मा अप्पा धइगु न्हापा न्हापा छेँ दनीबलय् छ्यलीगु तःफिगु अप्पा खः । आः लोकल अप्पा वयाःलिं थ्व अप्पाया चलन प्रायः लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां न्हापा छ्यलेगु यानाच्वंगु थ्व माअप्पा आः जग स्वनेत, बल्लाःगु अंगः दनेत छ्यालाच्वंगु दु । थ्व अप्पाय् छुं नं कथं ख्वाः दइ मखु । च्वय् नं क्वय् नं माथं वंक तःफिक तयार यानातःगु अप्पा हे माअप्पा खः । चा व अप्पा जक छ्यलाः अंगः दनीबलय् १८ इन्च तकं ब्या तयाः दथुइ खालि हे धइ थें तयाः वा चा जक तयाः दनीगु जुयाः थ्व माअप्पा छ्यलीगु खः । तःफिगु हुनिं थ्व याकनं तज्याइ नं मखु । सलंसः दँ पुलांगु माअप्पा आः तकं सर्वसाधारणया जग स्वनेगु इलय् व दुने लाका अंगः दनेगु इलय् नं छ्यला वयाच्वंगु दु । कःसि पलाखय् च्वय् नं माअप्पा हे छ्यलातःगु दइ ।

माइकल एलन छम्ह नांजाःम्ह मानवविज्ञान विज्ञ भाजु खः । अष्ट्रेलियाया सिडनी विश्वविद्यालयया मानवविज्ञान विभागया सन् १९८५ निसें १९९१ तक प्रमुख जुयादीम्ह वय्‌क: नेपाःया समाज, कला, संस्कृति, धर्म आदियात कयाः अध्ययन याःपिं अष्ट्रेलियन नागरिकपिं मध्ये छम्ह न्ह्यलुवाः खः । नेवाःतय्‌गु रिति, परम्परा, शक्ति अले लैङ्गिक पक्षयात कयाः माइकलया सन २००२ लय् पिदंगु च्वसु अतिकं लुमंकेबहः ।

सामान्यतया बौद्ध भिक्षुपिं गृहत्याग यानाः जीवंकाछि विहारय् च्वनेगु याइ । तर नेवाः बौद्धतय्‌सं नं विहार न्ह्याकावयाच्वंगु दु, गुगु बौद्ध धर्म परम्परा कथं अतिकं बिस्कं खः । थुकियात कयाः वय्‌क:या दुग्यंक दुवालातःगु सफू “Buddhism without Monks” उलि हे न्ह्यथनेबहः । नेवाः समुदायदुने स्त्रीशक्तिया गुगु प्रथा दु उकियात कयाः नं माइकलपाखें उलि हे च्यूताः क्यंगु दु । थ्व प्रथा हिन्दू व बौद्ध निगुलिं नेवाः सम्प्रदायं हना वयाच्वंगु दु । थ्व खः– कुमारी प्रथा । सन् १९७५ य् माइकलयपाखें थुकियात कयाः पिकाःगु सफू खः “The Cult of Kumari” विज्ञजनपिनि मूल्याङ्कन कथं जीवित देवी कुमारीयात कयाः च्वयातःगु थुगु सफू थें दुग्यंगु मेगु मदु ।

नृवंशशास्त्रया ख्यलय् माइकलया अध्ययनया छगू ज्वःमदुगु ज्या धयागु येँया किमद्वः, स्वयम्भुइ च्वनाः हेमराज शाक्य, न्हुच्छे बहादुर बज्राचार्यपिनि ग्वहालि कासें मुंकूगु निद्वः सिबें अप्वः स्थलगत अध्ययनया प्रतिवेदन अले किपात खः, गुगु अप्रकाशित तिनि ।

