नेपाःया लिच्छिबी जुजुपिं मध्ये अतिकं नांजाःम्ह मानदेवया आपालं कृतियात कयाः इतिहासय् ब्वने दु । आःतक अनुसन्धानकर्तापिन्सं मानदेव अले थ्वया कलाःया नां न्ह्यथनातःगु तःजिगु व चिचिधंगु नापं यानाः नीगु अभिलेख ध्वदुइके धुंकल । चाँगुनारायण देगः न्ह्यःनेया ईस्वी ४६४ या ताहाकःगु शिलालेखय् थुम्ह जुजु अले पुर्खायात कयाः नं न्ह्यथनातःगु दु । थुम्ह जुजु उलि हे पराक्रमि नं खः धैगु खँ राज्यविस्तारया झ्वलय् पूर्वपाखेया देसय् व पश्चिम गण्डकी पारी मल्लपुरीतक थ्यंगु विवरण थ्वहे शिलालेखय् ब्वनेदु । मानदेवया इलय् मानाङ्क मुद्राया नं प्रचलनय् वल । बौद्ध धर्म कथंया मानविहार व नरलय् मनमानेश्वरी देगः दयेकेगु ज्या नं मानदेवं याःगु खः ।
मानदेवया छय्मचा वसन्तदेव ईस्वी ५०६ या थक्वाः आदिनारायणस च्वंगु शिलालेखय् दक्कले न्हापां मानगृहया अस्तित्वयात कयाः न्ह्यथनातःगु दु । मानगृहपाखें पिदंगु उजं धकाः थुगु शिलालेखय् धयातःगु दु । मेखे गोपालराजवंशावलीइ नं जुजु मानदेवं मानगृह दयेकेबिल धकाः च्वयातःगु दु । मानदेव मदये धुंकाः शिवदेव जुजु जुइ धुंकुगु इलय् तकं मानगृह राजकाजया केन्द्र जुयाच्वंगु खः धैगु पुष्टि जू । अंशुवर्मायापाखे ईस्वी ६०५ स कैलाशकुट भवन दयेके धुंकाः राजकाजया केन्द्र मानगृह मजुल । नरेन्द्रदेव जुजु जुइ धुंकाः राजकाज मुक्कं कैलाशकुट भवनं न्ह्याकल । अथे धैगु १३६ दँ लिपा मानगृहया महत्व मदयावन । वंशावली बियातःगु विवरण कथं उगु ईया नेपालय् दक्कले बांलाःगु अले न्हय्ताजाःया लाय्कू मानगृह खः । मानगृहया जःखः निगू धः दु, प्यचाः पःखालं सुरक्षा बियातःगु जुल । अन दुने लुँया देगः नं दु । तर थ्व मानगृह गन दु ? आः तक गुगुं दसि लुयावःगु मदुनि । गुलिसिनं मानगृह लाय्कू दुगुलिं यलया लाय्कू दुगु लागायात मंगः धाःगु खः, उकि मानगृह न्हापा न्हापा यलय् दु जुइमाः धाइपिं नं दु । मेखे ठाकुरलाल मानन्धर थुज्वःपिं विद्वानपिनि तर्क कथं मानगृह नरलय् दुगु खः, आः मागः वा मालिगां धाइगु थासय् मानगृह दुगु जुइमाः उकिं थुगु थाय्यात आःतक मागः धयावयाच्वंगु खः ।
थौं सिबें झिन्यासः दँ न्ह्यवया थुगु भौतिक संरचना अले थुकियात कयाः थीथी ऐतिहासिक अभिलेखय् यानातःगु वर्णन कथं नेपालमण्डल लागाया नेवाःतय् प्रविधि व कलाया छगू ज्वःमदुगु दसि खः ।
स्व.मानज्योति शाक्यया उपनां चीधीचा खः । धातुमुर्ति कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०३६ स महाबुद्ध, ओकुबहालय् जन्म जूगु खः । अबुजु स्व. पञ्चज्योति शाक्यया हःपाःकथं ने.सं.१०६० दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु न्ह्यागु नं धातुया मुर्ति थःम्हं हे सीया बां (मोडल) ज्यानाः ढाले यानाः तयार यायेगु खः । कला ब्वज्या— १) वाउन वाडनय् एकल कला प्रदर्शनी (१९८७) २) म्यूनिखय् एकल मूर्तिकला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) लुम्बिनी बुद्ध विहारय् दुगु ६ इञ्च (५०० धार्नी) या बुद्ध मूर्ति निर्माण २) स्वयम्भू कर्मराज विहारय् दुगु ४ फिटया पद्म सम्भवया मूर्ति ३) भुटानय् दुगु ७ फिटया सहस्रभूज अवलोकितेश्वर ४) स्वयम्भू मैत्री गुम्बाय् मैत्री बुद्धया निर्माण ५) भारतय् दलाई लामाया धर्म गुरुया निंतिं सन् १९६९ य् ४ फिटया बुद्धमूर्ति निर्माण ६) साम्तेलिह गुम्बा, मजनका तिल्ला, दिल्लीया तिब्वतय् समुदायया प्रवासी बस्तीइ सन् १९७२ य् बुद्धमूर्ति निर्माण व पलिस्था । ७) सेंरा जे कलेज, ब्यलाकुपे, मैसुर, दक्षिण भारतय् सन् १९७२ य् ४ फिटया बुद्धमूर्ति व मूर्तिया जरिखे व खःरिखें सारिपुत्र व मौद्गल्यायणया प्रतिमूर्ति निर्माण ।
