःया नांमं हे थन लागायात भोटेबहाः धाइगु खः । जंगबहादुर प्रधानमन्त्री जुयाच्वंगु इलय्‌ थ्व विहार दयेकूगु धाइ । जंगबहादुर बेलायत भ्रमणया इलय्‌ वया उत्तराधिकारीकथं नेपालय्‌ वया किजा बमबहादुरं राज्य संचालन यानाच्वंगु खः । भोटे बहाःया क्वाःपाःद्यः न्हापा गणबहालय्‌ तया तःगु खः । इकुबहाःया कचा बहाःकथं अनया बज्राचार्यपिंसं पुजा याना वयाच्वंगु खः । राणातय्‌सं बज्राचार्यपिंत द्यः चीकेत धाःबलय्‌ माने मजुसेंलि सँय्‌ तान्त्रिक हयाः गणबहाःया क्वाःपाःद्यःयात लिना थौंकन्हय्‌या बहाः दुगु थासय्‌ विहार दयेकाः द्यः पलिस्था यानाबिल । सँदेया तान्त्रिकं पलिस्था याना बिउगु बहाःजुयाः भोटेबहाः नामाकरण जुल ।

भोटेबहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःछेँ नितँ जाःया दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया न्ह्यःने निम्ह ल्वहंया सिंह, जवंखवं याकःझ्याः दु । दथुइ लाक अशोक चैत्य,वयां न्ह्यःने मेगु चिभाः छगः न पलिस्था यानातःगु दु । तोरनय्‌ स्वपाः ख्वाःपाः व च्याका ल्हाः दुम्ह द्यःतयातःगु दु । जवगु ल्हातं तरवार,वाण, किसियात क्वायेगु अंकुश व वज्र,देपा ल्हातं सफू,धनुष,खिपः,गं ज्वनातःगु दु । सिजःपौ तयाःदयेकातःगु क्वाःपाछेँया नितँ जालय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः,च्वय्‌ गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःछेँया देपाय्‌ छत्रपाल तयातलसा अशोक चैत्य न्ह्यःने यज्ञमण्डप नं तयातःगु खनेदु ।

यँया झोछेँ त्वाःया माथेमा चुकं भचा च्वसं जवपाखेया चुकं नं दुने चुक (मेपिनिगु छेँ तलं वनेबलय्‌)या ल्यूने क्यब थें अव्यवस्थित थाय्‌ दु । थ्व थाय्‌यात भोंबहाः धाइ । चलनचल्ती भासं भ्वँत विहार नं धयावल । थ्व बहाः बिकमाःबहाःया खः वा गुभाःबहाःया खः धयागु विवाद दु । अय्‌सां आःतक थन नित्यपुजा बिकमाःबहाःयापिंसं याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्य मेथाय्‌ थें मखसे रत्नापुर विहारय्‌ थें चा, अप्पां देगः थें दयेकाः उकिया द्यःने तुयूगु चिभाः आकारं दयेकातल । उकिया दुने उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । वयां न्ह्यःने स्वंगः चिभाः झ्वलिं व मण्दःपाः छपाः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु । थ्व बहाः ने.सं. ७६० पाखे दयेकूगु धापू दु । क्वाःपाःद्यःया लिक्क तयातःगु शिलापत्र ने.सं. ७७५ या प्रताप मल्लया ईया खनेदुसा ने.सं. ६२५या आर्य वसुन्धरा धारणीया थ्यासफुलिइ काष्ठमण्डपया यतालच्छे त्वाःया भ्वंत विहारया शाक्यभिक्षु अमृतपालया मय्‌जु हेरामाया व वया प्यम्ह काय्‌िपं धकाः न्ह्यथनातःगुलिं भोंबहाः न्हापांनिसें बिकमाःबहाःलिसे सतीगु खनेदु । छाय्‌धाःसा पाःलाःत अप्वः यानाः बिकमाःबहाःया सर्वसंघ दुजःत खनेदु ।

