प्राचीनकालय् संस्कृत प्राकृत भाषाया सफू नेपालभाषां टिका अनुवाद जूगु दुसा माध्यमिक काल (ने.सं ९६७—१०६०) य् वयाः अनुवादकं थःपिनिगु नां नं न्ह्यब्वयाः देवनागरी लिपिं लिप्यान्तरण व नेपालभाषां भाषान्तरण जक मखु मुद्रण यानाः सफूया रुपय् पिकायेगु ज्या जुल ।  थ्व ज्याया प्रणेता निष्ठानन्द वज्राचार्यं खः । वय्‌कलं दकलय् न्हापांं एकविंशति प्रज्ञापारपमिता (ने.सं १०२९) सफूयात नेपालभाषां देवनागरी लिपिं हिलाः थासा आखलं पिकयादिलसा थ्वयां लिपा अश्वघोषया संस्कृत भाषं च्वयातःगु ललितविस्तरया नापं मेमेगु ग्रन्थयात नेपालभाषां भाषान्तर, देवनागरी लिपिं लिप्यान्तर जक मखु थासा आखलं प्रचलित जनबोलीया भासं सफू पिकायेगु ज्या यानादिल । थ्व ललितविस्तर (ने.सं १०३४) ग्रन्थ तप्यंक संस्कृत भाषाया ललितविस्तरया अनुवाद जक मजुसे थाय्‌थासय् व्याख्या विश्लेषण दुगु अनुवादकया सिर्जनशीलतां भय्‌ब्यूगु अनुवादया सफू खः । ने.सं १०५० स मेम्ह विद्वान इन्द्रमान भिक्षाचार्यं दकलय् न्हापां थेरवाद बौद्ध ग्रन्थ धम्मपदयात पालिभाषं नेपालभाषाय् अनुवाद यानादिल । पुनर्जागरणकालया मेम्ह महारथी धर्मादित्य धर्माचार्यं नं तःपु हे बौद्ध जातक अवदान सम्बन्धी पालिभाषाया बाखं नेपालभाषां अनुवाद यानाः थम्हं पिकयादीगु बुद्धधर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४५ —१०५०) पत्रिकाय् पिकयादिल ।

पुनर्जागरणयाकालय् अनुवादया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु मेगु ज्या संस्कृत व पाली भाषाया ग्रन्थ जक नेपालभाषां अनुवाद जुयाच्वंगु थासय् अंग्रेजी भाषाया सफू नं नेपालभाषाय् अनुवाद जुल । थ्व ज्याय् न्हापां ल्हाः न्ह्याकादीम्ह मास्टर जगतसुन्दर मल्ल खः । वय्‌कलं विश्वप्रसिद्ध पेटरपार्लिया इसप्स फेबल बाखंयात इसपं दयेकूगु बाखं (ने.सं १०३५) नामं नेपालभाषां पिकयादिल । थुकथं डा. हायन्स जार्गेसनं नेपालभाषाया पुलां बाखं बेताल पंचविंशतिकाया (सन् १९२१/ने.सं. १०४१) विचित्रकर्णिकावदानोधृत (सन् १९३१/ने.सं १०५१), बत्तिस पुत्रिका (सन् १९३९/ने.सं १०५९) अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानाः डेनमार्कया कोपनहेगनं पिकयादिल ।

माध्यमिककालय् थौं गुकियात अंगेजी भाषाया भ्ककबथ या पर्याय कथं निबन्धयात कयातःगु खः अज्याःगु निबन्ध साहित्यया विकास जूगु मदुसां अनुसन्धानमूलक च्वखाँया अभावपूर्ति धाःसा धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (ने.सं १०४७ १:१–२) नांगु प्रवन्धात्मक च्वखं याःगु दु । थ्व च्वखँय् नेपालया उत्पति,नेवार खँग्वया विश्लेषण, नेपाल लिपि, नेपाल सम्वत्या चर्चा नापं नेपाभाषाया भाषिक परिचय तथा नेपालभाषा साहित्यया परिचय बियातःगु दु । थुलि ग्यसुलाःगु च्वखँ थ्व स्वयाः न्ह्यः गुगु इलय् नं पिदंगु मदु । अथे हे च्वखँ धकाः हे मखुसां छगू स्वतन्त्र गद्यया नमूना माष्टर जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकूगु बाखं–ने.सं १०३५) सफुती हसना धकाः शीर्षक बियातःगु भूमिका नं खः । मां भाषं शिक्षा बीगुया महत्व, भाषा म्वाकेत लिपिया मोह क्याच्वनाः जक मजिल धकाः गुगु मुक्त रुपं जगतसुन्दर मल्लं थःगु अभिव्यक्ति बियातल थुकियात हे नेपालभाषाय् आधुनिक निबन्धया प्रारम्भ खः धाइपिं नं दु । अथेहे सिद्धिदास महाजुया सर्वबन्धु (ने.सं १०४४) धैगु सफुलिं नं निबन्धया पुर्वाभास बीगु याःगु दु । खय्‌तला थ्व जातभात सम्बन्धी कुरीतिया विरोध यानाः फुक्क मनू हे झी बन्धुवान्धव खः धकाः शिक्षा बियातःगु च्यागू अध्याय दुगु सफू खः, तर थुकी छ्यलातःगु गद्य प्राचीन गद्य स्वयाः पाःगु जक मखु थौंया निबन्धया प्रारुपनाप छुं कथं ज्वःलाःगु दु । थुकथं माध्यमिककालय् निबन्ध विधाया विकास जुइमफुसां थुकिया प्रारुप धाःसा अवश्य नं खनेदयेधुंकूगु जुल ।

