वय्कः हस्तीहाड व सिँया झ्याः, लुखाः दयेकेगु ज्याय् छम्ह ज्वःमदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया उपनां मदन पाख्या खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०६३ चौलाथ्वः त्रयोदसि, आइतबारखुन्हु यल, चक्रबहिली जूगु खः । वयकलं थः अबुजु स्व. प्रेम शिल्पकार व म्हगसय् ध्यनाच्व माजु वयाः प्रेरणा जूगुकथं कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कलं कलाया मौलिक सृजना व बिषेशताकथं देवदार सिँया कलात्मक थी थी वस्तु तयार यायेगु यानादी । ब्वज्या— राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (नाफा) २०२९, ०३१, ०३८, ०४०, ०४४ व ०४५ । सिरपाः— सान्त्वना पुरस्कार २०३१, ०३२, ०३३ । प्रसंसा पुरस्कार २०३८ , विशेष पुरस्कार ः २०४० । द्वितिय पुरस्कार ः २०४० व २०४५ । न्ह्यथने बहःगु कृति— हस्तीहाडया चक्रसम्वरया मूर्ति, हस्तीहाडया पद्मसम्भवया शक्ति सहितया मूर्ति निर्माण ।
अबु रामकृष्ण लाल श्रेष्ठ व मां लक्ष्मीदेवी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७० बछलाथ्वः दुतिया, बुधबारखुन्हु जीतपुर फेदिइ ख्यालि भाजु मदनकृष्ण श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्कःया मेगु नां मदनराजा श्रेष्ठ खः । मचाया इलंनिसें मनूत नाप ख्यालि न्हिलि यानाः ख्यालिमे हालेगु व संगीतपाखे नुगः क्वसायेका झाःम्ह भाजु मदनकृष्णया न्हापांगु कृति ‘ख्यालिमे’ ने.सं. ११०० य् झी लय्पौ ल्याः १८३ स पिदंगु खः ।
जुद्धोदय पब्लिक हाइस्कूलय् गुंगू तगिमय् ब्वनाच्वना दीबलय् स्कूलया रजत जयन्ति समारोहय् लसकुस मे हालादीम्ह भाजु श्रेष्ठं दकलय् न्हापां रेडियो नेपालया लाइभ प्रशारणय् वय्कःया बाःनं च्वयाः न्यंकादीगु नेवाः मे ‘गजि त्वनाः गंसि जुल शरीर जि क्वँय् क्वँय्, ज्ञान खँ ल्हानाः दां दान्छि मदु, कर्पिन्सं स्वयेबलय् वँय् थें’ हालादीगु खःसां न्हापांगु सिरपाः धाःसा जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु प्रेमध्वज प्रधानया संगीतय् हालादीगु नेवाः मे ‘स्वैत कने जिं स्वैत कने, कने धाःसा घाः मन दुने दुनें’ त्याकूगु खः । झिदँ, भिंmछदँया बैंसंनिसें नाटकय् अभिनय यानाझाःम्ह भाजु श्रेष्ठया ‘क्रसमा टांगिएको जिन्दगी’ व ‘भित्तेघडी’ नाटकं थःगु अभिनय यात्रा सुरु यानाः हरिवंश आचार्य नापलायेवं हास्यव्यंग्य प्रहसनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । वय्कःपिं नाप जानाः म्हितादीगु न्हापांगु प्रहसन ‘बैंकेश्वर’ खः । अनं लिपा वय्कःपिं दिपाः हे मकासे प्रगतिया लँपुइ न्ह्याःवन । अंशवन्डा, कक फाइट, यमलोक, लालपुजा, किसि न्याइम्ह मदनमान थें ज्याःगु लोकंह्वाःगु प्रहसन, अथे हे मेमेगु प्रहसनपाखें नं देय्या