भोला जोशी नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ थःत पानाझाःम्ह छम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०६२ तछलाथ्वः द्वादसि, सुक्रबारखुन्हु यलया वल्खु त्वालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया कलाःलिसें छम्ह काय्‌ व निम्ह म्ह्याय्‌पिं दु ।
संगीत सिर्जना यायेगुली पोख्तम्ह थ्वय्‌कः वि.सं. २०२२ सालंनिसें रेडियो नेपालय्‌ थःगु प्रतिभा ब्वयेगु यानादीगु खः । वि.सं. २०३७ सालपाखे थ्वय्‌कलं लय्‌चिनादीगु म्ये रेडियो नेपालय्‌ उत्कृष्ट जूगु खः । थ्वय्‌कः रेडियो नेपाल व संगीत ख्यलं उस्ताद धका हनातःम्ह सर्जक खः । तबला, बाँसुरी, हार्मोनियम थायेगुली दख्खल दुम्ह थ्वय्‌कलं आपालं यानाः संगीत सिर्जना हे यानादी । थःके दुगु ज्ञान मेपिन्त इनेगुली नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं आपालं संगीतकःमिपिन्त संगीतया ज्ञान इनादीगु दु । थ्वय्‌कलं स्यनातःपिं शिष्यपिं आपालं नांजाःपिं दु, उकी मध्यय्‌ छम्ह चेतन सापकोटा नं खः । थ्वय्‌कलं थःगु जीवन, संगीत साधना व सिर्जनाय्‌ हे पानादीगु दु । थ्वय्‌कःया सिर्जनाय्‌ म्ह्व जक म्ये दुसां लोकंहवाःगु नं आपालं दु । उकी मध्यय्‌ लोकंह्वाःगु छपु म्ये ‘हे मेरा मित्र हो म मरेर जाँदा आँसु नझारी दिनु’ खः । थ्वय्‌कःया लसय्‌ म्ये हाःपिं मध्यय्‌ फत्तेमान राजभण्डारी व लोचन भट्टाराईयात कायेफु । संगीतख्यःया हस्तिपिं नातिकाजी श्रेष्ठ, शिवशंकर मानन्धर, भीम विराग, द्वारिकालाल जोशीपिंलिसे आपालं हिम्चिम् दु थ्वय्‌कःया ।
छगू इलय्‌ थ्वय्‌कलं नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानय्‌ वाद्यवादन प्रमुखकथं लजगाः न्ह्याकादीगु खः । तर अन वय्‌कः ताः तक च्वने मखन । वि.सं. २०२४ सालय्‌ हिरण्य भोजपुरे व निर्मला श्रेष्ठपिं दुथ्याःगु ‘नवकला कुञ्ज’या ब्वनाय्‌ हेटौंडाय्‌ झाल । लिपा अन हे च्वनाः संगीत साधना व छगू स्कूलय्‌ ब्वंकेगु नं यानादिल । यलं संगीतया हुनिं हेटौंडाय्‌ झाःम्ह जिवंकाछि अन हे च्वनादिल । थन नं थ्वय्‌कलं खय्‌ भाय्‌या बांबांलाःगु म्येय्‌ संगीत तयादीगु दु । थ्वय्‌कलं अन च्वनाः नं थःगु भाय्‌या सेवा यानादिल । थुबलय्‌ हे लजगाःया झ्वलय्‌ अन थ्यंम्ह महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशी नं थ्व संगीत पुचलय्‌ दुथ्याः । थ्वय्‌कःपिन्सं थ्व हे पुचलं हेटौंडाय्‌ च्वनाः नेवाः संगीतया सेवा यानादिल । गिरिजाप्रसाद जोशिं आपाःसित लोक लसय्‌ म्ये चिनाः हायेका दिलसा थ्वय्‌कलं नेवाःम्ये लसय्‌ हनाः हायेका दिल । वय्‌कलं लसय्‌ हनाः हालादीगु (च्वमि वत्सगोपाल वैद्य) म्ये ‘अन्ति थन ती ख्वल्चा न्ह्यःने ति, उकी पासा हाकु छ्वय्‌ला ति’ । लुमंके बहःजू ।
थःगु जीवन संगीत सेवाय्‌ पानादीम्ह थ्वय्‌कःया स्कूलं अवकास कायेधुंकाः आर्थिक अवस्था बांलाः मजू । उकिसनं थीथी ल्वचं कयाः आर्थिक भार कुबीमाःगु व याकः काय्‌या कमाइं छेँय्‌ तरे यायेमाःगु अवस्था । हेटौंडाय्‌ सकसिया निंतिं हनेबहःम्ह थ्वय्‌कः उस्तादयात ग्वहालि व सम्मान यायेत ने.सं. ११३७ स हेटौंडाय्‌ ‘भोला जोशी सम्मान संगीत साँझ’ नं याःगु दु । अथेहे रोटरी क्लब हेटौंडां वय्‌कःयात च्वनेत छेँ नं दनाब्यूगु खः । थ्वय्‌कःयात हेटौंडाया नेपालभाषा खलःया लिसें आपालं संघसंस्थापाखें सिरपाःया लिसें सम्मान नं याःगु दु ।
तुति स्याइगु, दम व चिनिल्वय्‌या हुनिं ने.सं. ११४० गुंलाथ्वः खस्थि, आइतबारखुन्हु थ्वय्‌कः न्हय्‌च्यादँय्‌ मदुगु खः । थ्वय्‌कः मदये धुंकाः वि.सं. २०७९ सालय्‌ छपु राष्ट्रिय म्ये ‘जाग जाग जाग नेपाली उन्नतीमा लाग’ यूट्यूबय्‌ सार्वजनिक नं याःगु दु ।