नेपालभाषाया प्राचीनकालय् नाटक छगू तःमिगु विधा जुयाः नं मल्ल शासकपिनिगु अन्त लिपा, नाटक च्वयेगु परम्पराय् नं सीदयेक ह्रास वल । शास्त्रीय नाटकया थासय् विस्तारं लोक नाटकं थाय् कयाहल । लाय्‌कू खलकं नाटक च्वयाः हुइकेगु पलेसा जनसाधारणं नाटक दयेकाः क्यनेगुलिइ तिव्रता वल । थुकथं परम्परागत शास्त्रीय नाटकया थासय् ज्यापु नाटकं दबुलिइ थाय् काल । ज्यापु नाटक साधारण ज्यापुतय्‌सं दयेकीगु जुइगुलिं थ्व परम्परागत नाटक थें क्लिष्ट मजू नापं समसामयिक घटना तथा समस्या नं ब्वयेगु याइगुलिं थ्व आपाल लोकं ह्वात । ई न्ह्याः लिसे थज्याःगु ज्यापु नाटक पूवंक हुइकेगु मयासे थ्वया छगू कचा ’घिन्तामुनि’ नाटक जक हुइकेगु यात । श्रृंगारिक भावं जाःगु घिन्तामुनि नाटक नं तत्कालीन समाजय् न्याक्क हे लोकं ह्वात । लिपा वनाः थ्व छगू लोकप्याखं कथं प्रतिस्थापित जुल । घिन्तामुनि नाटक थें हे ज्यापु नाटकया मेगु छगू कचा ’चैन सिपाइ’ प्याखं खः । भेषभूषा व अभिनय पाखे दर्शकतय्‌त आकर्षित याइगु थज्याःगु ’चैन सिपाई’ नाटक नं तत्कालीन जनमानसया हृदयलय् गाक्क थाय् काल । तर दुःखया खँ , थज्याःगु नाटकयात लिखित रुपय् तयेगु धाःसा ज्या मजुल । तर अथे खःसां ज्यापु नाटकयात नेपालभाषाया नाटकया इतिहासय् प्राचीन नाटक व लिपा पिदंगु आधुनिक नाटकया स्वापू मधासे मगाः । थुखे येन्याः पुन्हि, गुपुन्हिया लसताय् दबुलिइ नाटक क्यनेगु सांस्कृतिक परम्परा नां न्ह्याना हे च्वनसा लिखित रुपय् तयेगु चलन मदुगु कारण याना थज्याःगु नाटक नं सुरक्षित जुयामच्वन ।

लिखित साहित्य निमार्णया ज्याय् पुनर्जागरणकालया च्वमिप्सिं नं मेमेगु विधाय् योगदान बियावं थें नाटक विधाय् बियावंगु खनेमदु । निम्ह स्वम्ह च्वमिपिसं नाटक च्वयेगु कुतः नं याःगु खः, तर अथेसां योगवीर सिंह छम्हसिगु बाहेक मेमेपिनिगु नाटक प्रकाशनय् वःगु खनेमदु । वय्‌कःया नेसं १०४८ पाखे च्वःगु शकुन्तला नाटक ने.सं १११४स प्रकाशनय् वःगु दुसा सिद्धिरत्न कसाःया म्येहना नाटक विश्वन्तर (नेसं १०५९ पाखे च्वःगु) खः ।