परिस्थिति, नेतातय् कर्तुत, सामाजिक आर्थिक अवस्था, थीथी विधा प्रस्तुत यानाः झाया च्वनादीगु दु । प्रहसन, नाटक, बाहेक संकिपाय् नं थःगु प्रभाव लाकेफुम्ह भाजु श्रेष्ठ नेपाःया जक मखु हलिउडं दयेकूगु संकिपा ख्यलय् नं थःगु कलाकारिता न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु । हास्य व्यंग्यया कलाकारिता ख्यलय् थीथी सम्मान व सिरपाः कयादी धुंकूम्ह भाजु श्रेष्ठयात सहस्राब्दी ई.सं. २००० या ख्यालि जुजु पदविं सम्मान याःगु खः । थुकथं थीथी विधायात कःघानाः हास्यव्यंग्यया रुपय् थःत न्ह्यब्वया दीम्ह ख्यालि जुजु श्रेष्ठया तःगूमछि लोकंह्वाःगु मेचाः पिदंगु दुसा सफू या रुपय् धाःसा थःम्हं हे च्वयादीगु थःगु हे जीवनी ‘महको म’ ने.सं. ११३७ यंलाथ्वः पुन्हि, बुधबारखुन्हु पिदंगु दु ।
नेपाःया छम्ह नांजाःम्ह कलाकार मदनदास श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०६८ तछलागाः खस्थि, सोमबारखुन्हु दोलखाय् जूगु खः । झिंखुुदँया वैंसय् वि.सं. २०२१ सालपाखे कला क्षेत्रय् पलाः न्ह्याकादीम्ह मदन दास श्रेष्ठयात आपाःसिनं वय्कःया धिसिलाःगु सःया हुनिं म्हसीका वयाच्वंगु दु । उगु इलय् रेडियो नेपालय् प्रसारण जुइगु नाटकय् सः बियाः अभिनय यानादीम्ह वय्कः विशेष यानाः धार्मिक रेडियो नाटकय् राक्षस जुयाः म्हितीम्ह खः । वय्कलं वि सं २०२७ सालय् तत्कालिन नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय् ‘क’ श्रेणीया कलाकार जयाः ज्या यानादिल । उगु इलय् भाजु मदन दास श्रेष्ठं ऐतिहासिक, धार्मिक व सामाजिक परिवेशया दर्जनसिबें अप्वः प्याखनय् अभिनय यानादिल । आपालं प्याखनय् म्हितादीम्ह मदन दास श्रेष्ठं वि.सं २०४४ सालपाखे ‘के घर के डेरा’ नांयागु खस नेपाली भाय्या संकिपाय् म्हिताः संकिपाया अभिनय यात्रा न्ह्याकादिल । नेवाः संकिपा ख्यलय् नं क्वातुक्क पलाः न्ह्याकादीम्ह मदन दास श्रेष्ठं ‘पटाचारा’ व ‘भिन्तुना’ थें जाःगु लोकंह्वाःगु नेवाः संकिपाय् अभिनय यानादीगु दुसा ‘लाखे आजु’ व मेमगु नं आपालं नेवाः संकिपाय् म्हितादीगु दु । अभिनयया माध्यमं सकसिगुं नुगः त्याकेफुम्ह मदन दास श्रेष्ठयात गोरखा दक्षिण बाहु, वीरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक, वीरेन्द्र ऐश्वर्या सेवा पदक, वीरेन्द्र गद्दि आरोहण रजत महोत्सव पदक, चलचित्र अभिनय रत्न, नई रजत महोत्सव पदक, शताब्दि पुरुष सत्यमोहन जोशी शताब्दि महोत्सव पदक, नई कीर्ति अलंकार लिसेंया आपालं पदक, सिरपाः व सम्मानपाखें छायेपियातःगु दु ।