प्वकय् वँयागु थ्वँ हानं मेगु प्वकय् तयाः दयेकातःगु छथी थ्वँ । छगलं मेगु प्वकय् न्ह्याकीबलय् म्ह्वतिं नं निगः मखुसा स्वंगः प्यंगलय् तक नं न्ह्याकेगु याइ । थुकियात “था” धाइ । ग्वःगः प्वकय् न्ह्याकल वःथा धायेगु याइ । न्हापागु प्वकय् लः तइबलय् साधारण सिकं खुमनां निसें फच्छिया ल्याखं अप्वः तयेगु याइ । स्वथा प्यथा न्ह्याकीबलय् लिपांगु प्वकय् थ्वँ वँइबलय् फत्याति जक जुइ । थ्वँ त्वनेबलय् मिश्री काडां थें म्हुतुसि हे च्यापच्याप जुइ ।

संगीतप्रेमी फिल्म प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३६ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता बेखाराम महर्जन, चन्देश्वर महर्जन, भिमसेनदास महर्जन, विश्वराज महर्जन खःसा निर्देशक ललेन्द्र शाक्य खः । थुकिया संगीतकार सन्तोष महर्जन अले छायाँकार प्रताप महर्जन व ललितराज महर्जन खः । कलाकारकथं बेखाराम महर्जन, चन्देश्वर महर्जन, भिमसेनदास महर्जन, विश्वराज महर्जन, करिश्मा महर्जन व महेश्वरी महर्जनपिं दुथ्याः । थुकी माजु व भौमचा दथुइ ल्वापु मदयेका च्वनेमाः धइगु सन्देश बियातःगु दु ।

प्वकय् छक्वलं लः तयाः कःनापं ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ । कःपू ल्यहें ल्यहें पुइ । न्हूनिबलय् चाकुसे च्वंसां पुलां जुयावं लिसे खाइसे च्वनी ।

अष्टविनायक
जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ दँय्‌ च्याम्ह गणेद्यः, च्यागू पुखू, च्यागू बहाः, च्यागू ध्वाखा, च्यागू फल्चां चाःहुइकाः भ्वँत देय्‌ (बनेपा) दयेकूगु धयागु जनश्रुती दु । नेवाः समाजय्‌ ज्ञान, बुद्धि, सिद्धि, विद्या, कीर्ति, सीप, धन सम्पति व यानागु ज्याय्‌ छुंकथंया पंगः मवयेक सुथांलाक्क क्वचायेमा धकाः दकले न्हापां गणेद्यः पुज्यायेगु, गणेद्यःया देगः पलिस्था यायेगु व जात्रा यायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ दक्षिण स्वःगु मभिं धाइ, दक्षिण स्वयाः भिंगु ज्या याइमखु । भ्वँत देय्‌ दक्षिण दिशा स्वयाच्वंगुलिं मभिं मजुइमा धकाः च्यागू दिशाय्‌ च्याम्ह दिक्पाल कथं च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यात धयागु जनविश्वास दु । भ्वँतय्‌ च्यागू दिशाया संरक्षककथं थीथी च्यागू थासय्‌ थाय्‌या नामं हे नां तयाः च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
भोलाखाया गंछिं दुम्ह भोलाखा गणेद्यः हे भ्वँतया दकलय्‌ पुलांम्ह गणेद्यः धकाः धाइ । थ्व भोलाखा गणेद्यः अष्टविनायकय्‌ धाःसा दुथ्याःगु मदु । भ्वँतया अष्टविनायककथं च्यागू दिशाय्‌ तयातःपिं च्याम्ह गणेद्यः थुकथं दु – तलापुखू गणेद्यः, वाकः गणेद्यः, थाच्छु गणेद्यः, काँथु गणेद्यः, बकु गणेद्यः, क्वबाहाः गणेद्यः, तुकंप्वः गणेद्यः, व क्वःला गणेद्यः तयातःगु दु ।