बेलायतया लण्डन विश्वविद्यालयपाखें पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् नेपाल अले हिमाली क्षेत्र विषयया प्राध्यापक जुयाच्वंम्ह भाजु माइकल हट मूलतः नेपाली साहित्ययात अंग्रेजी ब्वमिपिनि दथुइ थ्यंकाब्यूम्ह छम्ह ग्यसूलाःम्ह अनुवादक खः । हिन्दी साहित्ययात मू बिषय दयेकाः सन् १९८० इ स्नातक यानादीम्ह माइकल भाजुं थ्व धुंकाः नेपाली भाषा व साहित्यया इतिहासयात कयाः सन् १९८४ इ विद्यावारिधि क्वचायेकादिल । पूर्वीय व अफ्रिकी अध्ययन संस्थाय् प्राध्यापक कथं दुथ्याःम्ह थुम्ह भाजुं सन् १९८७ निसें मदिक नेपाःया राजनीति व साहित्ययात कयाः अध्ययन यायेगु अले च्वसू च्वयेगुया नापनापं सफू पिकायेगु यात ।

नेपाली साहित्यया इतिहास भूपि शेरचनया जीवनी अले मुनमदनया अंग्रेजी अनुवाद माइकलया न्ह्यथनेबहःगु सफू खः । वय्‌क:या नेवाः कला, संस्कृति अले वास्तुकलायात कयाः च्वयातःगु छगू परिचयात्मक सफू– “Nepal: A Guide to the Art and Architecture of the Kathmandu Valley “ ।

सन् २०००य् बेलायत–नेपाल एकेडेमिक काउन्सिल नीस्वने धुंकाः थुकिया नायः नं जुयादिल । अले हिमाली अध्ययनया युरोपियन बुलेटिन सम्पादन नं यात । नेपाः व भुटानया समसामयिक राजनीतिइ दुग्यंगु ज्ञान दुम्ह थुम्ह भाजुं भुटानी शरणार्थी समस्यायात कयाः नं आपालं चर्चा याःगु दु । नेपाल रिसर्च सेन्टर जर्मन सरकार अभिलेख संरक्षण परियोजना प्रमुख जुयाः नं वय्‌कलं ज्या यानादीगु दु  ।

येँया तिंख्यलय्‌ धातुया प्यागोडा शैलीया स्वतँजाःगु देगलय्‌ मांकाःद्यः पूर्व स्वयाः बिज्यानाच्वंगु दु । थ्यंमथ्यं न्हय्‌गू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह हाकु ख्वाःम्ह मांकाःद्यः छ्यनय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध,गःपतय्‌ मनूया छ्यंमाः, नागया तिसां तियाः जव ल्हातय्‌ बज्र, खव ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुंच्यानाः, बेताल आसनय्‌ दनाच्वंगु दु । द्यःया पालिकाया क्वसं तापा इनाय्‌ (गणेद्यः) नं दु । थुम्ह मांकाःद्यःया न्हाय्‌ लुँ, गःपतय्‌ थीथी वहःया तिसा, वहःया किकिंपा नं छानातःगु दु । देगःया सतकपारि न्ह्यःने पञ्चकुमारी द्यः नं दु । मांकाःद्यः बौद्धमार्गीतय्‌ बुद्ध शासनया रक्षक द्यःया रुपय्‌ बहाःबही, चुक, देगः, ननि, सतः व छेँय्‌ छेँय्‌ नं थापना यानाः पुज्याना वयाच्वंगु दु । मांकाःद्यःयात तुण्डी भैरव, तुंख्यःया महांकाल, बज्रवीर महांकाल व शनिदेव नं धायेगु याः । किंवदन्ती कथं थुम्ह मांकाःद्यःयात मन्त्रसिद्धि महाविहार (सबलबहाः) शाश्वत वज्रं आकाशमार्ग जुयाः काशी वनेत्यंम्ह द्यःयात हाकुपातय्‌ क्वफानाः थन थापना याःगु धाइ । अथे हे कलिगत ३८२२ पाखे मांकाःद्यवं तुंख्यःया दुइमाजुयात न्हिंन्हिं नापलाः वइगु सीवं शाश्वतवज्रं कान्तिपुर रक्षा यायेत थन थापना याःसा बांलाइ धकाः तारण तयाः ज्वनेत स्वःबलय्‌ तसकं तंम्वयेवं चैत्य थापना यानाः नं मजिइवं कुमारी थापना यायेवं शान्त जुल धाइ ।

