सुखावति फिल्म्स प्रोडक्शनपाखें ने.सं.११३४ दँय्‌ निर्माण जूगु संकिपाया निर्माता आर एल महर्जन अले बाखं व निर्देशक सुरेन्द्र तुलाधर खः । थुगु संकिपाया छायाँकार सुमन तण्डुकार खःसा कलाकारकथं आर एल महर्जन, सोहित मानन्धर, आशिष्मा नकःमि, भिन्तुना जोशी, महन्तलाल मल्ल, सुरेन्द्र तुलाधरपिं दुथ्याः । जिन्दगीया मू थःम्हेसिनं हे थुइकेमाः धकाः संकिपाय्‌ ब्वयातःगु दु ।

सुनियोजित कथं दयेकातःगु नेवाः वस्तीया छगू विशेषता धैगु छगू थासं मेगु थासय् वये–वनेगु सुविधा कथं तब्यागु मू लँपु दयाच्वनी । थुज्वःगु मू लँपु मुख्यत वस्ती दुने इलय् ब्यलय् जुइगु जात्रा आदियात ध्यानय् तयाः द्यःखः, रथ आदि हयेगु वा सालेत छिंक तब्या जुयाच्वनी । मू लँपु स्वानाच्वंगु तर वस्तीया दुने दुने वये वनेत भतिचा चिकिचा ब्यागु कचा लँपुत दयाच्वनी गुकियात गल्लि वा मुगः धायेगु याइ । थुज्वःगु गल्लि व मुगःया लँपुत धाःसा गनं गनं छेँखा तःलं नं वनेत चायेकातःगु दइ ।

प्वकय् लः तयाः दकलय् न्हापां वँयातःगु थ्वँ । मेमेगुु छुं नं कथंया ति ल्वाकमज्याःनिगु थ्वँ । सवालय् चाकुसे च्वनी । पोष दइ । पुलां जूलिसे खाइया वइ ।

तुसाःया दकलय् मुख्यम्ह मनू । दक्वभनं मिखा ब्वयाच्वनी । अय्भय् दक्वं वं हे स्वइ । ज्या ब्वये माःपिन्त माः माःकथं ज्या ब्वइ । ज्या याःगु मिलय् जू मजू स्वइ । लवःकवः मिलय् मजूसा मिलय् यानाबी । सुयां छुं खँ न्यनेमाःसां वयाके हे न्यनी । हौसला बियाः ज्या याकी । छुं नं न्हूगु खँ निर्णय याये माःसा थःयां क्वय्यापिं नायःपिंनाप सल्ला साहुति यानाः निर्णय यायेगु याइ ।

यलया पिम्बहालय्‌ मूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थ्व बहाः पिम्बहाःया तग्वःगु चैत्य मूल यानाः प्यंगू कुनय्‌ चैत्य दुगु थासं थ्याक्क लिउनेपाखे मूबहाः स्वनातःगु दु । थन बहाःलुखां दुने चकंगु थासय्‌ दथुइ चैत्य नीस्वनातःगु दु । थ्वया नापं हाकनं मेगु छगः चैत्य दु । लुखाया चुलिंचू थुगु बहाःया देगः स्वतँजाः यानाः आँय्‌पा पौ तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं याक्वझ्याः निपाः दु । थ्व देगःया क्वाःपाःद्यः पूर्व स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ छपाः झ्याः दुसा जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः तिकिझ्याः दु । थुकिं च्वय्‌ सँझ्याः तयातःगु दु ।

थ्व मूबहाः क्वाःबहाःया न्हय्‌गू मू कचाबहाः मध्ये मूलगु कचाबहाः खः । थन मूलुखा नापं ने.स. ५६७या शिलापत्र छगू दु । देगःया जवपाखे दिगिछेँ दु । थ्व दिगिछेँय्‌ थपाजु जूम्ह जन्मकाःछि च्वनेमाःगु चलन दु । थ्व दिगिया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः व जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः झ्याः दु । थ्वयां च्वय्‌ दथुइ स्वपाः जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः झ्याः दु । थ्व दिगिछेँ थनयापिनि आगंछेँ खः ।