तलापुखु गणेद्यः
भ्वँतया तलापुखू सिथय्‌ भ्वँतया पश्चिम ध्वाखाय्‌ तलापुखू गणेद्यः दु । भ्वँतया पुलांगु लाय्‌कू नापसं दुगुलिं तलेजु पुखूपाखें नां हिलावनाः तलापुखू धकाः नां च्वंवंगु जुइ धकाः नं धाइ । न्हापा नेपालं भ्वँतय्‌ बनेज्या यायेत वनीगु लँपुइ दुम्ह थ्व तलापुखू गणेद्यः बनेज्या यायेत वनीपिं सार्थवाह (बनेज्यामि)तय्‌ लँय्‌ पंगः चीकाबीम्ह द्यःकथं हनातःगु दु । ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं भ्वँतय्‌ वइबलय्‌ द्यःगणया दकले न्हापां थन हे दी । थन गथुतय्‌सं मोहनि सिन्हः तिके धुंकाः द्यःगणं वसः व ख्वाःपाः पुनाः द्यःल्हानाः गंछिं प्याखं हुलाः जक भ्वँत देसय्‌ दुहांवनी ।

प्वाकः गणेद्यः
भ्वँतया ज्यासःननिइ प्वाकः गणेद्यः दु । प्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यः जुयाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु धकाः नं धाइ । भ्वँतय्‌ अय्‌लाः, थ्वँ दयेके धुंकाः थन प्वाकः गणेद्यःयाथाय्‌ छाःवनीगु चलन दु । अय्‌लाः थ्वँ बांलाकाबीम्ह जुयाः प्वक गणेद्यः धाइगु व लिपा खँग्वः हिलाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु जुइमाः । ज्यासःननिइ हे दुम्ह मेम्ह गणेद्यःयात ज्या व सिप स्यनाबीम्ह विश्कर्माकथं हनातःगु दु । प्रजापति जातिया मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ गणेद्यःयात सिप स्यनीम्ह विश्वकर्मा द्यःकथं पलिस्था याःगु विश्वास यानातःगु दु ।

थाच्छु गणेद्यः
भ्वँतय्‌ उत्तरी लागाया थःनेया जंगल थाःगुँ व दक्षिण लागाया क्वःनेया क्वःगुँ धकाः धाइ । भ्वँतया थःनेया गुँइ च्वंम्ह गणेद्यःयात थाच्छु गणेद्यः धकाः धाइ । बादे जातियापिं मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ ख्यलय्‌ हे थाच्छु गणेद्यः दु । ख्यःया लिकसं पुखू व पुलांगु ल्वहंया ध्वाखाया अवशेष खनेदु ।

काँथु गणेद्यः
भ्वँतया उत्तरपश्चिम लागाय्‌ काँथु गणेद्यःया देगः दु । थुगु लागाया भतिचा च्वय्‌ प्राचीन लिच्छवीकालया क्वाथ व महामन्त्री जयसिंहराम वद्र्धनया लाय्‌कू दु धाइ । क्वाथः लिक्कया गणेद्यः जुयाः क्वाथ गणेद्यः व लिपा अपभ्रंश जुया काँथु गणेद्यः जुल जुइ । थन राजकाज व प्रशासनिक ज्याय्‌ स्वापू दुपिं श्रेष्ठ खलकया कोख श्रेष्ठ, राजवंशी व कायस्थ जातियापिं मनूत अप्वः च्वनाच्वंगु दु । थ्व गणेद्यःयात पुज्यातकि कथु स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दुगुलिं काँथु गणेद्यः धाइगु धकाः नं धाइ ।

वकु गणेद्यः
भ्वँतया वता (पूर्व) ध्वाखाय्‌ वकुत्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यःयात वकु गणेद्यः धाइ । वकुत्वालय्‌ द्यःद पुखू व वकुपुखू लिसें थीथी द्यः व देगः नं दु । भ्वँतया व्यापारिक थाय्‌ जुयाच्वंगु वकुत्वालय्‌ च्वंम्ह जवय्‌ बुद्धि व खवय्‌ सिद्धि दुम्ह वकु गणेद्यःयात व्यापार बांलाकाबीम्ह द्यःकथं नं हनाच्वंगु दु ।

