भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।
भौगोलिक रुपं दहचोकयात चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा १ य् लाकातःगु दु । थुगु लागाया वंताय् नैकाप नयाँ भञ्ज्याङ व बलम्बु, योताय् बाडभञ्ज्याङ व धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना, यंताय् भिमढुङ्गा व रामकोट, यिताय् थानकोट व महादेवस्थान बस्ती दु । दहचोक लागाया नांजाःगु त्वाः चौकिटार, मैलपानी, वाडर, झिँगतीघर, गैरीगां, दहडाँडा, पुरण्डी, इन्द्रस्थान, गहते, झाँगाझिटी खः । थ्व बस्तीया यितापाखे त्रिवेणी खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थन इन्द्र व वासुकी बाहेक नवदुर्गा, महाद्यः, त्रि–कन्या, कालीदेवी थेंज्याःगु सम्पदा नं दु । सांस्कृतिक दृष्टिकोणं दहचोकया थःगु हे महत्व दु । दँय्दसं यँयाः पुन्हि कुन्हु चान्हय् ‘इन्द्र दह’ दुथाय् तःधंगु मेला जुइ । थीथी थासं वइपिं भक्तजनत वयाः दहलय् म्वःल्हुयाः इन्द्र–वासुकीया दर्शन याइ । थुगु मेला दहचोकया नांजाःगु उत्सव खः । नापं चौलाथ्व (चैत्रशुक्ल) अष्टमीकुन्हु कालीदेवीथाय् मेला जुइ । भक्तजनतय्सं उकुन्हु कालीदेवीयात पुजा यानाः पशुपंक्षी नं बलि बी ।
लः यंकाछ्वयेगु दाला । प्यंचालं निसें जँचाः तक चिचीचाह्वःगु ह्वःचात तयातइ । च्वय्या ब्व चकनी । च्वय्या सिइ प्वता तयाः तिबा बाय् पतिं हिनातइ । क्वय् भचा चिचाः जुइ । सिँया ख्वः प्यख्वः दइ । ख्वःया सिँ च्वय् वंलिसे भचाभचा चिपु यानाः थुकियात हे मा यानाः च्वय्या सिइ तक छस्वा यानाः चिनातइ ।
प्यंतःलय् छगूनाप मेगु व्यथां लाकाः पंया धलिं निगः तयातइ । प्वः हाइबलय् जाकि सिलाः थुकी तया लः यंकेगु याइ ।
यलया लुँहिति उत्तरपाखें लँ लिनाः जवपाखेया गल्लिं वनेबलय् बलाधरगुप्त संस्कारित बलाधरगुप्त महाविहार यछुबहाःया मूलुखाय् थ्यनी । थनया मूलुखां दुने चीकूगु चुकचा दु । थुकिं न्ह्यःने क्वाःपाःद्यःया देगः दु । थ्व देगः नितँजाः, छतँ पौ तयाः दयेकातःगु दु । थ्व देगःया मूलुखा कलात्मक यानाः सिँयागु दयेकातःगु दु । मूलुखां च्वय् अक्षोभ्य मूल यानाः जवंखवं भिक्षु निम्हेसिगु मूर्ति तयातःगु सिँया तोलं छगू दु ।
थनया बहाःद्यः उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह ह्याउँख्वाःम्ह अक्षोभ्य खः । बहाःद्यःया न्ह्यःनेया त्वाथः जवंखवं ल्वहंया सिंह निम्ह दु । फलय् गं छगः दु । मूलुखाया च्वसं न्यापाः झ्याः व जवंखवं निपाः चिचीपाःगु झ्याः दु । थन त्वानाःसिँ नं दु । पल्लिं च्वय् देगः छगः दयेकाः उकी गजूया रुपय् चैत्य छगः तयातःगु दु । बहाःया चुकय् चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः दु । यछुबहाः स्थापना जूगु खँ सीकेगु क्वातुगु श्रोत मदु । तर थनया पुलांगु अभिलेख मध्ये भूमिसम्बन्धी ताडपत्र ने.सं. ७५० या अभिलेख खः । थनया क्वाःपाःद्यः फुसय्या तोलनय् ने.सं. ७९४ अंकित जुयाच्वंगु दु । यछुबहालय् न्हापाया संघपिं न्हनावंगु जुयाः यलया उकुबहाःया संघया दुजःत मध्येयापिंसं सञ्चालन याना वयाच्वंगु खः । थन नित्य पुजा, नामसंगीति स्तोत्र, गःचाः हुलेगु, आरती पुजा, आगं पुजा, विहार बुसाधं, दिशी पुजा, संदेपुजा आदि याना वयाच्वंगु दु ।