जुजु रणबहादुर शाह वँय्‌चायाः न्हाय्‌ पालाब्यूगुलिं लुँया न्हाय्‌ तःगु धाइ । नेपाःया आचाःजु व बज्राचार्यतय्‌सं श्री बज्रवीर मांकाःद्यःया शिक्षादीक्षा ग्रहण यानाः तन्त्रमन्त्र, योग ध्यान समाधीइ लिन जुइगु याइ । संक्षिप्त शिवपुराण शतरुद्र संहिताय्‌ महाद्यःया १० गूगु अवतार मध्ये न्हापांगु महांकाल व शक्तिया रुपय्‌ काली खः । थुम्ह मांकाःद्यः दशमहाविद्याया भैरव खः । दँय्‌दसं पाहांचःह्रेया चान्हय्‌ द्यःयात विधिपूर्वक द्यः पुज्यानाः हारमाः (फुक्क जीवजन्तुया क्वँय्‌ दुगु माः) तिकी । यंलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु थुम्ह द्यःया बुन्हि जूगुलिं थुकुन्हु विशेष चापुजा जुइ । चतुर्दशी व्रत महात्म्य कथं लय्‌लय्‌पतिकं महांकाःद्यःया अपसं च्वनाः द्यः पुज्यायेगु चलन दु । थीथी नखःचखः व शनिवाःकुन्हु द्यइके वइपिं म्वःम्वः दइ । बुन्हिकुन्हु व दशा फायेकेत शनिवाः नखड्ग व ख्वलाय्‌ चिकं व चि तयाः, ग्वःमाय्‌ व वँचुगु कापः छानाः द्यः पुज्याइ । आयु आरोग्य, अष्ट महाभय नाश जुइमा, यानागु ज्या पूवनेमा धकाः मंगलवाः, बिहिवाः, शनिवाः व चतुर्दशीकुन्हु समय्‌बजि, खाय्‌ व थ्वँ वा अय्‌लाः तयाः स्वंगः पाःताः ख्वला वा समय्‌बजि खाय्‌ थ्वँ, ह्याउँथ्वँ, अय्‌लाः, न्यागः पाःताः ख्वलाः थनाः सगं बियाः द्यः पुज्याइ । थ्वयात चापुजा नं धायेगु याः । थथे महांकाःद्यःयात पुज्यात धायेवं दशा फालावनीगु, शत्रु नास जुयाः अष्टसिद्धि वर दइ धयागु जनविश्वास दु ।

