नेपाः देय् छगू थीथी प्याखंत मध्ये महाकाली प्याखं पुलांगु व नांजाःगु प्याखं खः । थ्व प्याखंयागु बारे थीथी धापू पिहां वयाच्वंगु दु । थ्व प्याखं धार्मिक, सांस्कृतिक, पौराणिक व परम्परागत ख्वाःपाः प्याखं खः । खास यानाः नेवाःतय्सं थ्व प्याखंयात आःतक न्ह्याकातःगु खनेदु । नेपाः देसय् महाकाली (देवी) प्याखं यक्व दःसां नं ख्वप देशय् न्ह्यानाच्वंगु छगू पुलागु प्याखं खः । थ्व प्याखंया आज्जु धयागु ‘सर्वजन सुखाय सर्वजन हिताय’ खः, अर्थात सकसितं सुख बीेगु, सकसितं बांलाकेगु खः । थथे जूगुलिं थ्व प्याखं आःतकं ल्यनाच्वंगु खः ।
महाकाली प्याखंया उत्पत्ति द्यःतय् पालय् हे जूगु धयागु कथन दु । प्याखं स्यनामि एवं नेपाल नृत्य शिक्षा पद्धतिया च्वमि डा. कुमार प्रसाद दर्शनया धापू कथं जुजु अरि मल्लया इलय् महादुर्भिक्ष ल्वचं कयाः तःधंगु समस्या वल । यक्व यक्व मनूत सित । अबले महाकाली देवी जुजुया म्हगसय् बिज्यात । महाकाली देवीं प्याखं म्वाकेफुसा व थुकियात न्ह्याके फःसा महादुर्भिक्ष ल्वय् व च्यागू भयं (संकटं) मुक्त जुइगु खँ ब्याकादिल । महाकली देवीया उजं कथं तान्त्रिकतय्त सःताः देवीया थापना यानाः थुगु प्याखंया पुजर्नन्म जूगु इतिहास न्यनेदु । जुजु थः स्वयम् नं प्याखं हूगु धैगु खँ नं न्यने दु । उबलय् निसें देशय् थीथी भय व ल्वचं मुक्त जूगु धैगु विश्वास यानातःगु दु । व हे विश्वास कःधानाः उगु इलंनिसें देशय् संकट जुइबलय् व ततःधंगु बांलाःगु ज्याखँ जुइबलय् महाकाली प्याखं हुइकेगु यानाहयाच्वंगु दु । ख्वप देसय् सापारुबलय् व येँय् यंयाः (इन्द्रजात्रा) बलय् न्ह्याबलें प्याखं हुइकेगु यानाच्वंगु दु । ख्वपया मुख्यगु खुथ्वः महाकाली प्याखं पुचःयात नेपाल सरकारपाखें ग्वहालि यानाच्वंगु दु । ख्वपय् आपालं महाकाली प्याखं पुचःत दु, पुलांगु पुचmत दुसुना वनाच्वंगु दुसा न्हून्हूगु पुचmत पिहां नं वयाच्वंगु दु ।
महाकाली
महाकाली प्याखंया मूपात्र महाकाली खः । वय्कःयात चामुण्डा देवी नं धाइ । महाकाली शक्तिशालीम्ह गंसिख्वाःम्ह देवी खः । वय्कः ख्वाः नीलकमल थें ह्याउँसे च्वनी । न्ह्याबलें तंचायाच्वंम्ह थें च्वनी । न्ह्याबलें ह्याउँगु वसः पुनाच्वनी । वय्कःया मू ज्या दुष्ट, अत्याचारी दैत्य दानवतय्त न्हंकाः भक्तजनतय्गु रक्षा यायेगु खः । वय्कलं मगाःमचाःपिं सकसितं उतिग्यंकाः नकेगु व ज्याझ्वः लःल्हायेगु नं याना च्वंगु खनेदु । प्याखं हुलेबलय् जवं खड्ग व खवं पात्र ज्वना बिज्याइ ।
महालक्ष्मी
गणय् महालक्ष्मीयात सह–गणनायक कथं काइ । वय्कः शक्ति सम्पन्न देवी खः । वसपोलया ख्वाः न्ह्याबलें म्हासु वर्णया जुइ, मुसुमुसु न्हिलाच्वंगु जुइ । वय्कलं न्ह्याबलें म्हासुगु तिसा व वसः पुनातइ । वसपोलया मू ज्या थः भक्तपिन्सं मनंतुंगु फुक्कं ज्वलं पुवंका बीगु खः । समाजं वसपोलयात श्रृष्टिकला कथं पुजा याइ । धार्मिक ग्रन्थ कथं वय्कलं दुष्ट महिषासुरयात स्यानाः भक्ततय् रक्षा यानाबिज्याःगु खः ।