भाजु यज्ञमान शाक्यया जन्म अबु ज्योति शाक्य व मां माया शाक्यया कोखं यलया हःखा त्वालय् जूगु खः । थौंकन्हय् थ्वय्कः अमेरिकाय् च्वनेगु यानादी । नृत्य विधाय् संगीत प्रवीण डिग्री हासिल यानादीम्ह थ्वय्कलं अमरिकाय् हुलाप्याखं स्यनामी व बज्रयान गुरुजु जुयाः ज्या यानादिल । विदेशय् च्वनाः नं नेवाः संस्कृतिया प्रचारप्रसारय् न्ह्यथनेबहःगु योगदान बियादीम्ह छम्ह नेवाः काय्मचा खः थ्वय्कः ।
भाजु यज्ञमान शाक्य नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया पुलांम्ह नायः (सन् २०२०—२०२३), नेवाः पासा पुचः अमेरिकाया आजिवन सदस्य नापं संस्कृति विभागया संरक्षक, हलिं नेवाः दबूया संस्कृति विभागया संरक्षक, अमेरिका नेपाल परम्परागत बौद्ध धर्म संघया न्वकु (सन् २०२२—२०२४), गुरु बज्राचार्य संघ अमेरिकाया संस्थापक सदस्य (सन् २०२०), नेपाल अध्ययन संस्कृति संघय् बुद्धधर्म संघया संयोजक जुयाः बुद्धधर्म व नेवाः संस्कृति प्रचारप्रसार व संरक्षणय् ज्या यानाच्वनादीगु दु । अथेहे थ्वय्कलं थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः जक मखुं नेपालभाषां नेवाः संस्कृति व तजिलजि सम्बन्धी लेखत अमरिकां पिदनीगु नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरीकाया ख्वाःपौ लसकुस व मेमेगु पत्रिकाय् पिकयादीगु दुसा लसकुस पत्रिकाया सम्पादनया अभिभारा नं (सन् २०१८—२०२३ तक) क्वबुयादीगु दु । अथेहे थ्वय्कःया सक्रियताय् नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकापाखें भाषा, कला व संस्कृति सम्बन्धि थीथी इलय् थीथी गोष्ठी संचालन यानावयाच्वनादीगु दु । थुपिं ज्या बाहेक यलया हःखात्वालं दँय्दसं पिदनीगु बुद्ध व बुद्धधर्मया सफू धम्मसाकक्षया प्रकाशनया नितिं नं माःगु आर्थिक ग्वहालि यानाच्वनादीगु दु ।
भाजु यज्ञमान शाक्यया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वयकःयात थीथी संस्थां थीथी कथं सम्मान देछाःगु दु । गथे — सन् १९८६ य् मोर्डन ब्रेक डान्स कम्पिटिशनय् न्हाप सिरपाः, सन् १९९५ य् कत्थक प्याखनय् गोल्ड मेडल, युवा, खेलकूद तथा संस्कृति मन्त्रालयपाखें शुभराज्याभिषेक रजत जयन्ती पदक, सन् २००० य् भरतनाट्यमय् उत्कृष्ट प्रस्तुतिया निंतिं गोल्ड मेडल, अमेरिकास्थित नेपाली राजदूतावास पाखें समाजसेवाया निंतिं सम्मान, नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकां सम्मान, अमेरिकास्थित नेपाली राजदूतावासपाखें संस्कृति राजदूतया सम्मान, सन् २०२२ य् बाल्टिमोर काउन्टि अवार्ड ।
