येँय् सन् १९५२ स बूम्ह वय्कः मचाबलय् आखः ब्वनेगुली उलि सफल विद्यार्थी मखु । विश्वनिकेतन माध्यमिक विद्यालयपाखें प्रवेशिका क्वचायेकाः नेपालय् विज्ञान विषय कयाः ब्वनेगु याःम्ह मुकुन्द रंजितयात संयुक्तराज्य अमेरिका, क्यालफोर्निया विश्वविद्यालय, डाभिसपाखें सन् १९८४ स कृषि विज्ञानय् विद्यावारिधि यायेगु ह्वःताः चूलात । विशेषतः आलुया खेती यायेबलय् ब्वलनीगु ल्वय्या सम्बन्धय् दुग्यंगु अनुसन्धान यासें उकियात गुकथं वासः यायेगु धैगु विधिया विकास थ्वय्कलं यानादिल । लिपा ल्वय्नाप प्रतिरोध शक्ति दुगु आलु पुसा विकास यानादिल । गुगु नेपालय् जक मखु दक्षिण एसियाया ख्यलय् न्हापां खः । वय्कलं हरित अनुसन्धान व प्रविधि प्रयोगशाला चायेकाः थःगु कथंया वैज्ञानिक अनुसन्धान याना वयाच्वंगु दु ।

चित्रकार मुकेश मल्लया जन्म वि.सं. २०१० जेठय् धनकुटाय् अबु खगेन्द्र कुमार प्रधानाङ्ग व मां नारायणीदेवी प्रधानाङ्गया कोखं जूगु खः । संस्कृतिइ एम.ए. यानादीम्ह वय्कः कला अधिकृत जुयाः सेवा यानादिल । वय्कः चित्रकार जक मखु कलालेखक व सम्पादक नं खः । वय्कःया न्हापांगु याकः कला ब्वज्या वि.सं. २०३४ य् धरानय् जूगु खः । वय्कःया अन्तर्राष्ट्रिय कला ब्वज्या सन् १९९१ य् बंगलादेशय् याःगु खः ।
वय्कलं १३ क्वः याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु । सन् १९७५ य् नाफां ग्वसाः ग्वःगु राष्ट्रिय कला ब्वज्याय् नं ब्वति कयादीगु दु । वय्कःयात प्रवल जनसेवाश्री चतुर्थ पदक द्यछाःगु दु । वय्कःया वि.सं. २०६१ इ चित्रकला निरुपण, आधुनिक कलाको समकालिक सन्दर्भ, २०६२ सालय् आधुनिक कला ः अर्थ, प्रक्रिया र भाषा सपूm पिदंगु दु । वय्कलं थी थी कला प्रदर्शनी व साहित्यिक प्रतियोगिताय् सिरपाः त्याकादीगु दु । अथे हे वय्कःयात थीथी संस्थां सम्मान नं याःगु दु ।

