दँय्‌दँसं मिलापुन्हि (प्वहेलाथ्वः पुन्हि) निसें सिपुन्हि (सिल्लाथ्वः पुन्हि)तक माधव नारायणया भजन, स्तुति हालाः तीर्थय्‌ चाःह्यू वनीगुयात माघ हालेगु याइ । थ्व लछियंकं सक्वय्‌ माधव नारायणया मेला व स्वस्थानीया धलं दनेगु याइ, अथे नेवाःतय्‌ छेँय्‌छेँय्‌ नं स्वस्थानी बाखं कनी । थ्व लाय्‌ सुथ न्हापां विष्णु व नारायणयागु किपा दुगु ततःपाःगु ध्वाँय्‌ ज्वनाः विशेषकथं माधव नारायण व विष्णुया दशअवतारया स्तुति हालाः थःथःगु लागा सतिक लाःगु तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः, फिया शिवलिंग दयेकाः पुज्यानाः लिहां वइबलय्‌ लँ धुच्छि ज्याथ पुचः व मस्तय्‌गु पुचः जानाः विष्णुया दशअवतार व थीथी देवदेवीया नां कयाः स्तुति व भजन हालाः देय्‌ चाःहिली । माघ हालीबलय्‌ ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं ‘मत्स्य अवतार गोविन्दे’ धकाः धाइ, उकिया लित्वाः कथं मचा पुचः ‘नारायण हरि’ धकाः प्रत्येक धुवा स्वकः स्वकः हाली । विष्णुया दशअवतारया दक्वं अवतारया नां कथहं कयाः भजन हाहां चाःहिलीबलय्‌ लँय्‌सं लाःगु थीथी देवालय, शिवालय, बहाःबहिली दुहां वनाः चाःहिलाः ज्याथ पुचलं उम्ह देवदेवीया नां कयाः म्ये हालेवं मचा पुचलं ‘पाप हरे…’ धकाः हाली ।
येँ व यल व ख्वपय्‌ थःथःगु लागाया बागमती, विष्णुमति, शंखमूल आदि तीर्थय्‌ मेला यानाः माघ हालेगु चलन दुगु खः । येँ व यलया शहरी लागाय्‌ माघ हालेगु चलन न्हनेधुंकलसा ख्वप, थिमि, बोदे, सक्व, थेच्व, सुनागू लिसेंया नेवाः वस्तीइ आःतक नं माघ हालेगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दनि ।
माघ हालाः देय्‌ चाःहुलाः थःगु त्वालय्‌ थ्यनकि आरति म्ये हाली । आरती म्ये हालीबलय्‌ नं ज्याथ पुचः व मचा पुचः जानाः उगु म्येया न्ह्यत्वाः व लित्वाः कथं हे हाली । आरति म्ये क्वचायेकाः उकुन्हुया वार, तिथि, पर्व विशेषया म्ये व उगु त्वाःया सम्बन्धित द्यःया विशेष स्तुति पूवंक हालाः वखुन्हुया माघ हालेगु विधिवत क्वचायेकी । थ्व हे रितं मिला पुन्हिनिसें सिपुन्हि तक लच्छियंक न्हिथं माघ हालाः तिर्थय्‌ म्वःल्हुयाः देय्‌ चाःहुली ।
माघ म्ये
माघ हालीबलय्‌ विशेष दशअवतारया स्तुति हाली
ज्याथ पुचः –मत्स्य अवतार गोविन्दे । (स्वकः)
मचा पुचः ः नारायण हरि (स्वकः)
ज्याथ पुचः – कक्षे अवतार गोविन्दे
मचा पुचः – नारायण हरि
थुगु प्रकारं क्रमशः वराह, नरसिंह आदि दशअवतारया दक्व द्यःपिनिगु नां झ्वःलिं कयाः ‘…अवतार गोविन्दे ।’ धकाः ज्याथ पुचलं न्ह्यत्वाः कथं प्रत्येक अवतारया स्वकः स्वकः व मचा पुचलं उकिया लित्वाः कथं ‘नारायण हरि’ धकाः स्वकः स्वकः हाली ।

यलया कृष्ण देगःन्ह्यःने हालीगु माघ म्ये
ज्याथ पुचः ः ‘वासुदेव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘राधाकृष्ण सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘वैकुण्ठनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘द्वारिकानाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘श्री विश्वनाथ सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘महांमाया सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे’
ज्याथ पुचः ः ‘गणपति दरशन आनंन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गरुड दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘नन्दी दरशन आनन्दे !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘गया गजाधर !’
मचा पुचः ः ‘श्री राधाकृष्ण गोविन्दे’
ज्याथ पुचः ः ‘माधव सुमरण !’
मचा पुचः ः ‘पाप हरे !’
ज्याथ पुचः ः ‘हरि गोविन्दे !’
मचा पुचः ः ‘हरि गोपाल !’
ज्याथ पुचः ः ‘हर शिव शंकर !’
मचा पुचः ः ‘हरि माधव !’
स्तुति हाले क्वचायेकाः सकसिनं पाःलाक्क छगू हे सलं ‘माधव नारायण’ धयाः बँय्‌ थियाः भागी याइ ।