भाजु यज्ञमानपति बज्राचार्यया जन्म ने.सं. १०६० इ येँय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां अष्टमाया बज्राचार्य व बाःया नां भोजमानपति बज्राचार्य खः । वय्कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं बाखं व निबन्ध च्वयेगु यानादी । वय्कःया दकलय् न्हापां थथे हे जूसा नांयागु बाखं ने.सं.१०७९ य् धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु खः । बौद्धविद्वान भाजु बज्राचार्यया प्रकाशित कृति थुकथं दु– चतुविंशति पीठ, दशपारमिता, विश्लेषण (ज्ञानोदय तन्त्र), बत्तिसाक्षर मन्त्रोद्धार, अभिमन्त्र, सर्वेचत्थार भावना, प्रज्ञोपाय, त्रि समाधि, गोकुदहन, षट्बिषय, भावार्थ (ज्ञानोदय तन्त्र), कुश पूजा, त्रिसमाधि विधि, नेपाःया प्राचीन बज्राचार्य लीलावज्र, विश्वमारुढ एकलवीरा, वज्रयान परम्पराय् योगिनीया भूमिका, योगाम्वर समाधी आदि। भाजु बज्राचार्यं शुभराज्याभिषेक पदक २०३१ कयादीगु दु । अथहे वय्कलं प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु (प्यंगूगु), विख्यात त्रिशक्तिपट्ट (प्यंगूगु) विभूषण नं कयादीधुंकूगु दु।
नेपालभाषाया नांजाःम्ह बाखंच्वमि भाजु यज्ञरत्न धाख्वाःया जन्म ने.सं १०६३ इ कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु अबु दानरत्न धाख्वाः व मां बुद्धिमाया धाख्वाःया कोखं यलया क्वाःलखु त्वालय् जूगु खः । सरल व शिष्ट स्वभावयाम्ह यज्ञरत्न धाख्वाः छम्ह उद्योगपतिया काय्मचा जुयाः नं थःगु भाषा साहित्य प्रति नं उलि हे मन क्वसाःम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । थःगु स्कूल जीवन निसें साहित्यपाखे च्वसा न्ह्याकादीम्ह यज्ञरत्न धाख्वाःनं थीथी अन्तर हाइस्कूल साहित्य सम्मेलन, अन्तर पुस्तकालय साहित्य सम्मेलन आदिइ बाखं न्ह्यब्वयाः तःगु सिरपाः त्याकादीगु दु ।
मूल रुपं बाखं विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु धाख्वाःया न्हापां पिदंगु बाखं खसिया मू खःसा सारी (ने.सं. १०९५) न्हापां प्रकाशित जूगु बाखं संग्रह खः । थः जःखः च्वंगु, थम्हं न्हिं न्हिं खनागु घटना व अनुभूतियात बाखंया रुप बियाः पात्रतय्गु मनस्थितिया शूक्ष्म चित्रण यानाः बाखनय् लाहियापिं पात्रत थनेफुम्ह भाजु यज्ञरत्न धाख्वाः नेपालभाषा आख्यान ख्यःया छगः थीगु नगु खः । सारी बाखं संग्रह पिकयाः छझाः झासुलनादीम्ह भाजु यज्ञरत्नं न्हूगु छेँ बाखं सफूया प्रकाशनं निसें बाखं ख्यलय् मदिक्क च्वसा न्ह्याकादिल । थौं वय्कःया झिंखुगुलिं मल्याक बाखं संग्रह पिदने धुंकूगु दु । थुकथं भाजु यज्ञरत्न धाख्वाः नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः बाखं सफू पिकयादीम्ह बाखंमि जुयादीगु दु । थ्वय्कलं नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां दँय् छगू धयाथें बाखं सफू पिकयाच्वनादीगु दु । थथे थ्वय्कःया पिदंगु बाखं सफू खः— सारी (ने.सं. १०९५), न्हूछेँ (ने.सं.११२३), व उँइ मखु (ने.सं.११२६), च्वसापासा (ने.सं.११२८), त्यामजीगु सः (ने.सं.११२८), जंगलं थ्वःगु आन्दोलनया लिच्वः (ने.सं.११३१.), देवालयया फ्वगिंत (ने.सं. ११३३.) श्रीलंकाया न्या (ने.सं. ११३४.), बक्मफुसे (ने.सं.११३६), तुतां (ने.सं. ११३६.), ‘The Psychotic’ (११३७) हारां मैंचा (ने.सं.११३७.), स्तानबुलया सडक बञ्जाः (ने.सं ११३८) त्जभ ऋयधबचम (ने.सं.११३८), हिराया मू (ने.सं ११३९) चं अजि (ने.सं.११४०) आदि । थ्वय्कःया च्वसापासा नेपालीं तथा एकथअजयतष्अ बाखं अंग्रजी भाषं भाजु माधवलाल कर्माचार्यं अनुवाद यानादीगु दुसा भाजु तेजरत्न कंसाकारं वय्कःया थीथी बाखं मुनाः त्जभ ऋयधबचमया नामं अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानादीगु दु ।