कुमारी
गणय् कुमारीयात सह–गणनायक कथं काइ । वसपोलयात महासरस्वती नं धायेगु याइ । वसपोल शक्ति सम्पन्न देवी खः । कुमारीया ख्वाः हिया थें ह्याउँसे वर्ण जुयाः मसुमुसु न्हिला च्वनी । कुमारीं हिया वर्ण थें ह्याउँगु वसः पुनातइ । जगतया सकसितं नकेगु व त्वंकेगु भाला कुबियाबिज्याःम्ह जूगुलिं वसपोलयात जगतपालनकर्ता धाइ । प्याखं हुलीबलय् जवय् खड्ग व खवय् पात्र ज्वनाः प्याखं हुली ।
बेताल
बेताल द्यवं न्ह्याबलें मे पिकनाः, सँ ताःताःहाकः लहिना तइ । थुमिगु म्हय् वसः नं दइमखु । बेताल धयापिं देवीपिन्सं ब्वःगु ज्या याइपिं पात्र खः । देवीपिनिगु उजंकथं ज्या यायां हे बेतालया गबलें हे लिलाइमखु । महाकाली प्याखनय् देवीपिं दुथाय् देवीपिन्त ग्वहालि यायेगु निंतिं बेतालत देपा ल्हातय् पात्र ज्वनाः च्वनाच्वनी ।
ख्याः
ख्याः म्हछिं हाकुसेच्वंगु झ्याब्लां झ्याब्लां सँ दुम्ह पात्र खः । ख्याकं न्ह्याबलें थःगु मेच पिकयातइगु जूगुलिं ख्वालय् ह्याउँगु मे खने दइ । म्हय् क्वँय् हे मदु थें ला ग्वारा थें जक च्वनी । प्याखनय् ख्याः निम्हतिपूया रुपय् छज्वः दइ । ख्याःया मू ज्या समाजय् सुखपूर्वक व न्ह्यैपुक पारिवारिक जीवन हनेगु धैगु क्यनेगु खः ।
कवं
कवं धयापिं ला हे मदुपिं कंलाय् जक दुपिं पात्रत खः । आध्यात्मिक दर्शन कथं नं कवं धैपिं म्हय् ला हे मदुपिं कंलाय् जक दुपिं पात्र खः । समाजय् मस्तय्त बांलाक बिचाः यानाः हुर्के यायेमाः, उमित बांलाक बिचाः यायेमफतकि छेँया हामायात नं बांमलाक ल्वचं कयेफु धयागु सन्देश कवं नं बियाच्वंगु दु । कवंयागु जक नं बिस्कं प्याखं दु । कवं महाद्यवं बुइकूपिं पात्रकथं नालातःगु दु ।
जंगली (सिँचा)
सिँचातय्गु म्हधी सिँ थें च्वनीगु जूगुलिं थ्व पात्रयात सिँचा धाःगु खः । सिँचाया म्हय् वसः दइ मखु, वया म्ह नांगा हे जुइ । थुमिगु मू ज्या देशय् अनिकाल जुल, महायुद्ध जुल धाःसा सत्य व न्यायया पक्ष ग्वहालि यायेगु खः । सिँचायात महाद्यवं जगतयात ग्वाहालि यायेगु निंतिं छ्वयाहःपिं पात्र खः । सिँचा ल्वाभः जक ज्वनाः प्याखं हुली ।
भूत भैरव
महाकाली प्याखनय् भूत भैरव निम्ह दइ । छम्ह हाकुम्ह भूत, मेम्ह ह्याउँम्ह भूत दइ । हाकुम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसावसः फुक्क ज्वलं हे हाकुसे च्वनी । ह्याउँम्ह भूतया ख्वाःपाःनिसें कयाः तिसा वसः फुक्क ज्वलं ह्याउँसे च्वनी । भूत भैरवया मू ज्या सुयातं छुं ल्वय् वा समस्या जुलधाःसा झारफुक यानाः लायेकाबीगु खः । थुकिया नापं मेगु ज्या धैगु थःथाय् व थः छेजःपिंथाय् बांमलाःपिं दैत्य दानवतय्त दुमकायेगु खः । प्याखं हुलीबलय् छपा ल्हातय् समय्बजि दुगु बौपा दइसा मेगु ल्हातं ल्हाः तुती ज्वनातइ ।
