यलया पिम्बहालय् मूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थ्व बहाः पिम्बहाःया तग्वःगु चैत्य मूल यानाः प्यंगू कुनय् चैत्य दुगु थासं थ्याक्क लिउनेपाखे मूबहाः स्वनातःगु दु । थन बहाःलुखां दुने चकंगु थासय् दथुइ चैत्य नीस्वनातःगु दु । थ्वया नापं हाकनं मेगु छगः चैत्य दु । लुखाया चुलिंचू थुगु बहाःया देगः स्वतँजाः यानाः आँय्पा पौ तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं याक्वझ्याः निपाः दु । थ्व देगःया क्वाःपाःद्यः पूर्व स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । देगःया न्हापांगु तल्लाय् दथुइ छपाः झ्याः दुसा जवय् छपाः खवय् छपाः तिकिझ्याः दु । थुकिं च्वय् सँझ्याः तयातःगु दु ।
थ्व मूबहाः क्वाःबहाःया न्हय्गू मू कचाबहाः मध्ये मूलगु कचाबहाः खः । थन मूलुखा नापं ने.स. ५६७या शिलापत्र छगू दु । देगःया जवपाखे दिगिछेँ दु । थ्व दिगिछेँय् थपाजु जूम्ह जन्मकाःछि च्वनेमाःगु चलन दु । थ्व दिगिया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवय् छपाः खवय् छपाः झ्याः दु । थ्वयां च्वय् दथुइ स्वपाः जवय् छपाः खवय् छपाः झ्याः दु । थ्व दिगिछेँ थनयापिनि आगंछेँ खः ।
मूबहाःयात गवर्मपिन्थ महाविहार जक मखुसे मूलश्री विहार धकाः नं धायेगु याः । थन झिंनिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थनया आजुपिं व पीन्याम्ह संघया दुजःत मुनाः द्यःपाः फयाः पुजाआजा न्ह्याकाच्वंगु दु ।थनया आजुपिंसं क्वाःबहाःया निम्ह आजुपिनिगु उपस्थितिइ थनया संघ मस्तय्त बन्दे लुइगु ज्या जुया वयाच्वंगु दु । बन्दे लुइ प्यन्हु न्ह्यः विहारया क्वाःपाःद्यः आदि थासय् ग्वय्दां तयेकाः पीसगं लुइपिंत धलं दंकेमाःगु परम्परा दु ।
अशोक चैत्यय् नं थनयापिं थकालिपिं हे लछि लछि द्यःपाः फयाः पुजा यायेमाःगु चलन दु । थनया थपाजुयात इल्हने विशेष स्थान बियातःगु दु । अशोक चैत्यया प्रतिनिधि स्वरुप इल्हनेय् सम्यकबलय् मूद्यः यंकेमाःगु जुल । थुबलय् थनया थपाजुं संघया आजुपिंत नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु याना वयाच्वंगु दु । छत्रंकू आजुया निमन्त्रणाय् थनया थपाजु नं वनेमाःगु चलन दु । थन संघ भोजन, चौछाय् गुथि, अशोक चैत्य बुसाधं, लुँ गजुलिइ पुलं भुनेगु गुथि, मूल द्यःपुजा गुथि आदि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।
लिच्छविकालिन बज्रयानी बौद्ध विहारमध्ये येँदेया मध्यय् लाःगु वतु त्वाःया विहार खः – मूबहाः । थ्व बहाःयात मूलश्री महाविहार, मुर विहार धकाः नं संवोधन याः । ने.सं. ७६४ या छगू अभिलेखय् मुर विहार धकाः न्ह्यथनातःगु दु । बहाःया ऐतिहासिक लिखत वा शिलापत्रत मदुगुलिं विहारया ऐतिहासिक पक्ष भचा अलमल खनेदु । लिच्छविकालय् बहाःया आजुपिं चाबहीया पिंगल विहारपाखें वःपिं धाइ । तान्त्रिक सुरतवज्रं थ्व बहाःया थापना याःगु दावी दु । बहालय् हेवज्र नैरात्मा (गुह्येश्वरी), वज्रदेवी व कुमारीया अलग अलग हे आगं थापना यानातःगु दु ।