भाजु धाख्वाःजुं थःम्हेस्यां जक बाखं च्वयाः नेपालभाषा साहित्य तःमि यानादीम्ह मखु मेपिंत नं नेपालभाषा साहित्य, संगीत व विज्ञानया ख्यलय् न्ह्यज्याकेत हःपाः बी कथं दान्यहिरा सिरपाः स्वनाः निगू दशक न्ह्यवंनिसें निरन्तररुपं सिरपाः लःल्हाना झायाच्वनादीम्ह छम्ह दाता नं खः । थुलि जक मखु थ्व सिरपाः गबलें मदीमा धकाः नेपालभाषा एकेडेमिया नामय् वय्कलं स्यल्लाक्क छगू अक्षय कोश हे स्वनाबियादीगु दु । अथेहे थ्वय्कः थौंकन्हय् नेपालभाषा एकेडेमि थेंज्याःगु प्राज्ञिक संस्थाया चान्सलरया जिम्मेवारी क्वबुयाच्वनादीगु दु । नेपालभाषा एकेडेमिइ बाहेक थ्वय्कः नेपाल हस्तकला महासंघ, नेपाल बौद्ध परिषद यल, अक्षयश्वर महाविहार, शाक्य बज्राचार्य संघ आदिया सल्लाहकार, न्हू प्रेष्टिज लय्पौ व सामुदायिक स्वास्थ्य सेवा केन्द्र यलया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाच्वनादीगु दु । भाजु यज्ञरत्न धाख्वाया योगदानया कदर स्वरुप वय्कःयात नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः पाखें सम्मानित याःगु दुसा हलिं नेवाः दबू, नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, लोट्स रिसर्च सेन्टर, थौंकन्हे मासिक पत्रिका आदिपाखें थीथी हनापौया नापं सुभाय् पौ देछाःगु दु ।
येँदेया क्षेत्रफलया लिधंसाय् चकंगु व तःकूगु बौद्ध विहार मध्ये यटखाबहाः नं छगू खः । पूर्वय् हेँपुननि, पश्चिमय् सुन्तागल्ली, दक्षिणय् यटखात्वाः व उत्तरय् न्यतत्वाःया दथुइलाक्क थ्व बहाः दु । यटखाबहाःया नामं हे थ्वया जःखःया त्वाःया नां नं यटखाया नामं म्हसिकातःगु खनेदु । पुलांगु भासं मल्लकालय् लाय्कूयात केन्द्र यानाः पश्चिम भेगयात येतागृह धाधां येताखा जुल । थ्व हे पश्चिमय् लाःगु त्वाः वा बहाः हे येताखाबहाः जूवन । थ्व विहारयात झिंनिगूगु शताब्दीया भाष्करदेव जुजुं दयेकाथकूगुलिं भाष्करकीर्ति महाविहार धाइगु खः । छथ्वःसिनं इतुंबहाः दयेके धुंकाः भाष्करदेव जुजुया महारानीं थः भाःतया नांम्ह विहार दयेकाथकूगुु नं धाइ ।
थ्व बहालय् दुहां वनेवं दथुइलाक तःग्वःगु विशाल त्रयोदशचक्रावली व छत्र सुवर्णमय बज्रधातुशैली चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । आग्नेय कोणय् शिखरकूट चैत्य, ईशान कोणय् अवलोकितेश्वर मूर्ति व बःचाग्वःगु देगः, मू चैत्यया खवपाखे जलहोपरि जिनालंकृत चैत्य छगः, पश्चिमपाखे तःतःपाःगु ल्वहंया मन्दःपाः निपाः, पश्चिमया चिबहाः फलय् ल्वहंया सिंह निम्ह व बहाःया प्यकुनय् प्यंगः तुँथि दु ।
बहाःया क्वाःपाःद्य १९ औं शताब्दीया पूर्वाभिमुख शाक्यमुनि बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यःया जवय् अवलोकितेश्वर व खवय् द्विभुज मञ्जुश्रीया मूर्ति, क्वाःपाःद्यःयात न्ह्यःने निपाल्हातं ज्वज्वलपियाच्वंगु सालिक, द्यःया लिउनेया प्रभामण्डल, उकी वोधिबृक्ष क्वसं पंचमहाबुद्ध अंकित दु । क्वाःपाःद्यःया थासय् च्वंगु थामय् षट्पारमिता देवीया मूर्ति, द्यःयाथाय् तयातःगु इलानय् पंचबुद्ध व अष्टमंगलया चिं अंकित, क्वाःपाःद्यःया मूलुखाया न्ह्यःनेसं जवंखवं ल्वहंया सिंह निम्ह, लुखाया जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया तोरणय् तसकं कलात्मक खनेदु ।