मूबहाःयात गवर्मपिन्थ महाविहार जक मखुसे मूलश्री विहार धकाः नं धायेगु याः । थन झिंनिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थनया आजुपिं व पीन्याम्ह संघया दुजःत मुनाः द्यःपाः फयाः पुजाआजा न्ह्याकाच्वंगु दु ।थनया आजुपिंसं क्वाःबहाःया निम्ह आजुपिनिगु उपस्थितिइ थनया संघ मस्तय्‌त बन्दे लुइगु ज्या जुया वयाच्वंगु दु । बन्दे लुइ प्यन्हु न्ह्यः विहारया क्वाःपाःद्यः आदि थासय्‌ ग्वय्‌दां तयेकाः पीसगं लुइपिंत धलं दंकेमाःगु परम्परा दु ।

अशोक चैत्यय्‌ नं थनयापिं थकालिपिं हे लछि लछि द्यःपाः फयाः पुजा यायेमाःगु चलन दु । थनया थपाजुयात इल्हने विशेष स्थान बियातःगु दु । अशोक चैत्यया प्रतिनिधि स्वरुप इल्हनेय्‌ सम्यकबलय्‌ मूद्यः यंकेमाःगु जुल । थुबलय्‌ थनया थपाजुं संघया आजुपिंत नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु याना वयाच्वंगु दु । छत्रंकू आजुया निमन्त्रणाय्‌ थनया थपाजु नं वनेमाःगु चलन दु । थन संघ भोजन, चौछाय्‌ गुथि, अशोक चैत्य बुसाधं, लुँ गजुलिइ पुलं भुनेगु गुथि, मूल द्यःपुजा गुथि आदि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

लिच्छविकालिन बज्रयानी बौद्ध विहारमध्ये येँदेया मध्यय्‌ लाःगु वतु त्वाःया विहार खः – मूबहाः । थ्व बहाःयात मूलश्री महाविहार, मुर विहार धकाः नं संवोधन याः । ने.सं. ७६४ या छगू अभिलेखय्‌ मुर विहार धकाः न्ह्यथनातःगु दु । बहाःया ऐतिहासिक लिखत वा शिलापत्रत मदुगुलिं विहारया ऐतिहासिक पक्ष भचा अलमल खनेदु । लिच्छविकालय्‌ बहाःया आजुपिं चाबहीया पिंगल विहारपाखें वःपिं धाइ । तान्त्रिक सुरतवज्रं थ्व बहाःया थापना याःगु दावी दु । बहालय्‌ हेवज्र नैरात्मा (गुह्येश्वरी), वज्रदेवी व कुमारीया अलग अलग हे आगं थापना यानातःगु दु ।

मू बहालय्‌ पूर्व, पश्चिम व दक्षिणया स्वखेरं छगू हे स्वरुप वयेक भूमिस्पर्श बुद्ध तयाः कलात्मक झ्याः व बुट्टा कियाः छेँ दयेकातःगु दु । तर उत्तरपट्टी तँमातं धकाः च्यागः थां व उकिया च्वय्‌ बज्रदेवीया आगं व मनूकुमारी च्वने जिइक ताःहाकःगु मातंक्वथा दयेकातःगु दु । दक्षिणपाखे न्यापाः ख्वाः दुगु सँझ्याः व उत्तरपाखे स्वपाः ख्वाः दुगु सँझ्याः तयातःगु दु । तंमातंनय्‌ ध्याकुनय्‌ त्रिकोणात्मक प्वाः छप्वा व जीर्ण जुइधुंकूगु शिलापत्र दु । ग्वाखंचा प्वालय्‌ हनुमानद्यः पलिस्था यानातःसां थौकन्हय्‌ खुया यंकेधुंकल । बहाःलिक्कसंया चीबहाःचुकय्‌ महांकाःद्यः पलिस्था यानातःसां थौंकन्हय्‌ थ्व द्यः नं तने धुंकल । अथेहे बहाःदुने हाथुद्यः नं दुगु खःसा थौकन्हय्‌ थ्व नं गायब जुइधुंकल ।