दँय्‌दँसं मिलापुन्हि (प्वहेलाथ्वः पुन्हि) निसें सिपुन्हि (सिल्लाथ्वः पुन्हि)तक माधव नारायणया भजन, स्तुति हालाः तीर्थय्‌ चाःह्यू वनीगुयात माघ हालेगु याइ । थ्व लछियंकं सक्वय्‌ माधव नारायणया मेला व स्वस्थानीया धलं दनेगु याइ, अथे नेवाःतय्‌ छेँय्‌छेँय्‌ नं स्वस्थानी बाखं कनी । थ्व लाय्‌ सुथ न्हापां विष्णु व नारायणयागु किपा दुगु ततःपाःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः विशेषकथं माधव नारायण व विष्णुया दशअवतारया स्तुति हालाः थःथःगु लागा सतिक लाःगु तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः, फिया शिवलिंग दयेकाः पुज्यानाः लिहां वइबलय्‌ लँ धुच्छि ज्याथ पुचः व मस्तय्‌गु पुचः जानाः विष्णुया दशअवतार व थीथी देवदेवीया नां कयाः स्तुति व भजन हालाः देय्‌ चाःहिली । माघ हालीबलय्‌ ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं ‘मत्स्य अवतार गोविन्दे’ धकाः धाइ, उकिया लित्वाः कथं मचा पुचः ‘नारायण हरि’ धकाः प्रत्येक धुवा स्वकः स्वकः हाली । विष्णुया दशअवतारया दक्वं अवतारया नां कथहं कयाः भजन हाहां चाःहिलीबलय्‌ लँय्‌सं लाःगु थीथी देवालय, शिवालय, बहाःबहिली दुहां वनाः चाःहिलाः ज्याथ पुचलं उम्ह देवदेवीया नां कयाः म्ये हालेवं मचा पुचलं ‘पाप हरे…’ धकाः हाली ।
येँ व यल व ख्वपय्‌ थःथःगु लागाया बागमती, विष्णुमति, शंखमूल आदि तीर्थय्‌ मेला यानाः माघ हालेगु चलन दुगु खः । येँ व यलया शहरी लागाय्‌ माघ हालेगु चलन न्हनेधुंकलसा ख्वप, थिमि, बोदे, सक्व, थेच्व, सुनागू लिसेंया नेवाः वस्तीइ आःतक नं माघ हालेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
माघ हालाः देय्‌ चाःहुलाः थःगु त्वालय्‌ थ्यनकि आरति म्ये हाली । आरती म्ये हालीबलय्‌ नं ज्याथ पुचः व मचा पुचः जानाः उगु म्येया न्ह्यत्वाः व लित्वाः कथं हे हाली । आरति म्ये क्वचायेकाः उकुन्हुया वार, तिथि, पर्व विशेषया म्ये व उगु त्वाःया सम्बन्धित द्यःया विशेष स्तुति पूवंक हालाः वखुन्हुया माघ हालेगु विधिवत क्वचायेकी । थ्व हे रितं मिला पुन्हिनिसें सिपुन्हि तक लच्छियंक न्हिथं माघ हालाः तिर्थय्‌ म्वःल्हुयाः देय्‌ चाःहुली ।
माघ म्ये
माघ हालीबलय्‌ विशेष दशअवतारया स्तुति हाली
ज्याथ पुचः –मत्स्य अवतार गोविन्दे । (स्वकः)
मचा पुचः ः नारायण हरि (स्वकः)
ज्याथ पुचः – कक्षे अवतार गोविन्दे
मचा पुचः – नारायण हरि
थुगु प्रकारं क्रमशः वराह, नरसिंह आदि दशअवतारया दक्व द्यःपिनिगु नां झ्वःलिं कयाः ‘…अवतार गोविन्दे ।’ धकाः ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं प्रत्येक अवतारया स्वकः स्वकः व मचा पुचलं उकिया लित्वाः कथं ‘नारायण हरि’ धकाः स्वकः स्वकः हाली ।

यलया कृष्ण देगःन्ह्यःने हालीगु माघ म्ये
ज्याथ पुचः ः ‘वासुदेव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘राधाकृष्ण सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘वैकुण्ठनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘द्वारिकानाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘श्री विश्वनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘महांमाया सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘गणपति दरशन आनंन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गरुड दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘नन्दी दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गया गजाधर !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘माधव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे !’
ज्याथ पुचः ः ‘हरि गोविन्दे !’
मचा पुचः ः ‘हरि गोपाल !’
ज्याथ पुचः ः ‘हर शिव शंकर !’
मचा पुचः ः ‘हरि माधव !’
स्तुति हाले क्वचायेकाः सकसिनं पाःलाक्क छगू हे सलं ‘माधव नारायण’ धयाः बँय्‌ थियाः भागी याइ ।

आरति म्ये
शिवानन्द स्वामी रचित महाद्यःया आरति म्येया छगू अंश (धुवा)
ज्याथ पुचः ः ‘जय शिव ऊँकारा स्वामी हरभिव ऊँकारा ।
व्रम्हा विष्णु सदाशिव अद्र्धङ्गे गौरा ।। धुन ।। ’
मचा पुचः ः ‘उँ हर हर महादेव ।’
थुगु प्रकारं ज्याथ पुचलं आरति म्येया धुवा, स्थायी, अन्तरा न्ह्यत्वाःकथं पूवंक हाली, थुकिया लित्वाःकथं मचा पुचलं प्रत्येक पटक ‘ॐ हर हर हर महादेव’ धकाः हाली ।