मुक्ति शाक्य नेपाःया तसकं लोकंह्वाःम्ह रक संगीतकःमि जुयादी । येँ महानगरपालिका वडा ल्याः २१ ज्याःबहालय्‌ ने.सं. १०७९ दिल्लाथ्वः पारु, मंगलबारखुन्हु जन्म जुयादीम्ह वय्‌कः मां पुनमाया शाक्य व अबु भाजुरत्न शाक्यया चीधिम्ह काय्‌ खः । वय्‌कलं मचांनिसें दाजु व दाजुया पासापिंलिसे संगत यायां गितार थाये सयेकादीगु खः । वय्‌कलं ब्लूज व हार्डरक सङ्गीत शैलियात खस नेपाली व नेवाः भाय्‌या म्येय्‌ छ्यलाः न्हूगु सवाः न्ह्यब्वया दीगु दु । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें बीकम तक ब्वनादीम्ह भाजु मुक्ति शाक्य सरकारी लाइसेन्स दुम्ह टुरिष्ट गाइड नं खः । वय्‌कलं भिंmनिदँ तक स्पेनिस भाय्‌या गाइड जुयाः विदेशीतय्‌त नेपाःया थीथी थाय्‌या विशेषता कँकं चाःहीका दीगु दु । भाजु मुक्ति शाक्यं इस्वी सन् १९८२ पाखे थःलिसें पासापिं राजु शाक्य, सुदेश श्रेष्ठ व भानुमान जोशीनाप जानाः दि एलिगेन्स (त्जभ भ्भिनबलअभ० नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः थःगु संगीत सिर्जना न्ह्याकादिल । थ्व पुचलं राष्ट्रिय सभागृहया दबुलिइ तःक्वः संगीत न्ह्यब्वःगु खः । सन् १९८७ पाखे वय्‌कलं स्पेनय्‌ ब्लुज संगीत ब्वनाः सयेकाः अनया सांगीतिक पुचःनाप व्यावसायिक रुपं ज्या यानादिल । नेपाः लिहां झायाः छुं दँ टुरिष्ट गाइडया ज्या यायेधुंकाः वय्‌कलं द रिभाइभल नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः ज्या न्ह्याकादिल । थ्व द रिभाइभल पुचलं हे नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां सितिकं रक कन्सर्त याःगु खः । छुं दँ लिपा पुचःया पासापिं विदेश वंगु व उखेथुखे जूगुलिं भाजु मुक्ति शाक्यं सन् १९९५ पाखे ‘मुक्ति एण्ड रिभाइभल’ नांया पुचः नीस्वनाः मदिक्क थःगु हे सङ्गीत सिर्जनाया ज्या न्ह्याका च्वनादीगु दु । थुगु पुचलय्‌ थौंकन्हय्‌ म्येहालामि व गितार थाइम्ह भाजु मुक्ति शाक्य खःसा बेस गितार भाजु रोशन ताम्राकार, म्येम्ह गितार थाइम्ह भाजु सुनित कंसाकार व द्रम थाइम्ह निखिल तुलाधर जुयादी ।
पुचः नीस्वनाः न्हुन्हूगु संगीत सिर्जना यानाः न्यादँतक थाय्‌थासय्‌ कन्सर्ट न्ह्याकेधुंकाः दकलय्‌ न्हापांगु एल्बम सन् २००० य्‌ ‘कलंकिको जाम’ पिदन । स्वदँ लिपा ‘बुझाइ देउ’ नांया एल्बम पिदन । सन् २००७ या ‘देख्दै छु म’ थुगु पुचःया स्वंगूगु एल्बम जुलसा सन् २०१२ स ‘सँधैभरि’ प्यंगूगु एल्बम खः । थ्व पुचःया दकलय्‌ लिपांगु एल्बम सन् २०१९ या ‘स्वतन्त्र’ खः ।
थुगु पुचःयात सन् २००८ या हित्स एफ एम म्यूजिक एवार्डकथं दकलय्‌ बांलाःगु रक संगीत सिर्जना (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु सः (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु पुचः प्रस्तुुति, व दँया पप रक एल्बम (देख्दै छु म) यानाः प्यंगू सिरपालं छाय्‌प्यूगु दु । अथे हे सन् २०१३ य्‌ हित्स एफ एमपाखें दकलय्‌ बांलाःगु लय्‌ चिना, दकलय्‌ बांलाःगु सः व दँया पप रक एल्बम (सँधैभरि) या स्वंगू सिरपाः त्याकूगु दु ।
मुक्ति एण्ड रिभाइभल पुचलं देसय्‌ दुने जकमखु भारतया सिक्किम, सिलंग, संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य, अष्टे«लिया, डेनमार्क, दुबइ, जापान, स्वीडेन, नर्वे, हंगकंग आदि देसय्‌ थःगु संगीत न्ह्यब्वये धुंकूगु दु ।

सुदूर पश्चिम डोटी सिलगढीया भाजु भूमिनारायण व मय्जु इन्दिराया काय्भाजु मुक्तिनारायण सन १९४५ स बूम्ह खः । सन् १९६६ स विज्ञान बिषयस स्नातकोत्तर क्वचायेके धुंकाः सन १९७७ स संयुक्तराज्य अमेरिकाया क्यालफोर्निया विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु खः । विशेषतः जङ्गली जीव जन्तुतय्त उपचार यायेगु वासःया विकास अले वन्यक्षेत्रया पर्यावरण संरक्षणया ख्यलय् थ्वय्कः विशेषज्ञ खः । पश्चिम नेपालय् कस्तुरी मृग पालनयात न्ह्यज्याकूम्ह थ्वय्कः छम्ह न्ह्यलुवाः खः ।

यल, नागबहाःया भाजु बुद्धराजया काय्भाजु मुनिबहादुर सन् १९४२ स बूगु खः । भारतया कलकत्ताय् इलक्ट्रोनिक प्रविधि सम्बन्धय् डिप्लोमा ब्वनावःम्ह थ्वय्कलं सन् १९७३ स फ्रान्सय् वनाः माइक्रोप्रोसेसरया ख्यलय् विशेष अध्ययन यानादिल । थःगु कथंया डिजाइनय् वय्कलं नेपालय् दक्कलय् न्हापां माइक्रो कम्प्यूटरया विकास यानादिल । अथे हे दक्षिण एसियाय् दक्कलय् न्हापां देवनागरि आखःया कीबोर्डया नं विकास यायेत ताःलात । नापनापं खय् भासं खँ ल्हायेसःम्ह रोवोटया नं सफल परीक्षण यानादिल । वय्कः सन् १९८३ स नेपाल राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानपाखें विज्ञान पुरस्कार कायेत नं ताःलात ।