विहारया दक्षिणभेगय्‌ उत्तराभिमुख भूमिस्पर्श अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यः दुने थीथी द्यःत पलिस्था यानातःगु दु । च्वाम्वः, गं व माझं यायेत धर्मग्रन्थी न तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यानया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने सुरतचैत्य छग पलिस्था यानातल । न्ह्यःने जज्ञमण्डप दु । तँमातं न्ह्यःने छत्रपाल तयातःगु दु ।

विहारया म्हसिका धयागु विहारया तँमातंया सिं थामय्‌ कियातःपिं च्याम्ह सिद्धात व कुमारी प्रथा खः । थनया कुमारी प्रथा वि.सं. २०२८ पाखे दिनावन । विहार दुने महाबलि (महाबू) गुथि, कुमारी सेवा खलः, आगं खलः, तुतः गुथि, मंका सी÷सनां गुथि, पंज्रां (पंचदान) गुथि, सख्वाः पायेगु गुथि, समय्‌ गुथि, तःधं ंतिथि गुथि, देपुजा, विहार तथा आगं प्रतिष्ठा कर्म, कुमारी पुजा यायेगु परम्परा दु । विहारया रत्न खलकया गुरुजुपिंतं श्वेतभैरव (हाथु द्यः)या पुजारीकथं गुथि संस्थानपाखें नियुक्ती बिया वयाच्वंगु दु ।

मू कुमारी

मूबहाःया कुमारी माजुयात मू कुमारी धाइ । येँ देय्‌या अशोक मण्डपया मू द्यःकथं मू कुमारीयात हनाबना तयाः चालं क्वचाये धुंका एकादशिकुन्हु जक सर्वसाधारणं चालं क्वकायेगु यानातल । तान्त्रिक सुरतवज्र वा वया पूर्खां विहार थापना यायेगु झ्वलय्‌ कुमारीयात न बिराजमान याकूगु धापू दु । वसन्तपूया लाय्‌कु कुमारी वा राजपरिवारया सदस्यत बिरामी जुइबलय्‌ मू कुमारीया थाय्‌ कलः पूजा वयाः आगमय्‌ दुगु यंचिगाःया जल काःवइ । असं, तःक्षेबहाःया महाबली (महाबू) पूजा, येँय्‌ जुइगु छत्रसम्बरादि पूजा, सम्यक महादान, पंचदानय्‌ मू कुमारी उपस्थिति अनिवार्य दु । राणाकालय्‌ पंचभलादमीपाखें कुमारीयात साक्षी तया क्वःछिइगु निर्णययात राज्यं मान्यता बियातःगु खः ।

सिद्धा

बौद्ध दर्शनकथं योग, ध्यान व तप कठीन साधनापाखें अद्भूत शक्ति आर्जन व सिद्धि प्राप्त यानाः मोक्षया अवस्थातक थ्यंम्ह मनूयात सिद्धा धाइ । थज्याःपिं सिद्धात १०८ म्ह दुगु उल्लेख दु । मूबहाःया तंमातंया थामय्‌ कियातःगु च्याम्ह सिद्धात छसिकथं लूइपा, विरुपा, कुकुरिपा, डोम्बिपा, कपालिपा, कंकालिपा, तन्तिपा, धर्मपा खः ।

अर्धपर्यङ्कासन
छपा तुति मुलपतिंथ्यानाः मेगु तुति क्वकया तःगु अवस्थायात अर्धपर्यङ्कासन धयातःगु दु । वास्तवय् पर्यङ्कासन निपां तुति क्वकयाः फ्यतुनाच्वंगु अवस्था खःसा छपा जक तुति क्वकया तःगु अवस्थायात अर्धपर्यङ्कासन धाइ ।