क्वबहाः गणेद्यः
भ्वँतया आग्नेयकोणय्‌ साय्‌मित अप्वः च्वनीगु क्वबहालय्‌ क्वबहाः गणेद्यःया देगः दु । क्वबहाः गणेद्यःयात कृषि व बाली बांलाकाबीम्ह द्यःकथं पुज्यानाच्वंगु दु । दँय्‌दँसं तछलागा चतुर्दशीलिपाया आइतबाः याइगु सरकारीस्तरय्‌ याइगु देश पुजाय्‌ च्याम्ह गणेद्यःयात नं पुज्यायेगु चलन दु । वा मवयाः वा पी मफयाच्वंगु इलय्‌ देशपूजा याःगु दिनय्‌ तसकं वा वइगु जनविश्वास दु । क्वबहाः गणेद्यः सतिक बौद्ध चीभाः, तुं व सतः दु ।

तुकंप्वः गणेद्यः
भ्वँतया दक्षिण दिशाय्‌ इनाबहालय्‌ तुकंप्वः गणेद्यः दु । जुजु आनन्ददेवया इलय्‌ चौकोटं ल्वहं हयाः तुकंप्वः गणेद्यः दयेकल धकाः धाइ । चौकोटया मनूतय्‌सं ल्वहंया च्वका ध्यनाः यंकूगुलिं उगु थाय्‌यात चोखा धायेगु यात । ल्यं दुगु क्वय्‌या ब्वं जक गणेद्यः दयेकूगुलि तुकंप्वः गणेद्यः धाल । तुकंप्वः गणेद्यःयात पुज्यातकि विदेशय्‌ वंपिं थःथितिपिनिगु खबर वइगु व तंगु सामान लुइगु विश्वास दु । दँय्‌दँसं मोहनिया चालंकुन्हु क्वःनेसाःया साय्‌मितय्‌सं तुकंप्वः गणेद्यःया मूर्ति खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

क्वःला गणेद्यः
भ्वँतया नैऋत्य कोणय्‌ लायकूया क्वय्‌पाखे क्वःला गणेद्यः दु । लायकूया क्वय्‌ लागाया गणेद्यः जुयाः क्वःला गणेद्यः धाःगु खः । थ्व क्वःला गणेद्यः प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय्‌ दु । गुंलागा चौथिकुन्हु क्वःला गणेद्यःया पुजा यायेधुंकाः जक भ्वँतया थीथी द्यः पुज्यायेगु देशपूजा न्ह्याइ । क्वःला गणेद्यःयाथाय्‌ पुलांगु ध्वाखाया अवशेष त्वाथःकथं छ्यलातःगु दु । देगःया सतिक पुखू दु ।