मुहालि (माय्‌लि, म्वाःलि, म्वाहालि, म्वहालि) नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाःगु म्हुतुं पुइगु पुलांगु नेवाः बाजं खः । च्वकां पुइगु मुहालिया दथुइ दुगु ह्वःयात पतिंचां चायेकेगु तीगु यानाः थीथी सूर पिकाइगु जुयाः थ्व सूरबाजं खः । मे महासे धून पुयाः बाजं थायेमालकि मुहालि माःगु पुलांगु नेवाः परम्परा जुयाच्वन । मुहालि पुइबलय्‌ खिं, करखिं, धाः, धोलक, पछिमा, नगरा आदि तालबाजं थाइ ।
जुगि (कुश्ले, कपाली) जातिं जक पुइगु थ्व बाजं पुलांगु नेवाः प्याखं, द्यःया ख्वाःपाः प्याखं, जात्रा, ततःधंगु उत्सव, पर्वय्‌ मदयेकं मगाः । नौबाजा, गुंलाबाजा व मेमेगु बाजनय्‌ थीथी मेया धून पिकायेत नं मुहालि माः । नेवाः जातिया दिगुपुजाबलय्‌ द्यः यंकेत नं न्ह्यः न्ह्यः मुहालि पुइकाः दिगुपुजा ख्यलय्‌ वनेगु व लिहां वयेत नं अथे हे मुहालि पुइकाः द्यः लित हइगुु खः । व थेंतुं भौमचा लँ स्वः वनेत नं गनं गनं मुहालि पुइकाः बाजा यंकेगु चलन दुगु खः ।
न्हापा तःधंगु पुजा उत्सवय्‌ थःथितिपिन्सं सगं बीबलय्‌ मुहालि पुया च्वनेमाःगु चलन दुगु खः । थुकथं न्ह्यागुं भिंज्याय्‌ पुइमाःगु मुहालियात नेवाः परम्पराय्‌ मंगलकारी बाजंया मान्यता बियातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मोहनिया नःलास्वनेखुन्हु निसें नःलास्वांयात मालसिरि न्यंकेगु धकाः जुगीतय्‌सं त्वाःत्वाःलय्‌ न्हिथं मुहालिं मालसिरि धून पूू वयेगु नं चलन दुगु खः । मुहालि पू वःगुया ज्यालाकथं उमिसं थःथगु लागाया छेँखापतिकं दच्छिया छक्वः बालि म्हयेगु चलन दुगु खः । अथेहे मू मू देगलय्‌ सेवा यायेगु धकाः सुथन्हापां मुहालि पू वनेगु ज्याया निंतिं नं सरकारं हे बुँ बिर्ता फ्यानाः उकिया आम्दानिं उमित खान्कि बीगु व्यवस्था दुगु खः । थुगु ल्याखं जुगि जाति व्यावसायिक नेवाः सङ्गीतकःमि जुयाच्वंगु थुइके फु । थौंकन्हय्‌ मुहालि पुइपिं म्ह्व जुयावंलिसे मुहालि पुइगु नं तना वनेत्यंगु दु । ख्वप, थिमि, चित्लाङ् आदि थासय्‌ इलय्‌ ब्यलय्‌ मुहालि पुइगु भचा भचा ल्यं दनिसा येँय्‌ मुहालि पुइगु द हे मन्त धाःसां जीधुंकल ।
मुहालियात स्वंगू ब्वय्‌ ब्वथला दयेका तःगु दइ । मुहालिं सः पिहां वइगु न्ह्यःनेया फ्वः धलौत बाय्‌ (धातु) यागु खःसा म्हुतुं पुइगु च्वकाय्‌ कुल्फिताड तारिमाया हःयागु तुकिं दयेकी । तुकियात क्वात्तुक कां हिनाः लीया साजय्‌ स्वथना तइ । साजयात ली बाय्‌ सिजःया फ्वः दयेकाः मुहालि च्वकाया ह्वतय्‌ दुछ्वया तइ । मुहालिया दथुयागु ब्व सतिसाः सिसौ सिँयागु दयेकी । सिँयागु दथुत्वालय्‌ थाय्‌थासय्‌ ह्वः दइ । म्हुतुं पुयाहःगु फय्‌यात ल्हाःया पतिंचां ह्वः चायेकेगु तीगु यानाः मुहालिं थीथी सूर पिकाइगु खः । मुहालि नेवाः तजिलजिइ लिच्छविकालय्‌ हे दयेधुंकूगु दसु यल हौगलय्‌ मुहालि पुयाच्वंगु ल्वहंया मूर्तिं क्यनाच्वंगु दु । नेवाः समाजय्‌ तःताजि मुहालिया चलन दु । थन तःहाकःनिसें म्हिचाय्‌ स्वथने ज्यूगु चीहाकःगु तक थीथी मुहालि पुइगु चलन खनेदु । गथेकि साधारण मुहालि, पुजा मुहालि, ककीचा मुहालि, भमरा मुहालि, रसन मुहालि, नमोथ मुहालि, गुजराति मुहालि, शहनाई मुहालि, दमाई मुहालि, चाःतू मुहालि, देशी मुहालि आदि । मुहालिया ताजि पतिकं उकिया सूर पाइ ।