तोरंया दथुइ अभयमुद्रा यानाः बज्रासन यानाच्वंम्ह शाक्यमुनि बुद्ध व जःखः बोधिसत्व एवं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । तोरंया च्वसं मातं तलाय् पसुकाझ्याः, वयां च्वय्या च्वतय् यक्षिणीपिनिगु मूर्ति अंकित बिलंपौ दुगु तुनासिँ तयाः गाःझ्याः, वयां च्वय् लुँ गजू तयाः आँय्पापौया पलिं चियातल । क्वाःपाःद्यःया आगंद्यः धाःसा दक्षिणामुख धातुया श्री हेबज्र नैरात्मा यानाः पलिस्था यानातल । थ्व आगंद्यः न्हापा खुयायंके धुंकाः येतखाबहाःया बेखारत्न साहुपाखें न्हूगु दयेकाः पलिस्था याःगु खः । ने.सं.८५२ पाखे बहाःया विशालकाय चैत्य जिर्णोद्धार याःगु शिलापत्रं न्ह्यथनातःगु खनेदु । ने.सं.९८२ पाखेया शिलापत्रय् जुजु सुरेन्द्रविक्रम शाहया पालय् बहाःया धनसिंह ताम्राकार व वया परिवारं थःगु छेँ हे श्री बज्रयोगिनी व श्री स्वयम्भूया निंतिं द्वलहपा बियाः गुथि तःगु व संघभोजन याकूगु खनेदु ।
क्वःने पुइँया गोफः त्वालय् पलिस्था यानातःगु शाक्य बौद्ध विहार खः– यताः बहाः । थ्व बहाःया सर्वसंघ छगू हे परिवारया सदस्य खनेदु । थ्व बहाःयात कीर्तिपुण्य भूवनसुन्दर महाविहार धाइ । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध खः । दथुइलाक्क अशोक चैत्य छगः बाहेक मेगु छुं नं थन पलिस्था यानातःगु मदु । बहाःया स्थापना बारे छुं न दसित मदु । पुलांगु धापूकथं शाक्यभिक्षु देव नरसिंहपाखें थ्व बहाः थापना याःगु खः । तर बुद्धिष्ट मोनाष्ट्री अफ नेपाल सफुलिइ थ्व बहाः इस्वी संबत् १७३६ पाखे शाक्यभिक्षु सुजंछुलिंं दयेकूगु धयातल । थ्व ई धयागु जुजु पृथ्वीनारायण शाहया ई खः ।
क्वाःपाःद्य दुने ने.सं. ६०८ पाखेया छगू शिलापत्र दु । थुकी विहार पलिस्था याःम्ह वा दाताया नां दु धयातःसां आखः ज्यलाः ब्वने मजिउगु अवस्थाय् थ्यने धुंकल । वि.सं. १९९० सालया भुखाचं थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ दुना वंगुलिं लिपा विहारया मोहनमायां न्हापा गथे खः अथे जुइक दयेका बिल ।
थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध खः । दथुइ लाक्क तःग्वगु चैत्य छगः बाहेक मेगु छुं नं थन पलिस्था यानातःगु खनेमदु । थ्व बहाः लगंबहाःया हे छगू कचा बहाःकथं कयातःगु दु । उकिं थ्व बहाःया सर्वसंघयात लगंबहाःया थाकुलिपिंसं बरे छुइगु, तःतःधंगु ज्याखँ याये माःसा लगंबहाःया थाकुलिपिनिगु सल्लाहकथं यायेमाःगु पुलांगु चलन दु । तर लिपा वना लगंबहाःयापिंसं ई मब्यूगु वा अन्य कारणं याना थौंकन्हय् बहाःया हे मू थाकुलिं थ्व ज्या पूवंका वयाच्वंगु दु । विहारया सर्वसंघ तसकं चीधंगु व छगू हे परिवारया सदस्य खनेदु ।
तु काकाः लय्ति पिकायेगु सिँ । सूसिँयागु दयेकी । ४ फुट हाकः व ३—४ इञ्चति ब्या दइ । १ फुटति फाला जुइ । छखेपाखे सपःचा थें ग्वारा दइ । मेखे भचा चाः तुइका तइ ।