येँय् सन् १९५२ स बूम्ह वय्कः मचाबलय् आखः ब्वनेगुली उलि सफल विद्यार्थी मखु । विश्वनिकेतन माध्यमिक विद्यालयपाखें प्रवेशिका क्वचायेकाः नेपालय् विज्ञान विषय कयाः ब्वनेगु याःम्ह मुकुन्द रंजितयात संयुक्तराज्य अमेरिका, क्यालफोर्निया विश्वविद्यालय, डाभिसपाखें सन् १९८४ स कृषि विज्ञानय् विद्यावारिधि यायेगु ह्वःताः चूलात । विशेषतः आलुया खेती यायेबलय् ब्वलनीगु ल्वय्या सम्बन्धय् दुग्यंगु अनुसन्धान यासें उकियात गुकथं वासः यायेगु धैगु विधिया विकास थ्वय्कलं यानादिल । लिपा ल्वय्नाप प्रतिरोध शक्ति दुगु आलु पुसा विकास यानादिल । गुगु नेपालय् जक मखु दक्षिण एसियाया ख्यलय् न्हापां खः । वय्कलं हरित अनुसन्धान व प्रविधि प्रयोगशाला चायेकाः थःगु कथंया वैज्ञानिक अनुसन्धान याना वयाच्वंगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं सांस्कृतिक नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु मुकुन्द शाक्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.२००६ मंसिर २६ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां बेलकुमारी शाक्य व बौया नां नारायणप्रसाद शाक्य खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३ बुद्ध चोक खः । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः बागलुङया सल्लाहकार जुयादी । वय्‌कः थीथी शैक्षिक व सामाजिक संघसंस्थालिसे आवद्ध जुयादी, लिसेलिसें कला, संगीत, साहित्य व संस्कृतिया ख्यलय् नं सक्रिय जुयादी । वय्‌कः ज्ञानोदय बुद्ध बिहार बागलुङया न्हापायाम्ह नायः व संरक्षक नं जुयादी ।

चित्रकार मुकेश मल्लया जन्म वि.सं. २०१० जेठय् धनकुटाय् अबु खगेन्द्र कुमार प्रधानाङ्ग व मां नारायणीदेवी प्रधानाङ्गया कोखं जूगु खः । संस्कृतिइ एम.ए. यानादीम्ह वय्कः कला अधिकृत जुयाः सेवा यानादिल । वय्कः चित्रकार जक मखु कलालेखक व सम्पादक नं खः । वय्कःया न्हापांगु याकः कला ब्वज्या वि.सं. २०३४ य् धरानय् जूगु खः । वय्कःया अन्तर्राष्ट्रिय कला ब्वज्या सन् १९९१ य् बंगलादेशय् याःगु खः ।
वय्कलं १३ क्वः याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु । सन् १९७५ य् नाफां ग्वसाः ग्वःगु राष्ट्रिय कला ब्वज्याय् नं ब्वति कयादीगु दु । वय्कःयात प्रवल जनसेवाश्री चतुर्थ पदक द्यछाःगु दु । वय्कःया वि.सं. २०६१ इ चित्रकला निरुपण, आधुनिक कलाको समकालिक सन्दर्भ, २०६२ सालय् आधुनिक कला ः अर्थ, प्रक्रिया र भाषा सपूm पिदंगु दु । वय्कलं थी थी कला प्रदर्शनी व साहित्यिक प्रतियोगिताय् सिरपाः त्याकादीगु दु । अथे हे वय्कःयात थीथी संस्थां सम्मान नं याःगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु मुकेशचन्द्र राजभण्डारी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.२०३० श्रावणया ३ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां शोभा राजभण्डारी व बौया नां लालचन्द्र राजभण्डारी खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, राजभण्डारी रोड खः । पेशां पत्रकार जुयादीम्ह भाजु मुकेशचन्द्र राजभण्डारी ने.सं.११३६ निसें थौंतक नं नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया नायः पदय् क्रियाशील जुयाः नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया ज्याय् संलग्न जुयाच्वनादीगु दु ।