माध्यमिककालया साहित्यय् खनेदुगु मेगु विधा बाखं खः । थुगु समयावधिया प्रारम्भिकलालय् गुलि नं बाखं पिदन, न्हापा प्राचीनकालीन बाखंया परम्परा कथंयागु हे जक पिदन । अप्वः थें न्हापा न्हापाया हे बाखंयात ल्ह्यया कायेगु हे आपाः जूवन । थुकिया मू कारण खः न्हापा न्हापा बाखं ब्वनेगु धयागु हे मुख्यत धर्म संचय यायेत खः । अथे हे बाखं कनीपिं गुरुजु पुरोहितपिनि नं व हे छपु बाखं कनाः जयमांपिंत सन्तोष बीफुगु जुल । थज्याःगु धार्मिक बाखनं उगु ईया नेपालभाषाया बाखं साहित्य ख्यलय् छुं न्हूगु तनेगु मजुल । थुगु इलय् विशेषतः बौद्ध जातक अवदानया बाखं नापं, स्वस्थानी, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं पिदंगु दु । थुपिं अप्वःथें बाखं सफूत राष्ट्रिय अभिलेखालय, आशाकुथी शुरक्षित जुयाच्वंगु दु । थुगु ईया प्रमुख बाखं सफू खः— दिव्यावदान–ने.सं ९८१ ), सुचन्द्रवदान कथा (ने.सं ९७५), विश्वन्तर (ने.स ९८३), नमोबुद्ध (ने.सं ९९९), स्वयम्भू पुराण (ने सं १९७), रामायण (ने.सं९९८), नेपाल तीर्थव्रत महात्म्य (ने.सं १०२३), स्वस्थानी व्रतकथा (ने.सं९६९), स्वस्थानी व्रत (ने.सं ९७८), बसुन्धरा व्रत कथा (ने.सं ९६९), आदि । अथेहे थज्याःगु निगू पुलांगु सफू — सिंहसार्थ बाहू (ने.सं ९९७) व कविरकुमार (ने.सं १००६) भिक्षु सुर्दशनं सम्पादन यानाः प्रकाशनय् हःगु दु । थथे छगू हे सफूयात थी थी इलय् ल्ह्ययेगु याःगु दुसा, थथे सफू ल्ह्यइबले छुं तनेगु बा हीकेगु ज्या नं जूगु दुसा सफू ल्हयइपिंसं गुलिस्यां थःगु नां न्ह्यथनेगु याःगु दुसा अपोःस्यां याःगु मदु ।