आलिढासन
दनाच्वंगु अवस्थाया आसनय् जव तुति न्ह्यःने व खव तुति भचा ल्यूने लाकेगु याइ । न्ह्यःनेया तुति छुं भचा कय्कुंका तइसा ल्यूनेया तुति तप्यंका तःगु अवस्थाया आसन हे आलिढासन खः ।

पद्मासन
मुलपतिं थ्यानाः च्वनेगु अवस्थायात पद्मासन धयातःगु दु । थुगु आसनय् निपां तुतिया पालितः मुलय् खनेदयेक मुलपतिं थ्यानाः च्वनी । नापं पलेस्वांया च्वय् फ्यतुना च्वंगु अवस्थायात नं पद्मासन धायेगु चलन दु ।

पर्यङ्कासन
पर्यङ्कासन नं प्रलम्बपादासन सरह आसन खः । थुगु आसनय् निपां तुति अःपुक क्वकया तयेगु याइ । थुगु आसन नं कुर्सीइ मनू फ्यतुनाः उत्पन्न जूगु आसन सरह खः ।

प्रत्यालिढासन
थुगु आसन आलिढासनया विपरित आसन खः । अर्थात थुगु आसनय् जव तुति ल्यूने व खव तुति न्ह्यःने प्रस्तुत यानातःगु दइ ।

प्रलम्बपादासन
छुं नं तजाःगु त्वाकलय् फ्यतुना च्वंगु वा आसन यानाच्वंगु अवस्थायात प्रलम्बपादासन धाइ । थ्व आसनय् निपां तुति क्वय् क्वकया तःगु दइ । छुं नं कुर्सीइ फ्यतुइगु अवस्था हे प्रलम्बपादासन खः । थ्व आसनय् क्वकया तःगु तुतिया पुलिं भचा फाते जुयाच्वंगु जुइ । तर तुतिफाः धाःसा नापं लानाच्वंगु जुइ ।

बज्रासन
निपां तुतिं पुलिं चुयाच्वंगु नापं निपां तुतिया पालितः खम्पां क्वत्यला तःगु अवस्थायात बज्रासन धाइ । थुगु आसनय् निपां ल्हाःया ल्हाःपा पुलिइ तयातःगु जुइ ।

भद्रासन
भद्रासन नं निपां तुति समानान्तर अवस्थाय् मुलपतिं थ्यानाः फ्यतुनाच्वंगु अवस्था हे खः । तर ग्वालिं खम्पायात तियातयेगु याइ । नापं थुगु आसनय् तुतिया म्हालपतिंचा ल्हातं थीगु यायेमाः ।

वीरासन
अःपुगु कथं मुलपतिं थ्यानाः च्वनेगु अवस्थायात वीरासन धयातःगु दु । थुगु आसनय् मुलपतिं थ्याइबलय् तुतिया पालि खम्पा व तुतिया लाग्वारां त्वपुयाच्वंगु दइ । नापं निपां तुतिया गौचात छगू हे थासय् ल्वाकाः थुगु आसन प्रस्तुत यायेगु याइ ।

मूल दीपंकर विहार ख्वप देय्‌या मू विहार खः । ख्वपया क्वाठण्डौ त्वाःया थुगु विहारया प्यखेरं थीथी विहारत दु । दीपंकर विहारया उत्तर दिशाय्‌ धर्मकीर्ति विहार व विखु विहार दु । पश्चिम शिाय्‌ मञ्जुवर्ण महाविहार, दक्षिण दिशाय्‌ प्रसन्नशील महाविहार व पूर्व दिशाय्‌ याथुर विहार व कोथो विहार दु । थौंकन्हय्‌  याथुर विहार व कोथो विहार मदयेधुंकल ।