नेपालभाषा काव्यया छगू प्रकार मुक्तक नं खः । संस्कृतय्– चतुश्र्पदी ‘श्लोक’; अरबी, फारसीइ ‘रुवाइ’, अंग्रेजीइ ‘क्वाट्रेन’यात नेपालभाषाय् मुक्तक कथं कायेगु याः । मुक्तकया हाकः व ब्या अतिकं चीहाकः जुइगुलिं थुकियात चीहाः कविताकथं नं कायेगु याः । नेपालभाषाय् मुक्तकयात आख्यान सुत्र मदुगु , नुगःया भाव चमत्कारी ढंगं प्वंकातःगु प्यझ्वः प्यझ्वःया श्लोक, गुकी १, २, ४ हरफ अनुप्रासयुक्त जुइ, स्वंगूगु हरफ स्वतन्त्र व अन्तिम हरफय् भाव बिचाः कथ्यया रहस्य उलेगु यानातःगु काव्य कथं कायेगु याः । नेपालभाषाय् थज्याःगु मुक्तकया न्हापांगु सफू दुर्गालाल श्रेष्ठया पीजा (ने.सं. १०८७) मुक्तक संग्रह खः । थ्व ख्यलय् खनेदुपिं मेपिं मुक्तककार व मुक्तकया सफू खः— नातिबज्र बज्राचार्यया सुतिलः (ने.सं. १०९१), थम्हं थःत लुइकाबलय् (ने.सं. ११०२)व जीवनया दुवातय् (ने.सं. १११३) खःसा रामभक्त कायस्थया जिन्दगी (ने.सं. ११०१), शाक्य सुरेनया छम्हू आकाश (ने.सं ११०६), बुद्धिलाल ज्यापुया थ्वयाच्वंगु सः (ने.सं. ११११), डा. पुष्पराज राजकर्णिकारयासच्छिकू जिन्दगी–ने.सं. १११८), तुयु पुंया लुफिंहाःगु पलाः (ने.सं. १११९), श्यामदास प्रजापतिया सःबसः जिन्दगी (ने.सं. ११३०), कृष्ण कुमार वैद्यया कुचाकाचा (ने.सं. ११३५), सौरभ शाक्यया जि दुने सौरभ (ने.सं. ११३६), सौरभया दुने जि (ने.सं. ११३७), सुरज व्यञ्जनकारया सब्बुचा–२ (ने सं. ११४२) आदि ।

मुक्तकया च्वज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीपिं आपालं च्वमिपिं खनेदुसां मुक्कं मुक्तकया सफू पिकयादीपिं च्वमिपिं म्हो हे जक दु । जिन्दगीइ थम्हं भोगे यायेमाःगु दुःख पीडा ब्वयेगुया नापं थौं विद्यमान शोषण दमन अन्याय अत्याचारं मुक्त यानाः शान्तिपूर्ण जीवनपाखे समाजयात न्ह्यज्याके फयेमाः धयागु हे थौं मुक्तक च्वमिपिनिगु मू आशय जूगु दु ।