आरति म्ये
शिवानन्द स्वामी रचित महाद्यःया आरति म्येया छगू अंश (धुवा)
ज्याथ पुचः ः ‘जय शिव ऊँकारा स्वामी हरभिव ऊँकारा ।
व्रम्हा विष्णु सदाशिव अद्र्धङ्गे गौरा ।। धुन ।। ’
मचा पुचः ः ‘उँ हर हर महादेव ।’
थुगु प्रकारं ज्याथ पुचलं आरति म्येया धुवा, स्थायी, अन्तरा न्ह्यत्वाःकथं पूवंक हाली, थुकिया लित्वाःकथं मचा पुचलं प्रत्येक पटक ‘ॐ हर हर हर महादेव’ धकाः हाली ।

ने.सं. १०८३ कौलाथ्वः पारुखुन्हु जन्म जूम्ह भाजु माणिक साही छम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । वय्‌कःया बाःया नां राम साही व मांया नां कृष्णदेवी साही खः । वय्‌कलं ने.सं.११०२ निसें संगीत ख्यलय्‌ पलाः तयादिल । वय्‌कलं म्ये च्वयादी, संगीत तयादी, म्ये हालादी लिसें अभिनय नं यानादी । वय्‌कःया निचाः म्येचाः ‘थौंकन्हेया ल्यासेत’ व ‘छंगु थ्व चाला खनाः’ पिदंगु दु ।
वय्‌कलं म्ये व संकिपाय्‌ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं ‘पटाचारा’, ‘कृषा गौतमी’, ‘कर्म’ संकिपाय्‌ अभिनय यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी जिल्लाय्‌ वनाः थःगु प्रतिभा व्बयेगु ज्या नं यानादी । वय्‌कलं यलय्‌ जूगु नेपालभाषा संगीत धेंधेंबल्लाः कासा व ज्ञानमाला भजनय्‌ न्हाप जुयादीगु दु । अले यक्व थासं सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

चित्रकलाकार माणिकमान चित्रकारया जन्म वि.सं. १९६१ सालय् भिंद्यः त्वालय् जूगु खः । वय्कःया अबु बखतमान चित्रकार खः । थःगु छँेय् हे आखः ब्वनाः परम्परांनिसें च्वयावःगु चित्र सयेकाः थःत आजीवन चित्रकलाय् पानादिल । वय्कलं दकलय् न्हापां सन १९५७ य् कला ब्वज्या यानादिल । वय्कलं सन् १९७० स जापानय् नं कला ब्वज्या यानादिल । सन् १९६८ निसें १९७४ तक राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ ब्वति कयादिल । वय्कलं इतिहास व ब्वनेगु सफुलिइ यक्व हे चित्र च्वयादीगु दु । वय्कःया चित्रकला नेपाः, अमेरिका, जर्मनी व भारत आदि देशय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कलं २०२८ सालय् नाफां ग्वसाः ग्वःगु कला प्रदर्शनीइ स्वर्ण पदक, २०३० सालया इन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कार, राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्कःया स्वर्गारोहण वि.सं. २०४५ फागुन महिनाय् जूगु खः ।

येँ, त्यःरया भाजु धर्मरत्न व मय्जु रत्नमायाया काय्मचा माणिकरत्न सन् १९४५ स बूम्ह खः । भारतया बम्बईया विश्वविद्यालयपाखें म्हुतु व वाया ल्वय्यात कयाः चिकित्साशास्त्र स्नातक क्वचायेका वल । लिपा सन् १९७८ स वेलायत, ग्लासगो विश्वविद्यालयपाखें दन्त चिकित्साशास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनावल । वाया ल्वय् सम्बन्धय् ज्वः मदुम्ह शल्यचिकित्सक थ्वय्कलं नेपालय् म्हुतु व वाया ल्वय् सम्बन्धय् चेतना थनेगु महत्वपूर्ण ज्या यानादीगु दु ।

वि.सं. १९९४ य्‌ अबु गौरत्न स्थापित व मां कयो स्थापित काय्‌कथं म्येहालामि माणिकरत्न स्थापितया जन्म जूगु खः । खस नेपालभाषा म्ये ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह वय्‌कःया नेवाः म्ये धाःसा खने मदु ।