मूल दीपंकर विहार लागा दुनेया उत्तर पाखे स्वतँजाःया द्यःछेँ दु । द्यःछेँया दकलय्‌ च्वय्‌ सुवर्णपति सहितया गजू चैत्य दु । द्यःछेँया तलापतिं तोरण सहितया पञ्चध्यानी बुद्ध, अष्टसिधा, चत्तुमहाराजपिनिगु सुवर्णपातां द्यःछेँयात छाय्‌पियातःगु दु । द्यःछेँया दकलय्‌ क्वय्‌ स्वंगू कवःया मूल गन्धकुटी दुने ज वगु ल्हाः अभय मुद्रा व खवगु ल्हाः वरद मुद्राया पश्चिमाभिमुख दीपंकर बुद्ध दु । ख्वप देया न्याम्ह दीपंकरपिं मध्ये दीपंकर विहारया थुम्ह दीपंकर हे प्रमुख दीपंकर खः । दीपंकर प्रतिस्थापना जुयाच्वंगु गन्धकुटीइ छगः सुवर्ण चैत्य दु । अथेहे नित्य पुजा आदि पुजा यायेत पुजाभू, वहया ज्वालान्हाय्‌कं, सन्या याइबलय्‌ थाइगु गं, संख आदिया व्यवस्था दु । विहारया ततग्वःगु थामय्‌ पञ्चबुद्ध, व चतुर्महारजापिनिगु लुं सियातःगु मूर्ति दु ।

कुटाक्षर आखलं च्वयातःगु सुवर्णपत्र तानातःगु दु । च्वय्‌या तल्लाय्‌ दथुइलाक वज्रसत्व दुगु लुँया कलात्मक तोरण सहितया तिकिझ्याः दु । द्यःछेँया च्वय्‌या तल्लाय्‌ च्यापा अष्टशिद्धाया चित्र कियातःगु चाकलाःगु लुँपाता तानातःगु दु । उकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ झ्याः स्वपा दुसा पञ्चरक्षदेवी, गणेश, सिंह, भैरव आदि मूर्ति कियातःगु झिपु तुनासिँ दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुँपौस छत्रं कुइकातःगु सुवर्ण चैत्यया गजू दु । दीपंकर विराजमान मूलगन्धकुटी चाःहिले छिंक देगः दनातःगु दु ।

प्रसन्नशील महाविहारया थाकुलि वज्राचार्य (गुरुजु) दीपंकर द्यःया थापाय्‌जु जुइगु परम्परा दु । थापाय्‌जु हे दीपंकर द्यःया द्यःपालाः खः । विधिपूर्वक अभिषेक पूवनेवं तिनि थाय्‌पाजु जुये दइगु खः । थाय्‌पाजुं जुइवं अन हे च्वनाः नित्यपूजाया नापं द्यःया सुसाःकुसा व संरक्षण यायेमाःगु चलन दयेकातःगु दु । थाय्‌पाजुया मृत्य वा स्वइच्छां पद त्याग यात धाःसा दस आजुपिं मध्ये उकिं क्वय्‌या आजुं थाय्‌पाजुया भाला कायेमाःगु नियम दु । दीपंकर द्यःछेँया न्ह्यःने दक्षिणपाखे कित्ता नं. ७३० या लागा दुने चिभाः मण्डलाकार चैत्य, स्तम्भ चैत्य, करुणामय, धर्मधातु मण्डल, नामसंगीति आर्यताराया नापं गनेद्यः, महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व हे लागाया दथुइतुं व मूलुखाया खवय्‌ ल्वहंहिति दु ।