ने.सं. १०८३ कौलाथ्वः पारुखुन्हु जन्म जूम्ह भाजु माणिक साही छम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । वय्‌कःया बाःया नां राम साही व मांया नां कृष्णदेवी साही खः । वय्‌कलं ने.सं.११०२ निसें संगीत ख्यलय्‌ पलाः तयादिल । वय्‌कलं म्ये च्वयादी, संगीत तयादी, म्ये हालादी लिसें अभिनय नं यानादी । वय्‌कःया निचाः म्येचाः ‘थौंकन्हेया ल्यासेत’ व ‘छंगु थ्व चाला खनाः’ पिदंगु दु ।
वय्‌कलं म्ये व संकिपाय्‌ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’, ‘कर्म’ संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी जिल्लाय्‌ वनाः थःगु प्रतिभा व्बयेगु ज्या नं यानादी । वय्‌कलं यलय्‌ जूगु नेपालभाषा संगीत धेंधेंबल्लाः कासा व ज्ञानमाला भजनय्‌ न्हाप जुयादीगु दु । अले यक्व थासं सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

चित्रकलाकार माणिकमान चित्रकारया जन्म वि.सं. १९६१ सालय् भिंद्यः त्वालय् जूगु खः । वय्कःया अबु बखतमान चित्रकार खः । थःगु छँेय् हे आखः ब्वनाः परम्परांनिसें च्वयावःगु चित्र सयेकाः थःत आजीवन चित्रकलाय् पानादिल । वय्कलं दकलय् न्हापां सन १९५७ य् कला ब्वज्या यानादिल । वय्कलं सन् १९७० स जापानय् नं कला ब्वज्या यानादिल । सन् १९६८ निसें १९७४ तक राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ ब्वति कयादिल । वय्कलं इतिहास व ब्वनेगु सफुलिइ यक्व हे चित्र च्वयादीगु दु । वय्कःया चित्रकला नेपाः, अमेरिका, जर्मनी व भारत आदि देशय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कलं २०२८ सालय् नाफां ग्वसाः ग्वःगु कला प्रदर्शनीइ स्वर्ण पदक, २०३० सालया इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कार, राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्कःया स्वर्गारोहण वि.सं. २०४५ फागुन महिनाय् जूगु खः ।

येँ, त्यःरया भाजु धर्मरत्न व मय्जु रत्नमायाया काय्मचा माणिकरत्न सन् १९४५ स बूम्ह खः । भारतया बम्बईया विश्वविद्यालयपाखें म्हुतु व वाया ल्वय्यात कयाः चिकित्साशास्त्र स्नातक क्वचायेका वल । लिपा सन् १९७८ स वेलायत, ग्लासगो विश्वविद्यालयपाखें दन्त चिकित्साशास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनावल । वाया ल्वय् सम्बन्धय् ज्वः मदुम्ह शल्यचिकित्सक थ्वय्कलं नेपालय् म्हुतु व वाया ल्वय् सम्बन्धय् चेतना थनेगु महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु ।

वि.सं. १९९४ य्‌ अबु गौरत्न स्थापित व मां कयो स्थापित काय्‌कथं म्येहालामि माणिकरत्न स्थापितया जन्म जूगु खः । खस नेपालभाषा म्ये ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया नेवाः म्ये धाःसा खने मदु ।

पर्सा, वीरगञ्जया भाजु चिनियाँलाल व मय्जु जनकनन्दनीया काय्मचा माणिकलाल सन् १९३९ स बूम्ह खः । सन् १९६३ स भारतं बुँ व चाया बिषययात कयाः विशेष अध्ययन क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं नेपाःया थी थी जिल्लाया चाया अवस्थाया अध्ययन यासें थ्व बिषयया सपूmत पिथना दीगु दु ।