पर्सा, वीरगञ्जया भाजु चिनियाँलाल व मय्जु जनकनन्दनीया काय्मचा माणिकलाल सन् १९३९ स बूम्ह खः । सन् १९६३ स भारतं बुँ व चाया बिषययात कयाः विशेष अध्ययन क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं नेपाःया थी थी जिल्लाया चाया अवस्थाया अध्ययन यासें थ्व बिषयया सपूmत पिथना दीगु दु ।

स्व.मानज्योति शाक्यया उपनां चीधीचा खः । धातुमुर्ति कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०३६ स महाबुद्ध, ओकुबहालय् जन्म जूगु खः । अबुजु स्व. पञ्चज्योति शाक्यया हःपाःकथं ने.सं.१०६० दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु न्ह्यागु नं धातुया मुर्ति थःम्हं हे सीया बां (मोडल) ज्यानाः ढाले यानाः तयार यायेगु खः । कला ब्वज्या— १) वाउन वाडनय् एकल कला प्रदर्शनी (१९८७) २) म्यूनिखय् एकल मूर्तिकला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) लुम्बिनी बुद्ध विहारय् दुगु ६ इञ्च (५०० धार्नी) या बुद्ध मूर्ति निर्माण २) स्वयम्भू कर्मराज विहारय् दुगु ४ फिटया पद्म सम्भवया मूर्ति ३) भुटानय् दुगु ७ फिटया सहस्रभूज अवलोकितेश्वर ४) स्वयम्भू मैत्री गुम्बाय् मैत्री बुद्धया निर्माण ५) भारतय् दलाई लामाया धर्म गुरुया निंतिं सन् १९६९ य् ४ फिटया बुद्धमूर्ति निर्माण ६) साम्तेलिह गुम्बा, मजनका तिल्ला, दिल्लीया तिब्वतय् समुदायया प्रवासी बस्तीइ सन् १९७२ य् बुद्धमूर्ति निर्माण व पलिस्था । ७) सेंरा जे कलेज, ब्यलाकुपे, मैसुर, दक्षिण भारतय् सन् १९७२ य् ४ फिटया बुद्धमूर्ति व मूर्तिया जरिखे व खःरिखें सारिपुत्र व मौद्गल्यायणया प्रतिमूर्ति निर्माण ।

यक्व न्ह्यःनिसें तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिया चिकं पिकायेगु मू लजगाः दुपिं नेवाः जाति साय्मि (मानन्धर) खः । लिच्छविकालय् चिकं उत्पादन याइगु मूथाय् थौंकन्हय् काभ्रे जिल्लाया सांगा जुयाच्वन । अन लुयावःगु सम्वत् ३२ यागु महासामन्त अंशुवर्माया अभिलेखय् उगु थाय्यात ‘तैल्यशाला’ व ‘शङ्गाग्राम’ धयातःगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक नियमकथं मानन्धरतय्त चिकं दयेकेगु व फल्चा, चपाः आदि दयेकेगु निता जिम्मेवारी बियातःगु खः । चिकं उत्पादन याइगु ज्यासःयात चिकंसाः बाय् साः धाइ । साःया थुवाःकथं हे थुमित सालमि, साल्मि, साःमि, सःमि, साय्मि आदि धयातल । मानन्धरतय्सं थः च्वनागु थासय् हे मंकाःकथं साः स्वनाः छगू सालय् निइप्यम्ह तकया दुजःपिन्सं न्हिं न्हिं पालंपाः चिकं दयेकाः मी । साःया नामं हे उमिगु गुलिखे त्वाःया नां दु । गथेकि येँया दैसाः, नंसाः (नक्साल), फल्चासाः, लाय्कूसाः, न्हूसाः, ख्वपया साःक्वलां, किपूया कुतिसाः । उमिसं थःगु साःया नामं हे थीथी गुथि स्वनाः धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ज्या न्ह्याकी ।

पेच (Screw) खोले यायेगु व कसे यायेगु स्टिलया ताःहाकःगु ज्याभः ।

क्षेत्री (नेवाः क्षत्री) खँग्वः अप्रभंश जुयाः छथरी जूगु खः । ६ थरी श्रेष्ठ दुने मास्के, प्रधान, राजभण्डारी, जोशी, अमात्य व आचाजु दुथ्याः । थुमिसं ब्रम्हुतय्सं थें जनै चीगु याइ । मास्केयात माय्केँ नं धायगु याः । हिन्दू धर्म माने याइपिं मास्केत राज्यसतानाप सत्तिक च्वनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन आदि लजगाः यानाच्वंगु खनेदु । थुपिं विशेष यानाः ख्वप, थिमि, येँय्, यल आदि थासय् बसोवास यानाच्वंगु खनेदु ।