दैत्य
दैत्य धयापिं समाजयात दुःख बिइपिं प्राणी खः । थःगु स्वार्थ पूवंकेगु निंतिं दैत्य, दानवतय्सं न्ह्याग्गुं याइ । दैत्यतय्गु नां कथं उमिसं पुनीगु वसः नं बिस्कं बिस्कं जुइ । प्याखं हुलीबलय् छपा ल्हातं तरवार वा खोना दइसा मेगु ल्हातय् भाला दइ । जीवनय् दैत्य दानवतय्सं न्ह्याक्व हे मोजमस्ती याःसां न्ह्याक्व हे बल्लाःसां अन्तय् उमिगु बांमलाक हे अन्त वा नाश जुइ ।
शेरसिंह
महाकाली प्याखनय् शेरसिंहयात गणया दुजःकथं नाला कयातःगु दु । खास यानाः शेरसिंहयात देवीतय् वाहनयाकथं काइ । देवीपिन्सं दुष्ट असुर, पापी दैत्य दानवतय्त स्याये धुंकाः देवीपिन्त सिंहनाद यानाः देन्यंकं चाःहिकेगु शेरसिंहया मू ज्या जुइ । देव, दानव व मनुष्यतय्सं थःगु स्वार्थया निंतिं न्ह्याग्गुं बांमलाःगु ज्या याःसां पशुतय्सं छुटे याये फइ ।
म्हय्खा (मयूर)
म्हय्खा ब्वयाः वनेफुम्ह कुमारीया वाहन खः । थ्व प्याखनय् देवी दैत्य्तय्त बुकाः वा बध यानाः म्हय्खायात मुक्त याना छ्वइ । असत्ययात बुकाः सत्य त्याइगु लसताय् म्हय्खा प्याखं हुली । म्हय्खा धयाम्ह यक्व हे बांलाःम्ह निपाचूम्ह पंक्षी खः । महाकाली प्याखनय् म्हय्खा याकःचा जक प्याखं हुली ।
मनू
मनू नं महाकाली प्याखंयाम्ह छम्ह गणकथं कयातःगु दु । असत्य, पापी, असुर, दैत्य व दानवतय्त देवीं स्याःगु लसताय् सिंहनादया निंतिं शेरसिंह पिहां वइ । देवीं याःगु खँ बांलाक कनेगु निंतिं मनू पिदनी । देवीया फुक्क महिमा मनुखं बांलाक थुइकबी मफुगुलिं सिंहं पिहाँवइ ।
मेय्
मेय् धयाम्ह दैत्य दानवतय् बाहन खः । मेय्याके थःगु हे छुं ज्ञान, बुद्धि व विवेक दइमखु । मेय् धयाम्हेसिनं मालिकं छु धाल व बाहेक मेगु छुं हे यायेफइ मखु धयागु खँ महाकाली प्याखनय् न्ह्यब्वयातःगु दु । थन मेय्यात महिषासुरया प्रतिक कथं नं कयातःगु दु ।
महाकाली प्याखंया बाद्य
महाकाली प्याखं हुइकबिलय् थीथी बाजं छ्यलातःगु दु । कोता, नगरा, पछिमा बाजंया लय् व तालय् महाकाली प्याखं हुली ।
कोता
कोता बाजं दथुइ ह्वांग च्वंगु सिँयागु निखेरं छ्यंगु भुनातःगु बाजंया दथुइ छ्यंगुलिं भुनातःगु चिग्वःगु बाजं दइ । थुकी खौ दइमखु । युद्ध वा ल्वापुया तयारीया इलय् थ्व बाजं थाइ ।
नगरा
नगरा निगः दइ, छगः तग्वःगु व छगः चिग्वःगु । थ्व बाजं चायागु गपागुइ छ्यंगुली भुनातःगु जुइ । थुकियात निपु कथिं थाइ । खास यानाः देवी व दैत्य दथुइ संग्राम वा ल्वापु जुइबलय् नगरा थाइ ।
पछिमा
पछिमा बाजं दुछि ह्वांग च्वंगु सिँइ निखेरं छ्यंगुलिं भुनातःगु दइ । जवय् खौ दइसा खवय् छुचुं तयाः थाइ । खास यानाः थ्व बाजं उत्सव व बांलाःगु ज्याझ्वःबलय् थायेगु याइ ।