मुक्ति शाक्य नेपाःया तसकं लोकंह्वाःम्ह रक संगीतकःमि जुयादी । येँ महानगरपालिका वडा ल्याः २१ ज्याःबहालय्‌ ने.सं. १०७९ दिल्लाथ्वः पारु, मंगलबारखुन्हु जन्म जुयादीम्ह वय्‌कः मां पुनमाया शाक्य व अबु भाजुरत्न शाक्यया चीधिम्ह काय्‌ खः । वय्‌कलं मचांनिसें दाजु व दाजुया पासापिंलिसे संगत यायां गितार थाये सयेकादीगु खः । वय्‌कलं ब्लूज व हार्डरक सङ्गीत शैलियात खस नेपाली व नेवाः भाय्‌या म्येय्‌ छ्यलाः न्हूगु सवाः न्ह्यब्वया दीगु दु । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें बीकम तक ब्वनादीम्ह भाजु मुक्ति शाक्य सरकारी लाइसेन्स दुम्ह टुरिष्ट गाइड नं खः । वय्‌कलं भिंmनिदँ तक स्पेनिस भाय्‌या गाइड जुयाः विदेशीतय्‌त नेपाःया थीथी थाय्‌या विशेषता कँकं चाःहीका दीगु दु । भाजु मुक्ति शाक्यं इस्वी सन् १९८२ पाखे थःलिसें पासापिं राजु शाक्य, सुदेश श्रेष्ठ व भानुमान जोशीनाप जानाः दि एलिगेन्स (त्जभ भ्भिनबलअभ० नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः थःगु संगीत सिर्जना न्ह्याकादिल । थ्व पुचलं राष्ट्रिय सभागृहया दबुलिइ तःक्वः संगीत न्ह्यब्वःगु खः । सन् १९८७ पाखे वय्‌कलं स्पेनय्‌ ब्लुज संगीत ब्वनाः सयेकाः अनया सांगीतिक पुचःनाप व्यावसायिक रुपं ज्या यानादिल । नेपाः लिहां झायाः छुं दँ टुरिष्ट गाइडया ज्या यायेधुंकाः वय्‌कलं द रिभाइभल नांगु सांगीतिक पुचः नीस्वनाः ज्या न्ह्याकादिल । थ्व द रिभाइभल पुचलं हे नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां सितिकं रक कन्सर्त याःगु खः । छुं दँ लिपा पुचःया पासापिं विदेश वंगु व उखेथुखे जूगुलिं भाजु मुक्ति शाक्यं सन् १९९५ पाखे ‘मुक्ति एण्ड रिभाइभल’ नांया पुचः नीस्वनाः मदिक्क थःगु हे सङ्गीत सिर्जनाया ज्या न्ह्याका च्वनादीगु दु । थुगु पुचलय्‌ थौंकन्हय्‌ म्येहालामि व गितार थाइम्ह भाजु मुक्ति शाक्य खःसा बेस गितार भाजु रोशन ताम्राकार, म्येम्ह गितार थाइम्ह भाजु सुनित कंसाकार व द्रम थाइम्ह निखिल तुलाधर जुयादी ।
पुचः नीस्वनाः न्हुन्हूगु संगीत सिर्जना यानाः न्यादँतक थाय्‌थासय्‌ कन्सर्ट न्ह्याकेधुंकाः दकलय्‌ न्हापांगु एल्बम सन् २००० य्‌ ‘कलंकिको जाम’ पिदन । स्वदँ लिपा ‘बुझाइ देउ’ नांया एल्बम पिदन । सन् २००७ या ‘देख्दै छु म’ थुगु पुचःया स्वंगूगु एल्बम जुलसा सन् २०१२ स ‘सँधैभरि’ प्यंगूगु एल्बम खः । थ्व पुचःया दकलय्‌ लिपांगु एल्बम सन् २०१९ या ‘स्वतन्त्र’ खः ।
थुगु पुचःयात सन् २००८ या हित्स एफ एम म्यूजिक एवार्डकथं दकलय्‌ बांलाःगु रक संगीत सिर्जना (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु सः (जब म सम्झन्छु), दकलय्‌ बांलाःगु पुचः प्रस्तुुति, व दँया पप रक एल्बम (देख्दै छु म) यानाः प्यंगू सिरपालं छाय्‌प्यूगु दु । अथे हे सन् २०१३ य्‌ हित्स एफ एमपाखें दकलय्‌ बांलाःगु लय्‌ चिना, दकलय्‌ बांलाःगु सः व दँया पप रक एल्बम (सँधैभरि) या स्वंगू सिरपाः त्याकूगु दु ।
मुक्ति एण्ड रिभाइभल पुचलं देसय्‌ दुने जकमखु भारतया सिक्किम, सिलंग, संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त अधिराज्य, अष्टे«लिया, डेनमार्क, दुबइ, जापान, स्वीडेन, नर्वे, हंगकंग आदि देसय्‌ थःगु संगीत न्ह्यब्वये धुंकूगु दु ।

सुदूर पश्चिम डोटी सिलगढीया भाजु भूमिनारायण व मय्जु इन्दिराया काय्भाजु मुक्तिनारायण सन १९४५ स बूम्ह खः । सन् १९६६ स विज्ञान बिषयस स्नातकोत्तर क्वचायेके धुंकाः सन १९७७ स संयुक्तराज्य अमेरिकाया क्यालफोर्निया विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु खः । विशेषतः जङ्गली जीव जन्तुतय्त उपचार यायेगु वासःया विकास अले वन्यक्षेत्रया पर्यावरण संरक्षणया ख्यलय् थ्वय्कः विशेषज्ञ खः । पश्चिम नेपालय् कस्तुरी मृग पालनयात न्ह्यज्याकूम्ह थ्वय्कः छम्ह न्ह्यलुवाः खः ।