पुनर्जागरणकाल अर्थात् ने.सं १०२९ लिपा बाखं ख्यलय् छुं ह्यूपाः खनेदत । ने.सं १०३४ स पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यया ‘ललितविस्तर’ ग्रन्थया प्रकाशनं हस्तलिखित परम्पराया पलिसा ‘थासा आखलं सफू पिकायेगु’, ‘प्राचीन लिपिया पलिसा देवनागरी लिपिया प्रयोग’ तथा ‘पुलांगु भाषा मखु तत्कालिन चलनचल्तीया भाषा छ्यलाः’ जनसाधारणं बाखं ब्वनेफइगु कथं सफू पिकायेगु क्रान्तिकारी ज्या यात। अथे हे धार्मिक बाखं जक मखु माष्टर जगतसुन्दर मल्लं ‘इसप्स फेबल’नांगु अंग्रेजी भाषाया विश्वप्रसिद्ध बाखंयात ‘इसपं दयेकूगु बाखं’या नामंं नेपालभाषां अनुवाद यानाः मे मेगु देय्‌या बाखं नाप परिचित जुइकेबिल । तर माध्यमिक कालय् बाखं विधाय् दकलय् न्हयथने बहःगु ज्या सिद्धिदासं ‘शिवविलास’ बाखं च्वयाः यानादिल । थ्व थम्हं हे कथावस्तु ज्यानाः च्वयातःगु सिद्धिदासया थःगु हे मौलिक सिर्जना खः। थ्व बाखंयात थौंया आधुनिक बाखंया पूर्वाभास ब्यूगु बाखं कथं कयातःगु दु । थुकथं माध्यमिक कालय् न्हूकथंया बाखं ब्वलने मफुसां थौंया आधुनिक बाखंया छुमां क्यनेगु ज्या सिद्धिदासया ‘शिवविलास’ छपु जक बाखनं जूसां याःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् प्राचीनकाल धुंकाः आधुनिककाल शुरुजुइ न्हयः अर्थात् ने.सं ९६७ —१०६० समयावधियात माध्यमिक काल मानेयानातःगु दु । लेखन प्रवृत्ति व राजनीतिक हिउँपाःया लिधंसाय् धायेगु खःसा जङ्गबहादुर राणाया उदय जूगु साल अर्थात् ने.सं. ९६८ (वि.सं. १९०३) माध्यमिक कालया उद्गम विन्दु खः । थुगु ईनिसें जेलकाल सुरु जुइन्ह्यः अर्थात् ने.सं. १०६१ (वि.सं. १९९७) सालन्ह्यःया ईयात नेपालभाषा साहित्यया माध्यमिककालकथं कयातःगु दु । नेपालभाषा साहित्यिक उपलब्धिया दृष्टिकोणं महत्वपूर्ण ई ‘पुनर्जागरणकाल’ (१०२९–१०६०) दुथ्याःगु थ्व माध्यमिक काल तस्सकं महत्वपूर्ण जू । मल्लकालय् साहित्य सृजनाया ज्याय् लायकू खलकं अप्व सक्रियता क्यनेगु यातसा थुगु माध्यमिककालया प्रारम्भिक इलय् अप्वः लायकुलिइ दुथ्याःपिं भाइभारदारपिसं काव्य सृजनाय् ब्वति कायेगु यात । नेपाःया लायकुलिइ शासक खलकय् थःथवय् शासन शक्ति ल्हाति लाकेगु नियतं जूगु भयानक कोटपर्व तथा विविध कथंया षडयन्त्रपाखे त्रसित जूपिं उगु ईया भारदारपिसं थःपिनिगु सृजना प्रवृत्ति अप्वः भक्तिकाव्य पाखे न्ह्याकल । थथे खयाः नं प्राचीनकालया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति व थुगु ईया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति सिइदयेक हे पाःवन । उपास्य देव देवीपिनिगु स्तुति आराधनाया पलेसा सन्त उपदेशात्मक प्रवृतिं जाःगु काव्य थुगु ईया कविपिसं सृजना यात । साधु सन्तया रुपय् थुमिसं निर्गुण भक्तिकाव्यया धाः न्ह्याकल । अध्यात्मिक चिन्तन व परलोकया चिन्ता थुमित अप्वः प्रभावित यात । रामजी प्रधानांग (ने.स ९९४ – १०६६), बखतबहादुर (ने स ९९५–१०७१), मानलाल मास्के (ने.स ९९७–१०३७), रत्नलाल ’रत्न’ आदि थुगु प्रवृतिया स्रष्टापिं खः। भक्ति हे थुमिगु काव्यया मू विषय जूगुलिं थुपिं कविपिंत नेपालभाषाय् ‘भक्त कविपिं’ नं धायेगु याः । थ्व काव्य प्रवृत्तियात पुनर्जागरणकाल न्ह्यायेधुंकाः नं गुलिखे कविपिसं न्ह्याकां च्वन ।