येँ, ओमबहाःया भाजु श्यामलाल व मय्जु चन्द्रमायाया काय् भाजु मदनलाल सन १९४९ स बूम्ह खः । भारत, आन्द्र प्रदेश विश्वविद्यालयपाखें जलवायु विज्ञानय् स्नातकोत्तर तक ब्वनावये धुंकाः सन् १९८६ स हानं संयुक्तराज्य अमेरिका, हवाई विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयावःगु खः । नेपालय् मौसम परिवर्तनया हाथ्यायात कयाः विशेष अध्ययन, अनुसन्धान याना वयाच्वंम्ह थ्वय्कः वैज्ञानिक तःदँतक नेपाल सरकारया जलवायु विज्ञान विभागय् च्वनाः सेवा यानादीम्ह खः ।
नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।
सांगीतिक ख्यःया वरिष्ठ व्यक्तित्व भीमबहादुर नकःमि व श्रीमाया नकःमिया कोखं ने.सं. १०८७ सिल्लागाः नःमि, सनिबारखुन्हु बलम्बुया लाछि त्वालय् बूम्ह वरिष्ठ संगीतकार मनराजा नकःमिया नेपालभाषाया म्येचाः ‘मिखाया अजलं’, ‘नानु’ (मचा म्येमुना), ‘तय्जू’, ‘मन’, ‘सिमाकचा’, ‘निर्मल मन’, ‘सिमाकचा डिभीडी एल्बम’, ‘छ्यनय् तकुस्वां’, ‘जोभनया रंग’, यानाः मुक्कं गुंगू पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे वय्कःया खस नेपाली भाषां प्यंगू भजन मुनानापं झिंन्हय्गू म्येचाः पिदनेधुंकूगु दुसा स्वंंगू सांगीतिक धूनया म्येचाः पिदनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया शंकरा, तारेमाम, कुलंगार, व मिसा, याःहू, अजःमिखा, लाखेभाजु यानाः च्यागू संकिपाय् संगीत तयादीम्ह वय्कलं स्वंगू खस नेपाली भाय्या संकिपाय् नं संगीत बियादीगु दु । अथेहे ‘स्याःगु घाः’ नांगु दबू प्याखनय् नं वय्कलं संगीत तयादीगु खः ।
झिंस्वदँ दुबलय् हे रेडियो नेपालय् वनाः प्रत्यक्ष प्रशारण जुइगु शास्त्रीय संगीतय् तालवादन यानादीम्ह मनराजां औपचारिक रुपं वि.सं. २०४५ सालय् रेडियो नेपालनाप आबद्ध जुयादीगु खः । वय्कः रेडियो नेपालया संगीत शाखा प्रमुख नं खः ।
रामहरि गुरुङ व भीमबहादुर नकःमिपाखें संगीत शिक्षा कयादीम्ह संगीतकार नकःमिं वाद्य शिरोमणि उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठया पुण्यतिथिइ हनुमान सेवा केन्द्र यलं ग्वसाः ग्वःगु शास्त्रीय संगीत सम्म्येलन व धेंधेंबल्लाः कासाय् तालवादनपाखे तबला वादनय् न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु, अथे हे रेडियो नेपालया ४२ क्वःगु (२०४८) र ४३ क्वःगु (२०४९) जन्म जयन्तिया लसताय् रेडियो नेपालं ग्वसाः ग्वःगु धेंधेंबल्लाखय् शास्त्रीय संगीतपाखे तबला वादनय् ल्यू सिरपाः त्याकादीगु दु । लिसें, २०६३ सालय् जुजु वीरेन्द्रया गद्दी आरोहण रजत महोत्सव पदक,Maritorious Service IGory Award Soka Association Singapore – 2003, २०५६ सालय् ‘दि टालेन्ट नेपालभाषा संगीत अवार्ड’, २०६६ सालय् नेपालभाषाया सर्वोत्कृष्ट संगीतकार पेज थ्री पिपल्स च्वाइस अवार्ड, २०७२ सालय् बनिता त्रैमासिक सम्मान, २०७४ सालय् सिक्किम नेवाः गुथि, फ्रेण्ड्स क्लब बलम्बुं सम्मान याःगु दु । अथेहे २०७५ सालय् संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उडड्यन मन्त्रालय, नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखे प्रतिष्ठित श्रेणी, २०७५ सालय् हे संगीत महर्षी नातिकाजी सम्मान, दान्यहिरा सिरपाः (२०७९) लिसेंया सिरपाः व सम्मानं वय्कःयात छाय्प्यूगु जुल ।