तेबहालय्‌ निगू बहाः दु । क्वाःपाःद्यः व पाःलाः द्यःया न्ह्यःनेसं बन्धुदत्त विहार पलिस्था यानातःगु दु । तःजाःगु फःया द्यःने थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः (अक्षोभ्य बुद्ध) यात पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्ययात मुगःद्यः धकाः स्थानीयतय्‌सं हना वयाच्वंगु दु । थ्व बहाः जुजु नरेन्द्रदेवं थः गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया निंतिं दयेकाबिउगु खः । थन तोरं धाःसा मदु । मू लुखाया जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । थ्व द्यःयात नित्यपूजा विहारया थाकुलिं जीवंकाःछि यायेमाः । तर थाकुलियात थाकु मजुइकथं विहार संघपाखें थौंकन्हय्‌ सुथय्‌ थाकुली व सनिलय्‌ संकटा द्यःया पाःलाः नं यायेगु नियम यानातःगु दु । मुगःद्यःया न्ह्यःने निगः चिभाः दु । चुलिंचु चिभाःया क्वसं मन्दःपाः छपाः नं दु । नापं पःखालय्‌ थीथी चिचिधिकःपिं द्यः नं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ससुद्यः व चिभाःत यक्व खनेदु ।

थ्व संस्कृतया मुद्राराक्षस नांगु प्याखंया लिधंसाय् च्वयातःगु राजनीतिया ज्ञान बीगु बाखंपुचः खः । संस्कृतया मुद्राराक्षस प्याखं न्यागूगु शदीइ विशाखदत्तं च्वःगु खः । लिपा थ्वयात थीथी इलय् थीथी च्वमिपिंसं टिका च्वल । नेपालभााषायागु मुद्राराक्षसकथा दक्वसिवय् न्हापां ने.सं ८२१ य् च्वःगु खः, गुगु सफू राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दु । भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं थःथाय् दुगु ने.सं ८३९ मुद्राराक्षसकथाया अन्तिम अंश सम्पादन यानाः ने.सं ११०८ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिकयादीगु खः ।

मुनिन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म अबु फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य तथा मां रत्नकेशरीया कोखं येँया झ्वाःबहालय् ने.सं १०७३ य् जूगु खः । राजनीति शास्त्र व महायान बुद्धिजम विषयय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह भाजु मुनिन्द्ररत्न बज्राचार्य नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह च्वमिया नापं बौद्ध विद्वान नं खः । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भाषां थःगु च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् बाखं, निबन्ध व कविता विधाय् च्वसा न्ह्याकादीसां वय्‌कःयात मूलतः निबन्धकार कथं हे म्हसीकेगु याः ।

सफूया रुपय् वय्‌कःया पिदंगु कृतित खः— सुथ (निबन्ध संग्रह, ने.सं. ११०५), बज्रयानय् पुलुपालु (धार्मिक, ने.सं २०४८), बमं ल्हायेमफुगु जिन्दगी (नियात्रा, ने.सं११३२), नेपाःया प्यम्ह प्रसिद्ध लोकेश्वर (ने.सं ११३७), ख्येँ सगं (निबन्ध संग्रह, ने.सं ११४३) । थुपिं सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिकाय् नं वय्‌कःया अनुसन्धानमूलक च्वसु पिदंगु दु । अथेहे नेपालभाषाया सफू बाहेक नेपाली भाषं नं वय्‌कःया नेपालको बौद्ध संस्कृतिको एक झलक, नेपाल परिचय, राजनीतिशास्त्रको एक झलक आदि सफू प्रकाशित जूगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदंगु सफूया विषय मूलतयाः नेवाः संस्कृति, बौद्धधर्म, नियात्रा व आत्मअनुभुतिमूलक निबन्ध जूगु दु । थथे विविध विषयय् च्वयातःगु खोजमूलकया नापं आत्मअनुभूतिं जाःगु

थ्वय्‌कःया निबन्धं नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात चक्यंकेगु याःगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् बियादीगु योगदानयात कदर यासें थ्वय्‌कःयात ने.सं ११२८ य् नेपालभाषा परिषदं ठाकुरलाल सिरपाः देछाःगु दुसा बुद्धधर्मया ख्यलय् बियादीगु योगदानया कदर स्वरुप पञ्चवीरसिंह सिरपाः व शिक्षाया ख्यः पाखें दीर्घसेवा पदक प्रदान याःगु दु ।