राणा शासन शुरु जुइ न्ह्यःतक नेपालभाषा व थुकिया साहित्ययात प्रत्यक्ष रूपं दमन यायेगु कुतः मजू । तर राणा शासन बल्लायेवं नेपालभाषा साहित्ययात राज्यपाखें हे प्रत्यक्ष रूपं क्वत्यलेगु, न्हंकेगु कुतः जुयावल । ने.सं १०२६ स नेवाःभाषं च्वयातःगु दसि प्रमाणया भों छुं अड्डा अडालतय् ज्यालगय् मजू धैगु बन्देज तयाबिसेंलि नेपालभाषाया प्रयोजन म्हो जुइगु स्वभाविक हे जुल । उकीसनं सफूती च्वयातःगु भाय् व न्हि न्हिं ल्हाइगु भाय् पाःगु, प्राचीन सफू फुक्क नेपाल लिपिं च्वयातइगु जूबले सर्वसाधारण मनुखं सफू ब्वने मफइगु जुलसा मेखेर पुलां पुलांगु ग्रन्थ फुक्क हस्तलिखित जूबले थुकिया प्रचार प्रसार सीमित जुइगु जुल । थथे छखे सरकारया दमन नीति मेखेर ईकथं साहित्ययात न्हयाकेमफुगु तत्कालिन वस्तुस्थितिं नेपालभाषाया अवस्था झन सिथिल जुजु वन । तर इलं थःगु मातृभाषा व साहित्ययात जूगु दमन व असमान व्यवहारया विरोधय् प्रतिरोध याइपिं तथा थःगु भाषा साहित्ययात न्ह्यज्याकेत ई कथं न्ह्याकेमाः धैगु चेत दुपिं युगपुरुषत— पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य (ने.सं. ९७८–१०५५),महाकवि सिद्धिदास अमात्य (ने.सं. ९८७–१०५०),मास्टर जगतसुन्दर मल्ल (ने.सं. १००३–१०७३), कवि योगवीरसिंह (ने.सं. १००६–१०६२), सहिद शुव्रmराज शास्त्री (ने.सं. १०१३–१०६१), धर्मआदित्य धर्माचार्य (ने.सं. १०२२–१०८३)आदि बुइकल । थ्व युवातयसं केवल नेपालभाषा साहित्यया धुकूजक जायेकेगु याःगु मखुसे थ्वया प्रवाह प्रवृत्तिइ हे सीदयेक थःथःगु वैयक्तिक कुतलं ह्यूपाः हयाः न्हूगु युगया शुरुवाट जुइकेविल ।उकिं ने.सं १०२९—१०६० तकया समयावधियात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल मानेयानातःगु दु । हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु व बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु परम्परा पं. निष्ठानन्द बज्राचार्यंजु शुरु यानादिल । ललितविस्तर ग्रन्थ. (ने.सं १०३४) थुकिया दसु खः । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं ‘सज्जन हृदयाभरण’ काव्य, ‘सत्यसती’ खण्डकाव्य, ‘सिद्धिरामायण’ थेंज्याःगु महाकाव्य च्वयाः साहित्यय् मौलिकता विविधता हयाः नेपालभाषायात छगू तःगू विधा तथा विषयं सम्पन्नगु साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं मातृभाषां शिक्षा बिइगु परम्परा न्हयाकेत थम्हं हे नेवाःभाय्‌या स्कूल चायेकाः मचातय्‌त आखः ब्वंकेगु यानादिलसा ‘इसपं दयेकूगु बाखं’ थेंज्याःगु विश्वप्रसिद्ध बाखं नेपालभाषां अनुवाद यानाः मेमेगु देय्‌या बाखं नाप परिचित जुइकेबिल । योगवीरसिंहजुं तत्कालिन जनमानसय् कविताया माध्यमं मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यानादिल ।

शुव्रराज शास्त्रीजुं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) थेंज्याःगु व्याकरणया सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता बिइत कुतः यानादिल । धर्मआदित्य धर्माचार्यं ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः ह्वलेगुया नाप पत्रकारिता परम्परा न्ह्याकेगु यानादिल । ‘नेपालभाषा व थ्वया साहित्य’ (ने.सं १०४७) नांगु अनुसन्धानात्मक च्वसु पिकयाः नेपालभाषा, थ्वया साहित्य लिपि आदियात स्वदेश विदेशय् म्हसीकेबिल । थुगु कालय् साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना, जागरण हयेगु ज्या जूगु मखुसे, धर्मं संगीतया माध्यम नं तत्कालीन नेवाः जनमानसय्, भाषिक अनुराग थनेगु ज्या नं जुल । थज्याःगु हे भाषिक जागरणं चित्तधर हृदय’ यात पद्यनिकुञ्ज (ने.सं १०५३), हृदय कुसुम (ने.सं १०५३) कविता संग्रह कलकत्तां छापेयाकेत उत्प्रेरित यात तर थुपिं सफू भन्सारय् हे जफत जुल । अथे हे मातृभाषा अनुरागं फत्तेबहादुर सिंहयात ‘नेपाली विहार’ (ने.सं १०५९) नामं कविता संग्रह पिकायेत उर्जा विल तर राणा सरकारं सफू जक जफत याःगु मजुसे व सफुती दुथ्याःपिं फुक्क कविपिंत नं जेलय् स्वथना बिल।

थ्व माध्यमिककालया चाहे भक्त कविपिनिगु जुइमा बा पुनर्जागरणकालया च्वमिपिनिगु जुइमा नीती उपदेश हे मूलभूत साहित्यिक प्रवृति जूगु दुसा स्वान्त सुखायया थासय् परान्त सुखाय् व परहित हे साहित्य सिर्जनाया मू लक्ष जूगु दु । थ्व माध्यमिककालय् खनेदुगु प्रमुख साहित्यिक विधा खः —काव्य (भजन, फुटकर कविता, गजल, खण्डकाव्य, महाकाव्य) बाखं, च्वखँ, प्याखं आदि ।