नेपालभाषा व खस नेपाली भाय्या म्ये नापं यानाः थ्यं मथ्यं द्वःछिपुं मल्याक म्ये रेकर्ड याना दीधुंकूम्ह वय्कः नेपाल रोयल्टी संघया संस्थापक दुजः नं खः ।
बेल्जियम, नेदरल्याण्ड, स्वीट्जरल्याण्ड, जर्मनी, फ्रान्स, इटाली, सिंगापुरय् संगीतिक यात्रा यानादीधुंकूम्ह वय्कःया नेपालभाषाया म्ये न्ह्यब्वयेगु तातुनाः नेपालमण्डल टेलिभिजनं ‘संगीतकार मनराजा नकःमि एकल साँझ २०७५’ याःगु नं लुमंकेबहः जू ।
चित्रकार मनवज्र वज्राचार्यया जन्म वि.सं. १९८७ माघय् येँया महाबू मासंगल्लीइ अबु दुर्गावज्र वज्राचार्य व मां तीर्थकुमारी वज्राचार्यया कोखं जूगु खः । वय्कलं आयुर्वेद, बौद्ध दर्शन व चित्रकलाय् स्वअध्ययन यानादीगु खः । वय्कलं आयुर्वेद चिकित्सा, चित्रकला, मूर्तिकला, बौद्ध दर्शन अध्यापन नं यानादीगु दु । वय्कः छम्ह च्वमि नं खः ।
वय्कलं च्वयादीगु नखःचखः व संस्कृति, आयुर्वेद, बौद्ध दर्शन व कला सम्बन्धी थी थी सफू पिदंगु दु । वय्कःया वि.सं. २०२८ य् पिदंगु मध्यकालीन कला सपूm नांजाः । वय्कलं तःक्वः याकः चित्र कला ब्वज्या यानादीगु दु । वय्कःयात नेपाल आयुर्वेदीय संस्थां अभिनन्दन याःगु दु । वय्कः ने.सं. ११२१ प्वहेलाथ्वः एकादसि, सनिबारखुन्हु स्वर्गारोहण जूगु खः ।
थ्वँ अय्लाः दयेकेत जाकि बजिया नापं मना छता नं मदयेक मगाः । मना तयाः हे जक थ्वँ अय्लाः दयेकेत माःगु अय्लाःमा व प्वक दयेके फइ । मना तयेबलय् मात्रा मिलय् यानाः तयेमाः मखुसा सवाः स्यनी ।
मना थीथी कथंया दइ । किमना, छ्वकमना व पामना मुख्यरुपं ज्याय् छ्यलेगु याइ । मना दयेकीगु प्रविधि नं थीथी कथं दइ ।
किमना प्वकं दयेकेगु याइ । प्वकयात ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पानाः किमना दयेकी । पाइबलय् हासाया प्यंचाः यच्चुक हुयाः उकी पायेगु याइ । भचा न्हःगन धायेव न्ह्यःखतय् तयाः पाइ । पानाः गन धायेव माःबलय् छ्यलेत स्वथना तइ । किमना यक्व दयेकी मखु, थ्व यक्व तयेगु नं याइ मखु । किमना दयेकेत दछिं दतले प्वक नायाः थ्वँ वयेत थाकुइ थें च्वंगु व कःथ्वँ दयेकेत नं बांमलाइ थें च्वंगु प्वकं दयेकेगु याइ ।
छ्वकमना ब्यःया थ्वँ व अय्लाःमा दयेकेत मदयेकं मगाः । थ्व त्यनाः दयेकेगु याइ । भचा भचा माःफ्वयाः प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वानाः पतिचिंकी । गुलि गुलिसिनं