मुहालि स्यनेज्या/ जुगि छुयेगु
मुहालिनाप जुगि जातिया संस्कार मचांनिसें हे स्वानाच्वंगु दु । मुहालि पुइगु थ्व जातिया विशेष सीप खःसा न्हापा थ्व उमिगु जीवन हनेगु आम्दानीया छगू आधार खः । थुगु जातिया काय्‌मस्त न्यादँनिसें झिदँ भिंmनिदँ दतकि मुहालि ज्वंकेगु संस्कार यायेमाः । मस्तय्‌त मुहालि पुइगु स्यनेज्यायात ‘नाद बियेगु’, ‘जुगि छुयेगु’, ‘ब्रतबन्ध’ धाइ । मुहालि पुइगु स्यनीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापा बारा धून, भिंज्याय्‌ पुइगु धून, पुजा मुहालि निं स्यनी । वयां लिपा छोहरा धून, सगं मुहालि, बलि संकल्प याइबलय्‌यागु धून स्यनी । अनं लिपा “ग्वाराधून, छोधा, द्यःपिनिगु तुतः (विशेष ताल) स्यनेधुंकाः लिगरा धून, पुजा वनाः लिहां वइबलय्‌या धून पुइगु स्यनी । अनं लिपा तिनि मेमेगु धून स्यनी ।

मुहालि पिदनेगु
मुहालि पुइगु स्यनेधुंकाः स्यँमिपिं पिदने माः । पिदनेबलय्‌ थःगु परम्पराकथं चान्हय्‌ नासः द्यःयाथाय्‌ वनाः गुरु पुजा यानाः, मुहालि पिथनीम्हसित स्वां सिन्हः बियाः संग बी । अले नासःद्यःयाथाय्‌ थःम्हं पुइ सयेकागु धून पुइ । अनं वनाः थः कुलद्यः गोरखनाथ द्यःयाथाय्‌ वनाः पुइ । अनं लिपा वयाः थःगु छेँ न्ह्यःने मुहालि पुयाः भिक्षा फ्वनी । वयां लिपा थःथितिपिन्थाय्‌ वनाः मुहालि पुयाः भिक्षा काइ । अले थःगु छेँय्‌ लिहां वयाः थःथिति, दाजुकिजा, जःलाखःलापिन्त भ्वय्‌ नकाः पिदने ज्या सिधयेकी ।
सेवा यायेगु
ततःधंगु मू देगलय्‌ न्हिथं सुथ न्हापां द्यः ख्युंबलय्‌ हे मुहालि पू वनेगुयात ‘सेवा यायेगु’ धाइ ।

सेवा बिर्ता
मूमू देगलय्‌ न्हिथं नसंचा इलय्‌ मुहालि पूवनेगु तुतय्‌ मजुयेके निंतिं मुहालि पुइपिन्त बालि बीत गुथि स्वनाः तयातःगु बिर्ता बुँयात ‘सेवा बिर्ता’ धाइ । न्हापा न्हापा थजाःगु यक्व सेवा बिर्ता सरकारपाखें हे स्वनातःगु खः । सेवा बिर्ताया बुँ म्हासय्‌ जुयावंलिसे खान्कि मदयाः सेवा यायेगु धकाः मुहालि पू वनेगु चलन नं यक्वथाय्‌ तनावने धुंकूगु दु ।

खान्कि
सेवा बिर्ता बुँया आयस्तां मुहालि पुइपिन्त बीगु बालियात ‘खान्कि’ धाइ । छगू खान्किइ ५ पीनिसें १० पी बुँ दइसा छम्ह मुहालि पुइम्हेसिनं ५–६ गू खान्कितक कायेगु याइ ।