ख्वपया प्रसिद्ध प्राचीन दीपंकर विहार गुबलय्‌ दयेकल त्याजिक उल्लेख यानातःगु मदु । तर सम्यकरत्न वज्राचार्यलिखित ‘ख्वप देय्‌या बहाः बहिया संक्षिप्त परिचय’ नांया सफूचाय्‌ दीपंकरया भण्डार लुयावःगु ताम्रपत्रय्‌ ने.सं. ९८ धकाः उल्लेख यानातःगुलिं विहारया स्थापना उगु इलय्‌ वा न्ह्यव जूगु खः ला धकाः अनुमान यानातःगु दु । तर बौद्ध जीवनीया ग्रन्थाकार रत्नसुन्दर शाक्यं सन् १०४१ स धर्मप्रचार व ग्रन्थ अनुवाद यायेत तिब्बत वनेगु झ्वलय्‌ भारतया नालंदा विश्वविद्यालयं वःम्ह दीपंकर श्री ज्ञान छुं दिन नेपालय्‌ च्वनाबिज्याःगु व उगु इलय्‌ थनया वज्राचार्यपिंत दीक्षा स्यनाबिज्याःगुलिं आदर सम्मानार्थ दीपंक श्री ज्ञानया मूर्ति पलिस्था जूगु व अले लिपा व हे दीपंकर श्री ज्ञानयात हे दीपंकर बुद्ध धकाः पूजा यायेगु परम्परा सुरु जुयाः थौंतकं ल्यनाच्वंगु दु धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थुकथं स्वयेबलय्‌ भण्डारय्‌ लुयावःगु ताम्रपत्रया संवत् ९८ मजुसे १९८ खयेमा धकाः धायेछिं ।

दीपंकर विहारया द्यः नेपालय्‌ जक मखसे तिब्बत, सिक्किम, भुटान, लद्दाखया बौद्ध धर्मावलम्बीतय्‌ दुने नं प्रसिद्ध जू । तिब्बती दीपंकरयात ‘अतिथा धर्म स्वामी’, लद्दाख, भुटान व सिक्किमया बौद्धमार्गतय्‌सं डोल्मा सुङ्गजोन (नवाइम्ह तारा) धकाः पूजा यायेगु चलन दु । दीपंकर बुद्ध प्राचीन बुद्ध जूगुया नातां नेवाःतय्‌सं अजाजुद्यःया नामं पूजा याना  वयाच्वंगु दु । अथेहे दीपंकर विहारयात देवननी धकाः नं धायेगु याः ।

संघ परम्परा

आदीपद्म विहारया शाक्य कुलपुत्रपिं व प्रसन्नशील महाविहारया शाक्य कुलपुत्रपिं दसआजु व थाय्‌पा नकिं नापं संघय्‌ दुहां वइपिं झ्वःलिं च्वनाः ग्वय्‌दां छायाः नीस्वनातःगु संघ परम्परा दु ।

दीपंकर जात्रा

प्रत्येक दँय्‌ निकः गुंलागा त्रयोदशी जुगचःह्रे पञ्जरायां न्हि व घ्यःचाकु संल्हुया न्हिस नःपुखू पश्चिम थथुबहीया भुइख्यलय्‌ न्यायेकीगु सम्यकदानबलय्‌ दीपंक पिने बिज्याकेगु चलन दु ।

मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक ख्वपया जुजु जगतप्रकाश मल्ल (ने.सं ७५९—७९३)व वय्‌कःया मन्त्री चन्द्रशेखर जानाः निम्हेसिगुं नां क्वकयाः जगच्चन्दया नामं च्वयातःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत १—३७७ या धलखय् दुथ्यानाच्वंगु नेपाल लिपिं मःभ्वँतय् च्वयातःगु २०.५×७.५ आकारयागु ५२ पौ दुगु थ्व सफूयात जर्मन हस्तलिखित ग्रन्थ संरक्षण परियोजनां थुकियात माइक्रोफिल्मय् नं तःगु दु । थ्व प्याखं सफुलिइ १—५० पौ तक प्याखंया मूल पाठ न्ह्यब्वयातःगु दुसा पौ ५१—५२ तक अर्थात् निपौलय् म्ये—धलः अर्थात् विषय सूची बियातःगु दु । थ्व सफुलिइ च्वःगु मिति न्ह्यब्वयातःगु मदु तर अथे खयां नं थ्व नाटकय् दुथ्याकातःगु थीथी ४० पु म्ये जगच्चन्दपिंसं च्वःगु म्येया सफू नेपालभाषा गीत नांगु सफू (राष्ट्रिय अभिलेखालयया लगत –१–३३६) स दुथ्यानाच्वंगु व थ्व सफुलिइ च्वंगु म्येँया रचना ने.सं ७९२ धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक नं ने.सं. ७९२ न्ह्यः हे च्वःगु खनेदु ।