भाषाजवाः मानदास तुलाधर नेपालभाषा साहित्य ख्यःया लोकसाहित्य अध्ययन अनुसन्धान यानाः नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया संरक्षण यानादीम्ह न्हापांम्ह लोकम्ये मुनामि खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०२० ञलाथ्व अष्टमीकुन्हु असं कमलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्कः भाजु रत्नदास व मय्जु लक्ष्मीशोभा तुलाधरया चीधिकःम्ह काय खः ।
थःपिनि गुरुजुपाखें आखः सयेकादीम्ह वय्कः लिपा ज्या यायेत ल्हासाय् झायादीसां अन नं बांलाःगु ज्या याये मखनाः नेपाः लिहां झायाः भिंचा चित्तधर हृदयनाप जानाः साइकल पसः तयादिल । लिपा साइकल पसलय् सफू नं तयेगु यानाः पसःया नां मानदास चित्तधर धकाः तल । तर वि.सं. १९९७ सालय् चित्तधर हृदययात ज्वनाः यंकुसेंलि मानदासं थः याकःचां पसः चले याये थाकुयाः साइकल पसः त्वःताछ्वयाः सफू पसः जक तल । थुकथं वय्कःपिंसं नेपालभाषाया न्हापांगु सफू पसः चायेकाः भाषासेवाया रुपय् पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया ज्याय् तःधंगु योगदान यानादिल । नेपालभाषा, नेपाली, हिन्दी, इंग्लिस आदि थीथी भाय्या सफू नापं भारतं वइगु पत्रपत्रिका नं दुगु पसः जूगुलिं अन आपालं मनूत मुं वइगु जुल । नापं थन राजनैतिक धार्मिक, सामाजिक खँया सरसल्लाह जुयाच्वनीगुलिं थुगु पसलं राष्ट्रिय जागरण हयेगु ज्याया छगू केन्द्रया रुप काल ।
वय्कः छम्ह सकलें शिक्षित जुइमाः धयागु बिचाः दुम्ह जुयाः सफू पसः चायेकाः शिक्षाया माध्यमं जनचेतना थनेत ग्वाहालि यानादिलसा बौद्ध धर्मया अध्ययन अनुसन्धान यानाः बुद्धधर्म थकायेत ग्वाहालि यानादिल । अथेहे सामाजिक सुधार यायेगु निंतिं पासापिंनाप जानाः ला मनयेगु, जातभात माने मयायेगु, ब्रम्हूतय्त भागी मयायेगु आदि थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकल । थुकथं न्हूगु जागरण हयेत कुतः यानाच्वंगु सियाः राणा सरकारं ज्वनाः कुनाः धादिंगय् पितिना– छ्वल । च्याला गुला लिपा नेपाः गालय् लिथ्यंसेंलि प्रत्यक्ष रुपं छुं मयासे सफू पसः तयाः सफू प्रकाशन यानादिल । प्रगतिशील विचारधारायाम्ह वय्कःया बिचाःया प्रभाव वय्कःया भिंचा चित्तधर व कायचा भाजु धर्मरत्न यमियात नं लात ।
अझ चित्तधर हृदयं पार्टनर त्वःतेधुंकाः नं थः काय सुगतदासया ग्वाहालि कयाः मानदासं निरन्तर सफू पसः न्ह्याकाः पालभाषायात च्वन्ह्याकेगु लँपु चायेकाबिल । थुगु पसःया नां न्हापाया मानदास व चित्तधरया पलिसा मानदास सुगतदास धकाः तयाः सफूया प्रकाशन यायेगु ज्या नं न्ह्याकादिल । वय्कलं थःगु पसः मानदास सुगतदास पाखें ‘Himalayan Pioneer Publication’ नीस्वनाः थीथी विषय व भाषाया सफूत पिथनादिल । थ्व हे झ्वलय् वय्कलं नेपालभाषाया पुलांगु म्ये व लोक म्ये मुनाः तःगूमछि सफू प्रकाशन यानादीगु दु ।