मू बहालय् पूर्व, पश्चिम व दक्षिणया स्वखेरं छगू हे स्वरुप वयेक भूमिस्पर्श बुद्ध तयाः कलात्मक झ्याः व बुट्टा कियाः छेँ दयेकातःगु दु । तर उत्तरपट्टी तँमातं धकाः च्यागः थां व उकिया च्वय् बज्रदेवीया आगं व मनूकुमारी च्वने जिइक ताःहाकःगु मातंक्वथा दयेकातःगु दु । दक्षिणपाखे न्यापाः ख्वाः दुगु सँझ्याः व उत्तरपाखे स्वपाः ख्वाः दुगु सँझ्याः तयातःगु दु । तंमातंनय् ध्याकुनय् त्रिकोणात्मक प्वाः छप्वा व जीर्ण जुइधुंकूगु शिलापत्र दु । ग्वाखंचा प्वालय् हनुमानद्यः पलिस्था यानातःसां थौकन्हय् खुया यंकेधुंकल । बहाःलिक्कसंया चीबहाःचुकय् महांकाःद्यः पलिस्था यानातःसां थौंकन्हय् थ्व द्यः नं तने धुंकल । अथेहे बहाःदुने हाथुद्यः नं दुगु खःसा थौकन्हय् थ्व नं गायब जुइधुंकल ।
विहारया दक्षिणभेगय् उत्तराभिमुख भूमिस्पर्श अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यः दुने थीथी द्यःत पलिस्था यानातःगु दु । च्वाम्वः, गं व माझं यायेत धर्मग्रन्थी न तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यानया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने सुरतचैत्य छग पलिस्था यानातल । न्ह्यःने जज्ञमण्डप दु । तँमातं न्ह्यःने छत्रपाल तयातःगु दु ।
विहारया म्हसिका धयागु विहारया तँमातंया सिं थामय् कियातःपिं च्याम्ह सिद्धात व कुमारी प्रथा खः । थनया कुमारी प्रथा वि.सं. २०२८ पाखे दिनावन । विहार दुने महाबलि (महाबू) गुथि, कुमारी सेवा खलः, आगं खलः, तुतः गुथि, मंका सी÷सनां गुथि, पंज्रां (पंचदान) गुथि, सख्वाः पायेगु गुथि, समय् गुथि, तःधं ंतिथि गुथि, देपुजा, विहार तथा आगं प्रतिष्ठा कर्म, कुमारी पुजा यायेगु परम्परा दु । विहारया रत्न खलकया गुरुजुपिंतं श्वेतभैरव (हाथु द्यः)या पुजारीकथं गुथि संस्थानपाखें नियुक्ती बिया वयाच्वंगु दु ।
मू कुमारी
मूबहाःया कुमारी माजुयात मू कुमारी धाइ । येँ देय्या अशोक मण्डपया मू द्यःकथं मू कुमारीयात हनाबना तयाः चालं क्वचाये धुंका एकादशिकुन्हु जक सर्वसाधारणं चालं क्वकायेगु यानातल । तान्त्रिक सुरतवज्र वा वया पूर्खां विहार थापना यायेगु झ्वलय् कुमारीयात न बिराजमान याकूगु धापू दु । वसन्तपूया लाय्कु कुमारी वा राजपरिवारया सदस्यत बिरामी जुइबलय् मू कुमारीया थाय् कलः पूजा वयाः आगमय् दुगु यंचिगाःया जल काःवइ । असं, तःक्षेबहाःया महाबली (महाबू) पूजा, येँय् जुइगु छत्रसम्बरादि पूजा, सम्यक महादान, पंचदानय् मू कुमारी उपस्थिति अनिवार्य दु । राणाकालय् पंचभलादमीपाखें कुमारीयात साक्षी तया क्वःछिइगु निर्णययात राज्यं मान्यता बियातःगु खः ।
सिद्धा
बौद्ध दर्शनकथं योग, ध्यान व तप कठीन साधनापाखें अद्भूत शक्ति आर्जन व सिद्धि प्राप्त यानाः मोक्षया अवस्थातक थ्यंम्ह मनूयात सिद्धा धाइ । थज्याःपिं सिद्धात १०८ म्ह दुगु उल्लेख दु । मूबहाःया तंमातंया थामय् कियातःगु च्याम्ह सिद्धात छसिकथं लूइपा, विरुपा, कुकुरिपा, डोम्बिपा, कपालिपा, कंकालिपा, तन्तिपा, धर्मपा खः ।