भ्वँतया चण्डेश्वरी देगः
भ्वँतया उत्तरपूर्व दिशाय्‌ चण्डेश्वरी देगः दु । लुँ सियातःगु सिजःपौ तयातःगु स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ उत्तरपाखे मूलुखा दु । देगःया न्हापांगु तँया पौया क्वसं प्यखेरं खुगः खुगः व नितँजाः व स्वतँजालय्‌ प्यंगः प्यंगः भैरव, दुर्गा, काली सहित द्यःया कलात्मक त्वानाःसिँ व कुनय्‌ कलात्मक कुंसलया आकृति कियातःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगःया स्वतँजालय्‌ हे प्यखेरं स्वपाः स्वपाः कलात्मक झ्याः दु । देगःया स्वतँजालय्‌ प्यंगू कुनय्‌ लुँ सियातःगु प्यंगः पूर्णकलश, छचाःखेरं फय्‌गं खानातःगु व देगःया च्वकाय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । देगःया मूलुखाया च्वसं छेपु सहितया चण्डेश्वरीया आकृति दुगु त्वलं दु ।
मूलुखाया जवंखवं सिँयागु मकर सहितया गंगाजमुना मूर्ति कियातःगु दु । देगःया न्हापांगु लुखां दुहाँ वनेवं खवय्‌ सिँयाम्ह सरस्वती व जवय्‌ कुमारीकथं पुज्याइम्ह ल्वहंग्वारा दु । चण्डेश्वरीइ बलि पुजायाइबलय्‌ थ्व हे ल्वहँतय्‌ बलि बी । निगूगु लुखा दुने त्वलं सहितया खतय्‌ चण्डेश्वरी द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । खवपाखे सितलामाजु व जवय्‌ अप्पां सियातःपिं थीथी द्यःत दु ।
देगःया पश्चिमपाखेया बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताल न्हुयाच्वंम्ह यक्व नागनागिनीं भुनातःम्ह वँचुगु वर्णया भैरवया तपाःगु किपा च्वयातःगु दु । थ्व भैरवयात मिनाग भैरव, मसान भैरव, काल भैरव कथं पुज्यानाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने निगः ल्वहंया थामय्‌ सिंहया मूर्ति व छगः ल्वहं थामय्‌ म्हय्‌खाया मूर्ति तयातःगु दु । चण्डेश्वरी देगःया न्ह्यःने अप्पां दनातःगु शिखर शैलीया चण्डेश्वर महाद्यःया देगः व गणेद्यःया देगः दु ।
चण्डेश्वरी उत्पत्तिया बारे छगू किंवदन्ती नं दु । चण्डासुर धयाम्ह दैत्यं महाद्यःया तपस्या यानाः थःतं सुं नं मिजंपिन्सं स्याये मफयेमा धयागु वरदान कयाः स्वंगू हे लोक त्याकाः सकसितं दुख बियाच्वन । छन्हु चसिँया गुँइ चण्डासुर दैत्यं चसिँया सिमा पाःगु इलय्‌ सिमां कुमारी माजु प्रकट जुयाः चण्डेश्वरी भगवतीया रूप कयाः दैत्ययात स्यानाबिल । कुमारी माजु प्रकट जूगु सिमा दुथाय्‌ हे चण्डेश्वरी देगः पलिस्था यात धकाः धाइ ।
चण्डेश्वरी देगः गुबलय्‌ दयेकल धयागु छुंकथंया अभिलेख लुयावःगु मदु । जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ य्‌ भ्वँत देय्‌ दयेकूबलय्‌ चण्डेश्वरी देगः दयेकल धैगु धारणा नं दु । गुलिस्यां ने.सं. ४४४ दँय्‌ सिम्रौनगढं नेपाः वःम्ह हरिसिंहदेवया मन्त्री चन्द्रशेखरं चण्डेश्वरी देगः दयेकेबिल धाइ । देवमाला वंशावलीइ चण्डेश्वरीया प्रकट सत्ययुगया प्रथम पादय्‌ जुल धकाः न्ह्यथनातःगुलिं चण्डेश्वरी देगः यक्व न्हापा हे पलिस्था याःगु जुइ धाइपिं नं दु ।
चण्डेश्वरी देगः जीर्णोद्धार याःबलय्‌ लुयावःगु सिजःपतिइ न्ह्यथनातःकथं शिवसिंहदेवया इलय्‌ वि.सं. १६६४ मार्गशीर्ष शुदी ३ या दिनय्‌ नारायणसिंह सहितया मनूतय्‌सं वहःया हार छाःगु न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७६७ बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु जगत्सिंहं चण्डेश्वरी जात्रा यायेगु खः भिंकेत व नैमित्तिक पुजा यायेत न्यय्‌तका छाःगु अभिलेख लुयावःगुलि थ्व चण्डेश्वरी देगः न्हापा हे दयेकेधुंकूगु सी दु । भद्रकाली गुठी तहसिल ज्याकुथिया लगतकथं वि.सं. १८६६ आषाढय्‌ चण्डेश्वरी देगः जग थ्यंक हे दुनावंगुलिं पूवंक हे ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

अंगःया भैरव
चण्डेश्वरी देगःया पश्चिमपाखे अंगलय्‌ बज्र पानाः वँचुगु वर्णया भैरवया तःपाःगु किपा च्वयातःगु दु । १५ फिट हाकः व १४ फिट ब्या बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताः गयाच्वंम्ह भैरवया किपा च्वयातःगु दु । च्यापा ल्हाः दुम्ह भैरवया जवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, दबदबचा, कर्तृ व पात्र ज्वनातःगु दुसा खवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, खट्वाङ्ग, नरमुण्ड ज्वनातःगु व प्यकागु ल्हाः भावमुद्राय्‌ दु । छ्यंया च्वय्‌ दक्षिणं उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह छ्यं व न्हिप्यनय्‌ मिब्वाला च्यानाच्वंगु वाउँम्ह नाग दु, थ्व नागयात मिनाग धाइ ।
वँचुगु वर्णया थ्व भैरवयात चण्डेश्वरीभैरव, मिनागभैरव, मसानभैरव, कालभैरव कथं नं पुज्याइ । थ्व भैरवयात दँय्‌दँसं ख्वपया निम्ह पुंतय्‌सं विधिपूर्वक लंपुं छाइ । लंपुं छाइपिं पुंत थःपिनिगु ज्या क्वचायेकाः गुन्हु दुकुन्हु थःगु छेँय्‌ लिहांवनी ।