येँया क्वःने लागायात तसकं पुलांगु बस्तीकथं इतिहासय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । ब्रम्हत्वाःया छगू हे थाय्‌या निगू नांया विहारकथं मुसुंबहाःयात कयातल । इतिहासय्‌ विहारया संघ कुचा दलाः निगू जूगु थ्व विहारया नाम्हं हे प्रमाणित याःगु जुल । थ्व विहारयात झट्ट स्वयेबलय्‌ बहाः, ननि वा चुक छु धायेगु धकाः भचा अलमल जुइफु । पिनेच्वंगु मणिसिंह महाविहार खःसा दुने च्वंगु थ्व विहारया नां मणिसंघ महाविहार खः । थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ विहारया दक्षिण लागाय्‌ दु । क्वाःपाःछेँय्‌ ने.सं. ९७३ पाखेया तोरं तयातःगु दु गुकी निम्ह भिक्षुपिंसं च्वाम्वः ज्वनातःगु दु ।

थ्व विहारया पुलांम्ह क्वाःपाःद्यया मूर्ति चां दयेकातःम्ह मैत्रेय बुद्ध खः, लिपा तिनि ल्वहंया उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था याःगु जुल । क्वापाःछेँ न्ह्योने छगः लिच्छविकालिन चैत्य पलिस्था यानातःगु जुल । विहारया कुलपुत्रपिंत प्रवजित यायेगु, आचाः लुइगु ज्या बहाःया पूर्वपाखेया बरेननिइ च्वंगु आगमय्‌ याइगु परम्परा दु । अले तिनि मणिसंघ विहारया क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌ दुत छ्वयेगु याइ । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःया दैनिकी पूजा यायेत विहारय्‌ बरे छुइधुंकूपिंत वाःवाःपतिकं थकालिंनिसें पाः बीगु चलन दु । विहारय्‌ मैत्रीय बुद्धयात हनेकथं दँय्‌ छक्वः चिल्लाथ्व अष्टमीकुन्हु बहाःपूजा यानावयाच्वंगु दु ।

मुसुंबहाःया सर्वसंघया देगुद्यःकथं अमिताभ बुद्धयात नाला वयाच्वंगु दु । थ्व विहारया खनेदयाच्वंगु लिच्छविकालीन देगः व हितिमंगः नापं तयातःगु ल्वहंपौकथं विहार लिच्छविकालय्‌ जुजु नरेन्द्र देवया जःखः पलिस्था याःगु अनुमान दु । आःतक लुयावःगु अभिलेखकथं विहारया नां ने.सं. ६०० या नामसंगिती सपूm, ने.सं. ६२५या गुरुबज्राचार्य जीनचन्द्रपाखें च्वयातःगु आर्य बसुन्धरा धारणी, ने.सं. ६६९य्‌ द्वाल्खाय्‌ पलिस्था याःगु चिभालय्‌ विहारया गुरुजुपिनिगु नां व ने.सं. ६७७ य्‌ च्वयातःगु बसुन्धरादेवीया धारणीइ जयचन्द्रया नां न्ह्यथनातःगु दु ।

येँया क्वःने लागाया ब्रम्हत्वाःया तसकं पुलांगु विहार खः– मुसुं बहाः । मुसुंबहाः निगू दु । छगु दुनेया मुसुंबहाः, मेगु पिनेया मुसुंबहाः । थ्व निगुलिं मुसुंबहाःयात मणिसिंह महाविहार धाइ । थ्व बहाःयात म्हसिकेगु हे थन च्वंगु जपतुं नं खः । जामनः गुभाजु अर्थात् तान्त्रिक मञ्जुबज्र थ्वहे विहारया सर्वसंघ दुजः खः धाइ । अले थ्वहे जपतुँथिइ कुहां वंगु किंवदन्ती दु । खास याना ज्यापू समुदायया बाहुल्यता दुगुलिं अप्रभंश जुयाः जपतुंयात ज्यापूतुं धका न धयायंकल । थ्व बहाःलिसे थ्व तुंया क्वातूगु सम्बन्ध खनेदु । विहारया वास्तविक मौलिकता थन छुं हे खनेमदु । ब्रम्हत्वाःया सतकं भचा दक्षिणपट्टि दुहां वनेवं दथुइलाक्क सतः थें नया बार तयातःगु छखा चिखागु छेँ दु । थन पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । मूलुखाया न्ह्यःने जवंखवं सिंह निम्ह, च्वाम्वलं गायेका च्वंपिं निम्ह भिक्षु, वज्रसत्वया तोरं व क्वाःपाःछेँया न्ह्यःनेसं लिच्छविकालीन चिभाः छग तयातःगु दु । थ्व विहारया सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत थन चुडाकर्म मयासे बरेननिइ पलिस्था यानातःगु चिभाःद्यःयाथाय्‌ च्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्धया न्ह्यःने प्रवजित यानाः भिक्षु चिवर पुंकाः मुसुंबहाःया क्वाःपाःद्ययाथाय्‌ यंकीगु चलन दु । अले हाकनं बरेनःनिया आगं छेँय्‌ तयाः आचार्याभिषेक बिइ ।

थ्व बहाःया इतिहास स्वयेगु खःसा तःक्वः कुचा जुयावंगु खनेदु । थ्व बहाःया दुने मेगु बहाः दुगु ला जु हे जुल । कुचा जुया न्हूघः वने थाय्‌ मिखाबहाः धकाः नं पलिस्था यानातगु दु । येँया झिंच्यागू मू विहारया धलखय्‌ थुपिं स्वगुलिं बहाः दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व बहाःया कचा बहाःकथं न्हूघःबहाः (मैत्रीउद्धार विहार), यःबहाः (नदीसंग राजकृत विहार), धनचक्र बहाः (धर्मचक्र विहार) यात कयातल ।