छ्वयात हायेधुंकाः जक पतिचिंकेगु नं याः । थथे यायेबलय् लुसिइ प्यप्य जक पुनावयेगु याइ । कलघर दसेंलि अन यंका पतिचिंकीगु जुल । पतिचिंके धुनेव प्वतासिइ तयाः भचा प्वातक्क च्वं थें च्वंक हाइ । चकंक हिलाः भचा ख्वाउँकी । लुमुलुमु धाः ज्वलं जुल धायेव यच्चुक बँ पुनाः बँय् स्वलांगु प्यलांगुतिया फि जुइक हिली । द्यःने पाचुसे च्वंगु सु छबःचा तयाः उकी द्यःने भांग्रा सुकू आदि तयाः त्यनाः क्ववयेकी । द्यःने म्वायेकं म्वायेकं न्हुइगु व झ्यातु झ्यातुगु वस्तु दिकी मखु । छवाःत्यां निसें निवाः दतकि लिकाइ । लिकाइबलय् छलांगुत्या निलांगु फि जुयाच्वनी । फ्वसा ह्वः थें जुयाः वाउँसे च्वनाः धिका धिका जुल धायेव बांलाः तायेकी । बँपुइँ ल्यहें मदंक तीजक लिकयाः पाइ । गन धायेव संकेबलय् नचुगु धू ब्वइ । तीजक मुनाः माःबलय् तयेत स्वथना तइ । त्यनेगु मिलय् मजुल धायेव तुइसे फ्वसा ह्वःथें जुयाः ग्वः ग्वः छुतय् जुइ ।
छ्वकमना न्ह्याबलें नं त्यनेगु याइ मखु । बरखा मास क्वचायाः सरद ऋतु सुरु जुइगु बखत यँयाः पुन्हिया बखतय् जक त्यनेगु याइ । मेबलय्या सिकं थुबलय्या मौसम थुकिया निंतिं ल्वः तायेकी ।
पामना जाकिं दयेकी । न्हूगु जाकिया प्वक दयेकेत न्हूगु हे जाकिं दयेकातःगु व पुलांगु जाकिया दयेकेत पुलांगु जाकिं दयेकातःगु हे मना माः । जाकि चुं यानाः उकी वासः ब्वति ल्वाकछ्यानाः पामना दयेकी । चाकुगु मनायात चाकुगु हे ब्वति व खायूगु दयेकेत खायूगु ब्वति तइ । जाकिचुँनय् ब्वति ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पा पा ज्यानाः निभालय् पानाः पामना दयेकेगु याइ ।
चित्रकार मनोहरमान पुंया जन्म वि.सं. १९७१ माघय् येँेया मरुत्वालय् जूगु खः । वय्कःया अबुया नां वीरमान चित्रकार खः । चित्रकलाय् स्वअध्ययन यानादीम्ह वय्कलं वि.सं. १९९६ य् भारतया बम्बईया प्रकाश फिक्चर कम्पनीइ पोष्टर आर्टिस्टय् ज्या यानादिल । लिसें २००६ सालय् दार्जिलिङ्गय् कला साधना यानादिल ।
वय्कलं याकः कला ब्वज्या येँय् वि.सं. २०२५ व २०३९ सालय्, २०४२ सालय् लन्डनय् व २०४५ सालय् जर्मनीइ यानादीगु खः । वय्कःया चित्रकला बेलायत, भारत व जर्मनी आदि देशय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कःयात वि.सं. १९९६ स भारतया बम्बई आर्ट सोसाइटिं ग्वसाः ग्वःगु सोसाइटी स्वर्ण जयन्ती प्रदर्शनीइ सोसाइटी पदक द्यछाःगु दु ।
ख्वप, तेखाच्वया भाजु उपेन्द्रलाल व मय्जु आनन्दकेशरीया काय्मचा मनोहरलाल सन् १९३८ स बूम्ह खः । वय्कः भारतं सन् १९६३ स कृषि विज्ञान बिषयस स्नातकोत्तर क्वचायेका वःम्ह खः । नेपालय् वैज्ञानिक प्रविधिकथं कृषि उत्पादनयात कयाः मनूतय्त आधुनिक शिक्षा बीगु ज्याय् थ्वय्कःया आपालं महत्वपूर्ण भूमिका दु । वय्कलं परवानिपुर, टिकापुर, रामपुर आदि कृषि शिक्षा केन्द्रय् प्राध्यापनया ज्या यानादीगु दु ।