मल्लकालीन मेमेगु नाटकया कथावस्तु स्वयाः पाःगु थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मू कथावस्तु वेतालपच्चीसीया, त्रयोदश वेताल पाखें कयातःगु खनेदु । तर थुकियात नाटकया रुप बीत थाय्‌थासय् हीकाः थःपिनिगु पाखें नं आपालं खँ तनाः मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया रचना यानातःगु दु । थथे त्रयोदश वेताल बाखंया बीज जक कयाः थःपिनिगु नं खँ तनाः थ्व नाटकयात न्ह्याइपुक ध्वाथ्वीक न्ह्यब्वयातःगुलिं हे थ्व नाटकया नां मूलदेवशशीदेवपाख्यान मयासे मूलदेवशशीदेवव्याख्यान यानातःगु खः । थ्व नाटकया मू पात्र तत्कालीन मेमेगु नाटकय् थें द्यः जुजुपिं मजुसे सर्वसाधारण व्यक्ति – मूलदेव, शशीदेव नांयापिं निम्ह ब्राम्हू दाजुकिजापिं खः । अले मेमेगु नाटकय् थें प्रमुख पात्रतय्‌गु बल पराक्रम क्यनेगु पलेसा थ्व नाटकय् उमिगु बौद्धिक पराक्रम अर्थात् चातुर्यपूर्ण कार्य न्ह्यब्वयातःगु दु । बुद्धि व मिहेनतं न्ह्याथें ज्याःगु ज्या नं पूवंकेफु धैगु सन्देश बीगु ज्या थ्व नाटकय् क्यनातःगु दु । मल्लकालीन नाटकया च्वमिपिंसं नाटक नाटिकाया सुत्रधार पाखें देशवर्णन् राजवर्णन् याकेगु चलन दु । थ्वहे कथं थ्व नाटकय् नं सुत्रधारपाखें ख्वप देय् नापं जुजु जगतप्रकाश मल्लया बारे जः ह्वलेगु याकातःगु दु । थ्व मूलदेवशशिदेवव्याख्यान नाटकया छगू विशेषता थुकी दुथ्याकातःगु देशवर्णन्या म्ये नं खः । थ्व नाटकय् दुथ्याःगु देशवर्णन्या म्येय् ख्वप राज्य व थ्वया इलाका गां– भ्वँत, पनौति, नाला, थिमि आदिया परिचयात्मक वर्णन् दुसा ख्वप राज्यय् अनया जनतां दच्छियंकं झ्वःलाक हनीगु गथांमुगः, येँयाः जात्रा, सकिमिला पुन्हि, यःम्रिहपुन्हि आदिया यथातथ्य संक्षिप्तं वर्णन् यानातःगु दु । अथेहे ख्वप राज्यया देशभक्त व राजभक्त वीर वीरांगनाया गुण वर्णन् नं दु । थुकथं थ्व नाटकं तत्कालीन ख्वप देया भौगोलिक, सांस्कृतिक व राजनैतिक स्थितिया जः ह्वलेगु नं याःगु दु ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मूल पात्रत मूलदेव, शशीदेव निम्ह दाजुकिजापिं खः । व देय्‌या जुजु श्वेतकेतुयाथाय् शंकरदत नांम्ह छम्ह बनियां बनेज्या वनेत थः कलाः अनङ्गसेन नासु तया थकी । बनियाया कलाः अनङ्गसेनया रुप यौवन खनाः दाजु किजा मूलदेव, शशीदेवपिनि तसकं ल्वःवनी । कुटिनी कल्पलताया ग्वाहालि कयाः मूलदेव, शशीदेवपिसं रुपवती अनङ्गसेनयात थःपिंथाय् बिसिके हइ । थुखे बनिया नं बनेज्यां लिहां वइ । करपिनि कलाः बिसिके हःगु अपराध पाखें बचय् जुइत अनङ्गसेनयात मेथाय् विबसके छ्वयाः व तयातःगु छेँ हे मिं नःगु व अनङ्गसेन अन हे सीगु यानाः क्यनाबी । थुकथं अनेक दाउपेच यानाः अनङ्गसेन मुक्कं थःपिनिगु यानाः कायेत मूलदेव, शशीदेवपिं सफल जुइ ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक रोमन आलेखनय् जर्मन भाषाय् पिदने धुंकूगु दुसा मय्‌जु सरस्वती तुलाधरं ने.सं ११२० स देवनागरी लिपिं हिलाः नाटकया सारांश सहित सम्पादन यानाः ध्वाना सफूया रुपय् पिकयादीगु दु ।