वय्कलं मल्ल शाहकालया म्येँ (ने.सं. १०७७), पुलांगु म्ये निगूगु (ने.सं. १०८७), पुलांगु म्येँ स्वंगूगु (ने.सं. १०८८) सफू सम्पादन यानाः संग्रहया रुपय् पिकयादिल । थथे नेपालभाषाया पुलांगु म्ये मुनाः सफूया रुपय् पिकाःम्ह न्हापांम्ह म्येँ संग्रहकर्ता थ्वय्कः हे खः । अथेहे थ्वय्कलं जुजु राजेन्द्र विक्रम शाहदेवं च्वयाबिज्याःगु महासत्वपाख्यान नाटक नं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थुकथं वय्कलं आपालं पुलांगु म्येँ, लोक म्ये मुनाः प्रकाशित यानादीगुलिं थ्व विषय अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत आपालं ग्वाहालि जुल । थथेहे वय्कलं दगुबहाःया नातिवज्रयात नेपालभाषाया सफू पसः तयेत नं आपालं प्रेरणा बियादीगु दु ।
थुकथं नेपालाभाषा साहित्य सेवाया नापनापं सफू पसः तयेगु, सफू पसः तइपिंत हःपाः बीगु व सफू प्रकाशन यानाः नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति थकायेगु लागि निरन्तर सेवा यानादीगुलिं वय्कःयात ने.सं. १०८३ इ च्वसापासां भाषाजवाःया उपाधिं सम्मानित यात । थथेहे नेपालभाषा व बौद्ध धर्म उत्थानया लागि अध्ययन अनुसन्धान यायां ने.सं. १०९५ ञलागा १३ कुन्हु वय्कः परलोक जुयादिल ।
यक्व न्ह्यःनिसें तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिया चिकं पिकायेगु मू लजगाः दुपिं नेवाः जाति साय्मि (मानन्धर) खः । लिच्छविकालय् चिकं उत्पादन याइगु मूथाय् थौंकन्हय् काभ्रे जिल्लाया सांगा जुयाच्वन । अन लुयावःगु सम्वत् ३२ यागु महासामन्त अंशुवर्माया अभिलेखय् उगु थाय्यात ‘तैल्यशाला’ व ‘शङ्गाग्राम’ धयातःगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक नियमकथं मानन्धरतय्त चिकं दयेकेगु व फल्चा, चपाः आदि दयेकेगु निता जिम्मेवारी बियातःगु खः । चिकं उत्पादन याइगु ज्यासःयात चिकंसाः बाय् साः धाइ । साःया थुवाःकथं हे थुमित सालमि, साल्मि, साःमि, सःमि, साय्मि आदि धयातल । मानन्धरतय्सं थः च्वनागु थासय् हे मंकाःकथं साः स्वनाः छगू सालय् निइप्यम्ह तकया दुजःपिन्सं न्हिं न्हिं पालंपाः चिकं दयेकाः मी । साःया नामं हे उमिगु गुलिखे त्वाःया नां दु । गथेकि येँया दैसाः, नंसाः (नक्साल), फल्चासाः, लाय्कूसाः, न्हूसाः, ख्वपया साःक्वलां, किपूया कुतिसाः । उमिसं थःगु साःया नामं हे थीथी गुथि स्वनाः धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ज्या न्ह्याकी ।
मानलाल मास्के नेपालभाषाया पुनर्जागरण ईया कवित सिद्धिदास, योगवीरसिंह आदिपिनि समकालीन खयां नं थ्वय्कःया काव्य प्रवृत्ति धाःसा न्ह्यच्वःगु माध्यमिककालया कविपिनिगु प्रवृत्तिनाप ज्वलाःगु दु । थ्वय्कलं चिनादीगु नेपालभाषाया गुपु म्येय् गनं वार्णिक छन्दसा गनं मात्रिक छन्द, गनं गजल छन्द छ्यलादीगुलिं मानलालजु छन्दया छ्यलाय् गाक्क निपूण धयागु सीदु । धिक धिक भी जनम थ्वय्कःया छपु नांजाःगु म्ये खः । थ्वय्कःया म्येँय् छखे उपदेशात्मक प्रवृत्ति खनेदुसा मेखेर जीवन व जगत प्रतिया दृष्टिकोण नं यचुक सीदु । झीसं इलय् हे थःगु कर्तव्य पूवंकेमाः, कर्म यायेमाः धयागु थ्वय्कःया म्येया मू सन्देश जूगु दु ।