खतुं नेवाः गुगुं छगू निश्चित धार्मिक आस्थायात नाला वयाच्वंपिं मनूतय् समुदाय मखु । धर्म, दर्शनया ल्याखं नेवाःतय्सं नाला वयाच्वंगु आस्था व दर्शनयात गुगुं नं कथं संज्ञा बीगु सम्भावना मदु । अथे खःसां द्वलंद्वःदँ न्ह्यवंनिसें तःता कथंया समुदाय व संस्कारया मनूतनापया सम्पर्क अले प्रभावया दथुइ न्हियान्हिथंया व्यवहारपाखें नेवाः समुदाय दुने थःगु कथंया छगू बिस्कंगु सामाजिक मूल्य मान्यता विकास जुयावन । धर्म, संस्कार व
रीति परम्परा थःथःगु कथं नाला वयाच्वंगु दुसां मुक्कं नेवाः समुदाय दुने स्थापित जुयाच्वंगु छगू कथंया मंका सामाजिक मूल्य व मान्यता दु ।
थःगु न्हिथंया जीवन व्यवहार न्ह्याकेत मदयेक मगाःगु तुफि, घः, भुतू, चुपि, तराजुनिसें लुखाफुस, लुखाद्वाः, पिखालखु, ध्वंप्वाः, छ्वास आदियात द्यःया प्रति रुप कथं पूजा यायेगु क्वः, सा, खिचा, ब्यां, ताहा, सिमा आदि प्राकृतिक जीवजन्तुयात नं पूजा याइपिं नेवाःतय् मूल्य मान्यता मूलतः प्रकृतिवादी खः ।
अथे हे गुगुं पिनेया औलोकिक जगतया शक्तियात द्यः कथं हनेगु पलेसा मनुखं साधना यात, कुतःयात वा छगू विशिष्ट अवस्थाय् थ्यन धाःसा थः दुने हे दैवीय शक्तिया उर्जा प्रादुर्भाव जुइफु, थः दुने हे देवत्व दु धैगु आस्थाया लिधंसाय् दँय्दसं म्हपूजा यायेगु याइपिं नेवाःत खः । मनू दुने हे दैविक गुण व स्वभाव ब्वलनेफु धकाः मचापिं मिसा मस्तय्त कुमारी व मिजंमस्तय्त कुमार कथं पूजा यायेगु जक मखु मनूत न्हय्न्हय्दँ थ्यनेवं द्यः समान जुइ धकाः मनूया दुने दैविक शक्ति मालीपिं नेवाःत खः । मनूयाके दैवी गुण दु धैगु नेवाः मूल्य मान्यता खः । थ्वहे ल्याखं मनूतय्त ख्वापालं पुइकाः म्वाःद्यःया रुपय् हना वयाच्वंगु खत ।